Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

Арабча лексик қатлам
. Ўзбек тили ва ўзбек шеваларида сўз 
ўзлаштиришнинг манбалари турлича бўлган. Маълумки, хронологик 
жиҳатдан сўз ўзлаштиришдаги энг аввалги манбалар сифатида араб ва форс-
тожик тиллари кўрсатилади. М. М. Мирзаев арабча сўзларнинг ўзбек тили 
ва унинг шеваларида ўзлашиши ҳақида шундай ёзади: VII асрда араб 
истилочиларининг Ўрта Осиёни забт қилиши муносабати билан бу ерда 
араб тили ва ёзувининг тарқалиши, мактаб ва мадрасаларда арабча 

---

86 
таълимнинг жорий қилиниши каби омиллар натижасида арабча сўзлар 
маҳаллий тилларга, жумладан, ўзбек тили ва унинг маҳаллий шеваларига 
кириб ўзлашади.
Араб тили Ўрта Осиёда уч юз йил давомида шунга ўхшаш мавқеда 
бўлган. Шу боис ўзбек тили ва унинг шеваларига араб тилидан анчагина 
сўзлар ўтган. Араб тилидан ўзлашган сўзларнинг ўзбек адабий тили билан 
шеваларда қўлланилиш даражаси бир хил эмас. Шунинг учун ҳам ўзбек 
шевалари луғат таркибидаги арабча сўзларнинг ўзлашиш даражаси лексик 
гуруҳланиши, семантик ўзгаришларини ўрганиш катта аҳамиятга эга.
Ўзбек шевалари луғат таркибидаги арабча сўзларни қуйидаги лисоний 
гуруҳларга бўлиб кўрсатиш мумкин:
а) Фонетик ўзгаришларга дуч келган арабча сўзлар:
хəɔр // хəвəр
// ад. орф. хабар; ар. : хабар; 
тухпə // тɔхфə // 
ад. орф. 
туҳфа; 
ар. : туҳфа; 
нəлəт 
// ад. орф. лаънат // ар. : лаънат; 
əвҳəл // əвҳɔл // 
əҳвɔл 
// ад. орф. 
аҳвɔл
// ар. : аҳвол; 
ғəвғə
// қипч. 
ғувғə
// ад. орф. 
ғавғо
// 
ар. : ғавғо; 
хɔмулə // хɔмълə // 
ад. орф. хомила // ар. хомила; 
мəккəм // 
мəҳкəм
// ад. орф. маҳкам // ар. маҳкам.
Шевалардаги арабча сўзлар товуш ўзгаришларига учраган бўлса-да, 
ўзбек адабий тилидаги маъносидагидек қўлланаверади.
б) Акс маъно олган сўзлар:
Араб тилидаги маъноси 
Шевадаги маъноси 
сўқир (кўрадиган)
кўр, кўрмайдиган 
талоқ (қўшиш, учрашув)
ажрəлъш 
захмат (торлик, танглик, сиқиб 
чиқариш)
оғир меҳнат 
важоҳат (таниқли, важоҳатли, 
аҳамиятли) 
жаҳл бълəн 

---

87 
в) Маъноси кенгайган сўзлар:
Араб тилидаги маъноси
Шевадаги маъноси 
ғассол (ювғучи)
эшътмəслъкка ɔлмɔқ
ғайир (рашкчи)
тез осадъгəн, серғайрат 
жўбба (тўн)
1) ёш бɔлəлəга къйдърълəдъгəн 
пахтали кўйлак; 2) нъмча 
Шевадаги араб тилидан ўзлашган сўзлар маҳаллий аҳоли ижтимоий 
ҳаётининг деярли барча соҳаларига тегишлидир. Масалан:
а) белги-сифат ва хусусият номларини билдирувчи арабча сўзлар: