O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Tushunchalar о‘rtasidagi munosabatlar 
Obyektiv dunyodagi barcha predmet va hodisalar о‘zaro aloqada bо‘lganligi 
uchun ularni aks ettiruvchi tushunchalar ham о‘zaro munosabatlarda mavjud. Bu 
munosabatlar turli xil bо‘lib, ularni aniqlash uchun, avvalambor, taqqoslanadigan va 
taqqoslanmaydigan tushunchalarni farq qilish lozim. 
Taqqoslanadigan tushunchalar
umumiy belgilarga ega bо‘lgan, mazmuni va 
hajmi jihatidan bir-biriga yaqin turgan tushunchalardir. Masalan, «paxtakor» va 
«dehqon» tushunchalari ana shunday taqqoslanadigan tushunchalar hisoblanadi. 
Taqqoslanmaydigan tushunchalar 
esa bir-biri bilan uzoq aloqada bо‘lgan, 
kо‘p hollarda moddiy yoki ideal bо‘lishdan boshqa umumiy belgiga ega bо‘lmagan 
predmetlarni aks ettiruvchi tushunchalardir. «Ijtimoiy progress» va «Zuhro yulduzi», 
«ideal gaz» va «gо‘zallik» tushunchalari taqqoslanmaydigan tushunchalar 
hisoblanadi. Mantiqda faqat taqqoslanadigan tushunchalar о‘rtasidagi mantiqiy 
munosabatlar о‘rganiladi.
Taqqoslanadigan 
tushunchalar 
esa 
hajm 
jihatidan 
sig‘ishadigan va 
sig‘ishmaydigan bо‘ladi. 
Sig‘ishadigan tushunchalarning
hajmi bir-biriga butunlay, 
tо‘laligicha yoki qisman mos keladi. Ular о‘rtasida uch xil munosabat mavjud: 
moslik, qisman moslik va bо‘ysunish. Moslik munosabatidagi tushunchalar bitta 
predmetni (predmetlar sinfini) aks ettiruvchi tushunchalar bо‘lib, ular bir-biridan 
faqat mazmuni bilangina farq qiladi. Masalan: 
«SH.Mirziyoyev», «О‘zbekiston Respublikasining Prezidenti» tushunchalari 
xuddi shunday munosabatda. Buni quyidagi tuzilmada kо‘rsatish mumkin: 
A – SH.Mirziyoyev. . 
B – О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. A.V 
Qisman moslik munosabatidagi tushunchalarning hajmi qisman umumiylikka 
AB 

---

266 
ega. Masalan: 
A – sportchi. 
B – talaba. 
Doiralarning shtrixlangan qismi bir vaqtning о‘zida ham sportchi, ham talaba 
bо‘lganlarni bildiradi. 
Bо‘ysunish munosabatida tushunchalardan birining hajmi ikkinchisining 
hajmiga tо‘liq kirib, uni tashkil qiluvchi qism hisoblanadi. Masalan: 
A – fan.
B – mantiq.
Bunday munosabatdagi tushunchalardan biri bо‘ysundiruvchi (A), ikkinchisi (B) 
bо‘ysunuvchi bо‘lib, ular jins-tur munosabatida bо‘ladi. “Jins” tushunchasi 
predmetlarning birorta sinfini, “tur” tushunchasi esa shu sinfga mansub 
predmetlarning bir guruhi yoki bittasini aks ettiradi. Mantiqda u biror tushunchaning 
jins yoki tur ekanligi nisbiy xarakterga ega. Har bir tushuncha о‘zidan umumiyroq 
tushunchaga nisbatan tur, kamroq umumlashgan tushunchaga nisbatan jinsdir. 
Masalan, “milliy g‘oya”, “g‘oya”, “fikr” tushunchalari о‘rtasida quyidagi nisbat 
mavjud: «g‘oya» tushunchasi «fikr» tushunchasiga nisbatan tur, «milliy g‘oya» 
tushunchasiga nisbatan jins bо‘ladi.