Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

ўтроқ 
сўзлар, туркча-мўғулча параллеллар 
деб аталмоқда.
Ўзбек тили луғат таркибидаги кўпгина сўзлар қадимги даврлардан буён 
ишлатилиб келинган туркий сўзлардир. Мана шу узоқ даврлар маҳсули 
бўлган сўзлар ҳозирда ҳам барча туркий тилларда ҳам мавжуд бўлиб, бу 
тилларнинг ўз луғат бойлиги ҳисобланади. Ушбу қадимий сўзлар 
адабиётларда туб сўз, туб туркий сўзлар деб юритилмоқда: туб сўз –бу 
тилнинг ўзиники бўлган сўзлардир. Шу сабабли туб туркий сўзлар 
туркумига кирувчи лексемалар генетик манбаига кўра ўша тилнинг 
ўзиникидир. Туб сўзлар одатда жуда қадимий бўлади. Мана шу туб сўзлар 
ўз қатламга мансуб бўлиб, улар туркий тилларнинг луғавий бойлиги бўлган 
сўзлардир. Улар этимологик жиҳатдан барча туркий тилларники бўлгани 
учун ҳам улар умумтуркий сўзлар деб қаралади. Ўзбек тили туркий тиллар 
оиласига мансуб бўлгани учун ўзбек тилига ва унинг шеваларига хос бўлган 
кўпгина сўзлар (туб ўзбек сўзлари) бошқа туркий тиллар луғат составидаги 
кўп сўзлар билан этимологик бирликка (ўхшашликка) эга. Туркий тиллар 
асосий луғат бойлигининг ўзига хос хусусияти уларнинг барча туркий 
тиллар учун умумий муштараклигидадир.
Умумтуркий лексика тарихий асосларига кўра барча туркий тиллар 
учун умумий бўлган бўлса, кейинчалик ҳар бир туркий тил лексикасида 
ўзига хос ички тараққий этишлар натижасида алоҳида сўзлар вужудга 
келган.
Ҳозирги замон ўзбек адабий тили лексикасининг луғат таркибини 
ташкил этган умумтуркий сўзлар асрлар давомида туркий тиллар учун янги 
сўзлар ясаш орқали лексикани бойитишда луғавий асос бўлиб хизмат қилиб 

---

75 
келган. Ўзбек тилидагидек, ўзбек шеваларида ҳам умумтуркий сўзлар 
мавжуд бўлиб, улар ўзбек адабий тилидагига қараганда кўп. Чунки ўзбек 
адабий тили тарихий тараққиёти давомида бошқа тиллардан, хусусан, араб, 
форс-тожик тилларидан кўпгина сўзларни қабул қилган. Шеваларда эса 
умумтуркий сўзлар нисбати адабий тилга қараганда кўпроқдир. Шундай 
қилиб, ўзбек шеваларида туркий лексик қатлам ўзлаштирилган сўзларга 
нисбатан миқдор жиҳатдан кўп бўлиб, асосий ўринни эгаллайди.
Ҳозирги ўзбек шевалари лексикасининг туркий асослари қадимий 
даврларга бориб тақалади. Қадимий туркий лексик қатламга ўша давр тили 
луғат таркибида мавжуд бўлган сўзлар йиғиндиси киради. Қадимий туркий 
лексиканинг асосий негизини ташкил этувчи, энг фаол ва ҳаётий бўлган 
сўзлар барча туркий тиллар лексикаси учун умумийдир. Ҳозирда бу сўзлар 
ҳар бир туркий тилнинг ўз лексик бойлигини ташкил этади
Ўзбек шеваларини М. Кошғарийнинг «Девону луғотит турк», А. К. 
Боровковнинг «XII-XIII аср ўрта Осиё Тафсири лексикаси» номли асарлари 
билан чоғиштирилганда, бу асарлар тилида XI-XIV асрлардаги ўзбек тили 
лексикасига хос хусусиятларнинг ўзбек шевалари лексикасида ҳозирда ҳам 
учрашини кўрсатди ва қуйидаги ҳолатлар аниқланди.
1) Тузилиши ва маъноси жиҳатидан ҳеч қандай ўзгаришларга учрамай, 
қадимги ёзма ёдгорликларда қайд этилган маънода қўланилаётган сўзлар. 
Бундай сўзлар ўзбек шеваларининг қипчоқ лаҳжасида сўзлашувчи аҳоли 
нутқида кўпроқ учрайди: