O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Sig‘ishmaydigan tushunchalar
hajmi jihatidan umumiylikka ega bо‘lmagan 
tushunchalar bо‘lib, bir sinfga kiruvchi har xil predmetlar yoki predmetlar guruhini 
aks ettiradi. Ularning umumiyligi faqat ana shunda. Bu tushunchalar о‘rtasida ham 
uch xil munosabat: birga bо‘ysunish, qarama-qarshilik, zidlik mavjud. 
Birga bо‘ysunish munosabati quyidagi tushunchalar о‘rtasida mavjuddir: 
А 
В 
A 
B 

---

267 
A – fan. 
B – mantiq. 
C – fizika. 
Bunda «mantiq» va «fizika» tushunchalari hajmlari jihatidan birgalikda «fan» 
tushunchasining hajmiga bо‘ysunadi. 
Qarama-qarshi munosabatdagi tushunchalarning hajmlari bir-birini istisno 
qiladi. Ular predmetning (predmetlar guruhining) qarama-qarshi belgilarini aks 
ettiradi, ya’ni biri predmetning ma’lum bir belgisini ifoda qilsa, ikkinchisi uni inkor 
qiluvchi boshqa belgini aks ettiradi. Qarama-qarshi munosabatdagi tushunchalar 
о‘zlari bо‘ysunadigan tushunchaning hajmini tо‘liq egallay olmaydi. Masalan, 
«baland bо‘yli odam» va «past bо‘yli odam» tushunchalari «odam» tushunchasining 
hajmini tо‘liq qoplay olmaydi. 
A – odam. 
B – baland bо‘yli odam.
A
C – past bо‘yli odam. 
Zidlik munosabatidagi tushunchalardan biri predmetning birorta xususiyatini 
ifoda qilsa, ikkinchisi uni inkor qiladi va mazmun jihatidan noaniq bо‘lib qoladi. 
Zidlik munosabatidagi tushunchalar, qarama-qarshi munosabatdagi tushunchalardan 
farqli о‘laroq, bо‘ysundiruvchi tushunchaning hajmini tо‘liq qoplaydi. Masalan: 
A – odam.
B – e’tiqodli odam.
C – e’tiqodsiz odam.
A
Tushunchalar о‘rtasidagi munosabatlarni о‘rnatish ularning mazmuni va hajmini 
aniqlashtirish, bog‘lash, bir fikr shaklidan boshqa fikr shakliga о‘tishga yordam 
beradi. Masalan, «talaba» va «a’lochi» tushunchalari о‘rtasidagi munosabatni 
A 
B 
C 
B 
C 
В 
В 
эмас 

---

268 
aniqlash asosida «Ba’zi talabalar a’lochilardir» degan mulohaza shaklidagi fikrni 
hosil qilish mumkin.