Иктисодиёт ишлаб чикаришни ташкил этиш

 
Маънавий эскириш- 
бу асосий фонд ҳали ишлаб чиқаришга яроқли бўлса-да, 
ундан фойдаланиш иқтисодий жиҳатдан самарсиз бўлади. Маънавий эскиришнинг бош 
омили илмий техника тараққиѐти ҳисобланади ва асосий фондлар ишлаб чиқарувчи 
соҳада меҳнат унумдорлигини ўсиши ҳисобланади 
Маънавий эскиришнинг 2 тури мавжуд: 

---

64 
1) Мавжуд асосий фондларга нисбатан унумлироги ишлаб чиқарилганда- 
эскирган 
машиналарнинг 
жисмоний 
ейилиш 
муддати 
тулмасданок 
кадрсизланганлиги ва маънавий эскирганлигини билдиради. 
2) Маънавий асосий фондларга нисбатан арзонроги ишлаб чиқарилганда. 
Асосий воситаларнинг эскириши натурал куринишда:
а) бутунлай янгилаш - реновация
б) кисман янгилаш-капитал таъмир утказиш билан копланади. Капитал таъмир 
утказиш ва ускуналарни модернизациялашнинг зарурлиги, унинг мақсадга 
мувофиқлиги ва иқтисодий самарадорлигини изохлаш билан амалга оширилади. Бунда 
қуйидаги формуладан фойдаланилади. 
Ср+Ен*(Ккр+мод) < Cя+Ен*(Кя+Кк-Кл) 
Бунда: Ср ва Ся-таъмирланган ва янги ускунадан фойдаланганда ишлаб 
чикарилган маҳсулот таннархи; 
Ен - сармояларнинг норматив самарадорлик коэффициенти; 
Кр, Кмод - капитал таъмирлаш ва такомиллаштириш қиймати; 
Кк, Кл- таъмирланган ускунанинг қолдиқ ва ликвид (кўчма) қийматлари. 
Асосий ишлаб чиқариш воситалари эскиришини натурал шаклда қоплашнинг 
иқтисодий асоси амортизация ҳисобланади. 
Демак, асосий ишлаб чиқариш фондлари аста-сѐкин эскириб ўз қийматини ишлаб 
чиқарилаѐтган товарлар қийматига оз-оздан кучириб боради. Маълум давр утгач 
фондларнинг тўлиқ қиймати амортизация ажратмалари йули билан қайта тикланади. 
Амортизация ажратмалари асосий фондлар ейилишининг пул шаклидаги кўриниши 
бўлиб давлат томонидан белгиланадиган қатъий нормаларга биноан ажратилади. 
Амортизация ажратмаларининг умумий йиллик суммаси ва амортизация нормасини 
ажрата билиш лозим. 
Йиллик амортизация суммаси - йил давомида ажратилган амортизация суммалари 
йиғиндисидир. 
Бу фонд суммаси- асосий фондлар ишлаб тўрган вақтда уларни капитал таъмир 
ва модернизация қилиш учун, ишдан чиқкан вақтда эса уни қийматини бутунлай 
коплаш учун ишлатилади ва у қуйидаги формула ѐрдамида аниқланади. 
 
Т
Л
М
КР
В
П
А




П(В)- асосий фондларни бош бирламчи ѐки тиклаш ўртача йиллик қиймати 
КР-капитал таъмирнинг ўртача йиллик қиймати 
М-модернизация қиймати, эскирган кисмларни янгилаш қиймати. 
Л-йўқотишдаги қиймат ѐки ликвидацион қиймат 

---

65 
Т-хизмат даври. 
Амортизация нормаси деб, йиллик амортизация суммасини унинг тўлиқ бирламчи 
бош баҳосига нисбатининг фоизда (%) ифодаланишига айтилади. 
 
