Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

202-расм. Шарқий ва Ғарбий 
Гондвана. 

---

407 
Қояли тоғлар геосинклинал ботиқлиги шаклланган. Йирик денгиз 
Мексика кўрфазидан ҳозирги Буюк текисликлар ва Қояли тоғлар 
орқали шимолга қараб Шимолий Муз океанигача тарқалган. Бу 
трансгрессия вақтида қумтошлар, оҳактошлар ва гилли 
сланецларнинг катта қалинликдаги қатламалари тўпланган.
Органик 
дунѐси
. 
Бўр 
даврида 
органик 
дунѐнинг 
ривожланишида бир неча йирик ҳодисалар кечган. Дастлабки 
гулли ўсимликлар пайдо бўлган. Уларнинг тошқотган қолдиқлари 
барглардан ва дарахт танасидан иборат бўлган.
Бўр умуртқасизлар фаунаси умуман олганда юраникига 
ўхшаш бўлган. Умуртқали ҳайвонлар орасида судралиб 
юрувчилар турларининг хилма-хиллиги кульминацияга етган. 
Динозаврларнинг учта асосий гуруҳи мавжуд бўлган. Юғон орқа 
оѐқлари яхши ривожланган йиртқичлардан бири тираннозаврлар 
бўлиб, уларнинг узунлиги 14 м, бўйи 5 м га борган. Икки оѐқли 
ўрдак тумшуғини эслатувчи кенг яссиланган жағли ўтхўр 
динозаврлар гуруҳи ривожланган. Бу ҳайвонларнинг скелетлари 
Шимолий Американинг бўр континентал ѐтқизиқларида кўплаб 
топилган. Учинчи гуруҳга боши ва бўйнини ҳимоя қилувчи кенг 
суякли қалқони ривожланган шохли динозаврлар киради.
Бўр денгизларида плезиозаврлар ва ихтиозаврлар яшаган, 
денгиз калтакесаклари пайдо бўлган. Птерозаврлар (учувчи 
калтакесаклар) тишини йўқотишган ва юрадаги аждодларига 
нисбатан ҳавода яхши ҳаракатланган. Птерозаврлардан бир 
турининг қаноти 8 м гача етган.
Бўр даври қушларининг икки тури маълум бўлиб, улар 
рептилияларнинг баъзи ўзига хос морфологик хусусиятларини, 
масалан альвеолаларда жойлашган конус шаклидаги тишларини 
сақлаб қолган. Улардан бири – гесперорнис (шўнғувчи қуш) – 
денгизда яшашга мослашган.
Ерда бўр даври охирида кенг ривожланган орогенез ва 
материкларнинг тектоник кўтарилиши табиат ва иқлимда шу 
даражада кучли ўзгаришларга олиб келганки, бунинг натижасида 
кўпчилик 
ўсимликлар 
ва 
ҳайвонлар 
қирилиб 
кетган. 
Умуртқасизлардан мезозой денгизларида ҳукмронлик қилган 
аммонитлар, умуртқалилардан – барча динозаврлар, ихтиозаврлар, 
плезиозаврлар, мозазаврлар ва птерозаврлар йўқолиб кетган.

---

408