O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Ayiruvchi tushuncha
shunday umumiy tushunchaki, u aks 
ettiruvchi belgilar berilgan sinfning har bir predmetiga xosdir.
Tо‘plovchi
tushuncha
ham umumiy tushuncha bо‘lib,u aks ettirgan belgilar shu umumiylikni tashkil etuvchi 
har bir predmetga taalluqli bо‘lmaydi. Masalan, “konferensiya” – tо‘plovchi, 
“konferensiya ishtirokchisi” – ayiruvchi. 
Mazmuni 
bо‘yicha tushunchalar, avvalambor, abstrakt va konkret 
tushunchalarga bо‘linadi. 
Konkret tushunchalarda
predmet о‘zining belgilari bilan 
birgalikda fikr qilinadi. 
Abstrakt tushunchalarda 
esa predmetning belgilari undan 
fikran ajratib olinib, alohida aks ettiriladi. Masalan, «inson», «tabiat» tushunchalari – 
konkret tushunchalar, «qahramonlik» (insonga xos xususiyatni aks ettiradi), 
«gо‘zallik» (borliqdagi predmetlarga xos xususiyatni ifoda qiladi) tushunchalari – 
abstrakt tushunchalardir. 
Mazmuni bо‘yicha yana nisbatsiz va nisbatdosh tushunchalarni ham ajratish 
mumkin. 
Nisbatsiz tushunchalar
nisbatan mustaqil, alohida mavjud bо‘lgan 
predmetlarni aks ettiradi. «Davlat», «badiiy asar» ana shunday tushunchalardir. 
Nisbatdosh tushunchalar
esa zaruriy ravishda bir-birining mavjud bо‘lishini 
taqozo qiladigan predmetlarni aks ettiradi. Masalan, «о‘qituvchi» va «о‘quvchi», 
«ijobiy qahramon» va «salbiy qahramon», «sabab» va «oqibat» tushunchalari 
nisbatdosh tushunchalar qatoriga kiradi. 
Ba’zi hollarda ijobiy va salbiy tushunchalar ham farq qilinadi. 
Ijobiy 
tushunchalarning
mazmunida predmet unga xos belgilar orqali fikr qilinsa, salbiy 
tushunchalarning mazmunida predmet unga xos bо‘lmagan belgilar orqali fikr 
qilinadi. Masalan, «savodli kishi», «vijdonli kishi» – ijobiy tushunchalar, «savodsiz 
kishi», «vijdonsiz kishi» esa salbiy tushunchalardir. 

---

265 
Biz yuqorida tushunchalarning bir qancha turlari bilan tanishib chiqdik. U yoki 
bu tushunchaning qaysi turlarga mansub ekanligini aniqlash unga mantiqiy tavsif 
berish demakdir. Masalan, «talaba» – umumiy, ayiruvchi, chegaralangan, aniq, 
nisbatsiz, ijobiy tushuncha; «A. Navoiy nomli О‘zbekiston davlat kutubxonasi» – 
yakka, tо‘plovchi, chegaralangan, konkret, nisbatsiz, ijobiy tushunchadir.