Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

117-расм. Бархан қумлари юзасидаги эол 
ряблари. 

---

251 
Адирли (лѐссли) саҳролар 
ҳам 
қумли 
саҳроларнинг 
чекка қисмларида ривожла-
нади. Бунда шамол учириб 
келтирилган чанг зарралари 
тўпланади. Турли қалинлик-
даги лѐссли жинслар тўпла-
нади. Адирларнинг юзаси 
вақтинчалик оқар сувларнинг 
фаолияти туфайли одатда 
нотекис 
бўлади. 
Кучли 
жарланганлик кузатилади. Лѐссли жинслар вертикал ажралиш 
хусусиятига эга бўлганлиги туфайли жарларнинг борти ҳар доим 
тик бўлади (119-расм). 
119-расм. Адирдаги лѐссли жинслар. 
Лѐсслар (лѐсс немисчада сариқ тупроқ маъносини англатади) 
сариғиш-қўнғир, сарғиш-кулранг ва бўзрангли юмшоқ ғовакли 
жинслар бўлиб, континентал ѐтқизиқларнинг муҳим генетик тури 
ҳисобланади. Уланинг таркибида 90% дан ортиқ кварц ва бошқа 
силикитларнинг ҳамда глиноземнинг чангсимон заррачалари 
бўлади. 6% га яқинини одатда нотўғри шакллардаги оҳакли 
уюшиқларни (шўх) ташкил этувчи кальций карбонат ташкил этади. 
Лѐссларнинг ўзига хос белгилари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:
- чангсимон зарралардан тузилган бўлиб, кўпроқ 0,05 мм дан 
0,005 мм диаметрли алеврит зарраларидан ташкил топган; 
- қатламланиш хусусияти йўқ, бутун қалинлиги бўйича яхлит 
тузилган; 
- карбонатли ғуддалар ва уюшиқларга эгалиги;
- вертикал ажралиш хусусиятига эгалиги; 
- юқори даражади (50 - 60% гача) ғоваклиги; 
- намланганда ва юк остида чўкиш қобилияти.
118-расм. Тақир. 

---

252 
Лѐссларнинг энг кўп қисми Украинадан Жанубий Хитойгача 
чўзилган ҳудудларда тарқалган. Лѐссларнинг қалинлиги бир неча 
метрдан юзлаб метргача боради. Хитойдаги лѐсслар жуда қалин 
бўлиб 250 - 350 м гача етади. Ўзбек олимларидан академик 
Р.О.Мавлонов Ўрта Осиѐдаги лѐссларни аксарияти шамол ѐрдамида 
ҳосил бўлганлигини исбот қилган. 
Лѐссли адирлар Ўрта Осиѐда, Кавказортида, Украинада ва 
Афғонистонда кенг тарқалган. 
Солончакли 
(шўрланган) 
саҳролар
грунт сувларининг ѐтиш 
чуқурлиги катта бўлмаганда кузатилади. Тупроқдаги намлик капил-
лиярлар орқали ер юзасига сўрилиб, буғланиб кетади. Ерости сувла-
рининг минерализациясини ташкил этувчи тузли брикмалар ер юза-
сини оппоқ, юмшоқ, ғовакли пўстлоқ билан қоплаб олади. Солан-
чакли саҳро АҚШдаги ―Ўлимлар водийси‖ ва Марказий 
Қизилқумдаги Минбулоқ, Қорақота ботиқликларида, Каспий ва 
Орол денгизи оралиғида жойлашган Устюрт платосида кенг 
тарқалган. Марказий Қизилқумдаги Лавлакон соланчаклари бир 
қанча шўр кўллардан иборат бўлиб, жазирама иссиқда фаол 
буғланиш натижасида туз қатлами ҳосил қилиб, қуриб қолади. 
Уларнинг тўйиниши ер ѐриқларидан чиқаѐтган шўр ерости сувлари 
билан боғлиқ.