|
ат
ат (ДЛТ., 1, 70)
от (ад. орф. ) ;
узақ
узақ
(ДЛТ., 1, 97)
узоқ (ад. орф. ) ;
ъсръқ
iсрiқ (ДЛТ., 1, 125)
исириқ (ад.
орф. ) ;
ънəй//инəк
iнəй (ДЛТ., 1, 135)
сигир (ад. орф. ) ;
ушəқ, ушɔғ
ушақ (ДЛТ., 1, 97)
ушоқ (ад. орф. ) ;
ағъз
ағiз (ДЛТ., 1, 89)
оғиз (ад.
орф. ) ;
ач
ач (ДЛТ., 1, 108)
оч (ад. орф. ) ;
ата
ата (ДЛТ., 1, 123)
ота
(ад. орф. ) ;
алқъш ~
(ДЛТ., 1, 131)
олқиш (ад. орф. ) ;
ахшам
ахшам
(ДЛТ., 1, 131)
оқшом (ад. орф. ) ;
арқа
арқа (ДЛТ., 1, 148)
орқа, сирт
(ад. орф. ) ;
алма
алма (ДЛТ., 1, 150)
олма (ад. орф. ) ; айран
айран
76
(ДЛТ., 1, 142)
айрон (ад. орф. ) ;
қулач
қулач (ДЛТ., 1, 340)
қулоч (ад.
орф. ) ;
сачуқ
сачуқ (ДЛТ., 1, 362)
сочиқ (ад. орф. ) ;
сач
сач (ДЛТ., 1,
311)
соч (ад. орф. ) ;
булът
булът (ДЛТ., 1, 336)
булут (ад. орф. ) ;
қанат
қанат (ДЛТ., 1, 398)
қанот (ад. орф. ) ;
ана
ана («Тафсир», 51)
она (ад. орф. ) ;
əйəғ
аjақ («Тафсир», 44)
оёқ (ад. орф. ) ;
əш
(Кон. )
аш
(«Тафсир», 66)
оч (ад. орф. ) ;
башлъқ
башлiқ («Тафсир», 94)
бошлиқ
(ад. орф. ) ;
бъчəқ
бiчақ («Тафсир», 105)
пичоқ (ад. орф. ) ;
йабан
jабан
(«Тафсир», 130)
дала (ад. орф. ) ;
жаруқ
жаруқ («Тафсир», 147)
ёруғ
(ад. орф. ) ;
қəйдə
қаjда («Тафсир», 194)
қаерда (ад. орф. ) ;
2) ўрганилаётган ёзма ёдгорликлар тилида учрайдиган бир қатор сўзлар
текширилаётган шеваларда муайян фонетик ўзгаришларга учраган
шаклларда қўлланилади ва бу ҳол кўпроқ қарлуқ лаҳжасида сўзлашувчилар
нутқида кўринади.
ɔғур
ағiр (ДЛТ., I, 87)
оғир (ад. орф. ) ;
тəрəғ
тарғақ ДЛТ., I, 434)
тароқ (ад. орф. ) ;
қавън
қағун (ДЛТ., I, 388)
қавун (ад. орф. ) ;
съйър
сiғiр ( (ДЛТ., I, 344)
сигир (ад. орф) ;
əвунч
аwiнч (ДЛТ., III, 451)
бирор нарсага ўрганиб қолиш (ад. орф. ) ;
йɔвғəн
jаwған (ДЛТ., III, 44)
ёвғон ош, гўштсиз овқат (ад. орф. ) ва бошқалар.
3) Қадимги туркий ёзма ёдгорликлар тилида ва мазкур шеваларда бир
хил шаклга эга бўлган сўзлар.
улəғ
улағ (ДЛТ., I, 143)
миниладиган от (ад. орф. ) ;
ушак
ушак
(ДЛТ., III, 144)
чақимчи (ад. орф. ) ;
тəвъшғəн
таwiшған (ДЛТ., I, 531)
қуён (ад. орф. ) ;
шəбəйɔз
шабаёз (ДЛТ., I, 309)
тез ёз (ад. орф. ) ;
қəмчъ
қамич (ДЛТ., I, 341)
човли (ад. орф. ) ;
йумуртқа
jумуртға (ДЛТ., III,
439)
тухум (ад. орф. ) ;
улгу
ўлгў («Тафсир», 388)
нусха (ад. орф. )
каби.
Юқорида келтирилган қиёслар XI аср ёзма ёдгорлиги бўлган
«Девон»даги тил фактларининг асосий қисми ҳозирги ўзбек адабий тилига
77
нисбатан ўзбек тилининг қарлуқ, қипчоқ, ўғуз лаҳжаларига мансуб
шеваларда кўпроқ сақланганини тасдиқлайди.
