Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Эол ѐтқизиқлари.
Шамол ташийдиган материалларнинг 
таркиби турли-туман бўлади. Қум-чангли тўзонларда кварц ва дала 
шпати кўпчиликни ташкил этади, кам миқдорда гипс, туз, гил ва 
оҳак зарралари, тупроқ ва бошқалар бўлиши мумкин. Уларнинг кўп 
қисми ер юзасида очилиб қолган жинсларнинг нураш маҳсулотлари 
ҳисобланади. Чангларнинг бир қисми вулканик, яна бир қисми 
фазовий генезисга эга бўлади. Шамол учириб кетадиган 
чангларнинг катта қисми денгиз ва океанлар юзасига тушиб, 
уларнинг ѐтқизиқлари билан аралашиб кетади; қолган қисми эса 
қуруқлик юзасига чўкиб, эол ѐтқизиқларини ташкил этади. 
Шамол ташийдиган бўлакли материал ташилиш жараѐнида са-
раланади. Йирикроқ бўлган қум доналари гил зарраларига қараганда 
олдинроқ чўкмага ўтади. Шу туфайли қумли, лѐссли ва гилли 
ѐтқизиқлар алоҳида чўкмага ўтиб, тўпланади. Эол ѐтқизиқлари 
амалда ер юзасининг барча жойларида кузатилиши мумкин. Аммо 
катта қалинликдаги ва кенг ҳудудларни эгаллаганлари эол жараѐн-
лари ривожланиши учун қулай бўлган арид иқлимли минтақаларда 
вужудга келади. Эол ѐтқизиқлари орасида қумлар жуда кенг май-
донларни эгаллаб ѐтади. 
Шамолнинг геологик иши 
саҳроларда ва яримсаҳроларда 
жуда яққол ифодаланган бўлади. 
Бунда 
катта 
майдонларни 
эгаллаган 
қумли 
барханлар 
ҳосил бўлади (112-расм). Саҳро-
лар Антрактикадан ташқари 
барча континентларнинг арид ва 
экстраарид иқлимли вилоят-
ларида тарқалган. Улар иккита 
минтақани ташкил этади: Шимолий ва Жанубий яримшарларда 10 
ва 45°кенгликлар орсида жойлашган. 
Саҳроларда жуда кам ѐмғир ва қор ѐғади (йилига 200 мм дан 
кам). Қуруқ ҳаво ѐғин-сочинлар миқдоридан 10-15 марта ортиқ 
бўлган намликни буғлантириши мумкин. Бундай кучли буғланиш 
сабабли капиллияр бўшлиқлар орқали доимо сизот сувларининг ер 
юзасига қараб вертикал ҳаракати содир бўлади. Бу сувлар 
тупроқдан темир ва марганецнинг оксидли бирикмаларни эритиб 
олиб чиқади ва қояли тоғ жинсларининг юзасида қўнғир ѐки тим