В
П
А
Н
а
100


10 йилда ҳам ишлаб чиқаришда иштирок этаверса, унда фақат капитал таъмир 
учун амортизация ажратилади. 
Корхоналардаги асосий фондлар қиймати тинмай ўзгариб туради. Уларни 
кўпайишига қуйидаги омил таъсир этади. 
1) сотиб олиш; 
2) кўриш, урнатиш; 
3) инвентаризация давридаги ортиши, 
Камайишига эса қуйидаги омиллар таъсир қилади. 
1.Эскирган сабабли йўқотиш. 
2.Бошқа корхоналарга сотиш. 
3.Табиий офат натижасида йўқотилиши. 
4.Инвентаризация даврида баҳосини камайиши. 
Амортизация ажратмалари маҳсулот (иш, хизмат) таннархига киритилади ва 
сотувдан кейин амортизация жамғармаси хосил килинади. У икки кисмга булинади: 
1.Жамғарманинг бир қисми асосий воситаларни тула тиклаш (реновация) учун
ажратилади. Бу ажратма давлат томонидан ишлаб чиқаришни кенгайтиришга, техник 
қайта 
жихозлашга 
сарфланадиган 
сармояларни, 
банклар 
ссудаларини 
молиялаштиришга харажат қилинади. Бу ажратманинг 10 - 50 % ни корхона уз
имкониятларини ҳисобга олиб, ишлаб чиқаришни
ривожлантириш жамғармасига йуналтиради. 
2.Жамғарманинг иккинчи қисми капитал таъмир ва такомиллаштиришни
молиялаштириш учун мулжалланган, корхонанинг банкдаги махсус ракамида 
сакланади ва қатъий равишда белгиланган мақсадга хизмат қилади. 
Амортизация меъѐри икки кисмдан иборат. Реновация меъѐри На
р
ва капитал 
таъмирлаш меъѐри На
кр 
На
р
 = На
кр
 + На 
Асосий фондлар ҳақидаги маълумотларга асосан корхона ва тармоқ бўйича 
уларнинг баланси тузилади. 
ОФ
б
+П=В+ ОФ
о 
Бунда, 
 ОФ
б
- асосий фондларнинг йил бошидаги қолдиғи. 
ОФ
о
- асосий фондларнинг йил охиридаги қолдиғи. 
П
- асосий фондларнинг киритилиши. 
В
- асосий фондларнинг чиқиши. 

---

66 
Асосий фондларни такрор ишлаб чиқариш жараѐнини таҳлил қилиш учун 
унинг эксплуатация ҳолатини, эскириш даражасини ва улардан фойдаланишни 
ҳарактерлайдиган ва маълумотларга эга бўлмок керак. 
Асосий фондларнинг эскириш даражаси мутлақ ва нисбий кўрсаткичларда 
ифодаланади. 
Эскириш коэффициенти қуйидаги формула ѐрдамида аниқланади. 
ОФб
ОФк
ОФб
коэф
Эскириш


.
бу ерда,
ОФ
б
-асосий фондларни бошланғич қиймати 
ОФ
к
-колдик қиймат 
Эскириш коэффициенти яроклилик коэффициенти билан узвий равишда 
боғлиқ. Эскириш коэффициенти қанча кичик бўлса, яроқлилик коэффициенти 
шунча катта бўлади ва аксинча. Агар «1» дан эскириш коэффициентини айириб 
ташласак яроклилик коэффициентига эга бўламиз. Асосий фондларни такрор 
ишлаб чиқариш темпини ҳарактерлаш учун уларни жисмоний ва техник ҳолатини 
ўрганишда янгиланиш коэффициенти қўлланилади. 
Бундан ташқари чиқиш коэффициенти ҳам қўлланилади. 
ЕО
ЕВ
т
коэффициен
Чикиш

Бунда, ЕВ- ишдан чиқарилган асосий фондлар қиймати 
ЕО -асосий фондлар йил бошидаги қиймати. 
Янгиланиш коэффиценти=
EO
EB
 
Бунда, ЕВ- ишлаб чиқаришдаги янги киритилган асосий фондлар қиймати; 
ЕО - асосий фондлар йил охиридаги қиймати.