Ўзбек шеваларининг лексик қатламлари
Тил лексик системасининг ривожи ва бойиши мураккаб жараён бўлиб,
у ушбу тил ўз тараққиёти давомида босиб ўтган тарихий йўлни ўзида ифода
қилади. Мана шу мураккаб жараённи билиш учун тилшуносликда турли
усуллардан фойдаланилади. Бунда асосий ўринлардан бирини тил
лексикасини тарихий-этимологик тадқиқ қилиш эгаллайди. Тил луғат
таркибини тарихий-этимологик жиҳатдан, яъни сўзларнинг генетик
манбаларини тўла таҳлил қилиш ўзбек тилининг ўтмишда қандай қардош ва
ноқардош чет тиллар билан алоқада бўлганини, бу тилда қайси тилларнинг
таъсири мавжудлигини аниқлашга ҳам кўмаклашади.
Умумтуркий лексик қатлам
Ҳар бир туркий тил луғат таркибини ташкил этувчи умумхарактерга
эга бўлган сўзлар туркий тилларнинг барчаси учун умумий-муштарак
бўлгани сингари ўзбек тили ҳамда ўзбек халқ шеваларининг ҳам ўзиники
бўлган сўзлардир. Туркий тилларда муайян сўзларнинг ўхшашлиги бу
лисоний бирлик бир тилдан иккинчисига ўтганлигини англатмайди. Туркий
тиллардаги ўхшашликнинг муайян сабаблари бор, яъни туркий тилларнинг
аслида бир манбага, бир генетик асосга эга эканидан, уларнинг луғат
жамғармаси қадимда ягона бўлганлигидандир. Аслида ҳам шундай. Чунки
юқорида таъкидлаганимиздек, бугунги кунда ўзбек халқи орасида сақланган
жуда кўплаб уруғ-қабила номлари бошқа айрим туркий халқлар ўртасида
ҳам шу уруғ-қабила номлари учрайди. Буларнинг барчаси туркий
халқларнинг қарийб барчаси ўзаро қондош-қариндош этник гуруҳлар
мажмуасидан иборат эканлигидандир. Шу боис ҳам туркий тиллар
орасидаги яқинлик, ўхшашликнинг мавжуд бўлиши, табиий.
78
Туркий халқларнинг тарихи, келиб чиқиши, томири умумийдир.
Бундан қадимий ёзувларимиз, ёзма ёдгорликларимиз, халқ оғзаки ижоди
дурдоналари ҳам гувоҳлик беради. Маълумки, ўзбек тилининг қипчоқ
лаҳжаси қозоқ, қорақалпоқ, қирғиз, татар каби тиллар билан алоқадор бўлса,
унинг ўғуз лаҳжаси туркман, озарбайжон ва турк сингари тиллар билан
умумий томонларга эга. Қарлуқ-чигил-уйғур лаҳжаси эса бевосита уйғур
тилига яқиндир. Туркий тилларнинг тарихий тараққиёт йўлларини
белгилашда ўтмишдаги уруғ, қабила ва қабила иттифоқи тилларини
ўрганиш орқали уларнинг жуда кўплаб уруғ-қабила бирликларидан
иборатлигига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Буларнинг барчаси туркий
тиллар орасидаги ўхшашлик тасодифий эмаслигидан далолат беради.
Умумий туркий лексик қатламни ташкил этган сўзларнинг ўзига хос муҳим
хусусияти шундаки, уларнинг деярли барча туркий тилларда учрашидир. Бу
сўзлар асрлар давомида туркий тиллар учун янги сўзлар ясаш орқали
лексикани бойитишда асос бўлиб хизмат қилган.
Ўзбек тилининг бошқа туркий тиллар билан умумийлигини ҳозирги
туркий тилларда айрим фонетик ўзгаришлар билан ишлатилаётган қуйидаги
сўзларни солиштириш орқали ҳам кўрсатиш мумкин. Чунки, энг яхши
этимология қиёсдир. Шуни таъкидлаш жоизки, ҳар бир сўз туркий
тилларнинг ҳар қайсисида тилнинг ўз фонетик қонунларига кўра турлича
талаффуз қилинади ва ўзгачалик ёзувда ифодаланади. Ўзбек шевалари луғат
таркибини умумтуркий сўзлар ташкил этади. Буни туркий тиллар билан
чоғиштириш орқали ҳам қуйидагича кўрсатиш мумкин:
Do'stlaringiz bilan baham: |
