Rasulova muhabbat ixtiyorovna

frazeologik ko’chma ma’no
deyiladi. Masalan, 
til tegizmoq iborasi – shaniga nomunosib, nohaq gap anglatmoq
ma’nosini 
anglatadi. Bu ma’no to’gridan-to’gri ibora tarkibidagi leksemalarning ma’nosidan 
kelib chiqmaydi. Masalan, “
Batareyaga til tegizsam, hech toki yo’q ekan
” gapida 
erkin birikma ishlatilgan erkin birikma ishlatilgan. Bunday ishlatishda til va 
tegizmoq so’zlari ma’no mustaqilligini saqlab bog’lanadi, manoda yaxlitlanish yuz 
bermaydi. “
Kechagi majlisda menga til tegizibdi”
gapi tarkibidagi yuqoridagi 
erkin birikma emas, balki ibora qatnashmoqda. Chunki bu gapda til va tegizmoq 
so’zlaridan emas, balki 
til tegizmoq
iborasidan foydalanilgan. Endi til va tegizmoq 
so’zlariga xos bo’lgan ma’nolarning oddiy yig’indisi haqida emas, balki ustama 
ko’chma ma’no haqida gapirish lozim. Bunday ma’no obrazga suyanib yuzaga 
keladi: tegish harakatidan kelib chiqadigan bo’lsak, til deganda fiziologik organni 
tushunish kerak, ammo bu o’rinda til so’zining boshqa ma’nosi (nutq) qatnashadi, 
tegizmoq fe’lining ma’nosi shu nutq ma’nosini 
gap, so’z
ma’nosi darajasiga 
konkretlashtirdi (tegizish harakati uzoq davom etmaydi). Ayni vaqtda biror so’z, 
gapni beg’araz aytish emas, “tegizib” aytish ko’zda tutiladi, shundan aytiladigan 

---

51 
so’z-gapning “nomaqbul” bo’lishi kelib chiqadi va boshqalar. Yuqoridagicha 
obrazli tasavvurlar oqibatda sifatida ayrim-ayrim so’zlarning ma’nosi ikkinchi 
planga o’tib, birikmadan yaxlitligicha yangi bir ma’no anglashiladi. Ana shunday 
ma’no 
frazeologik ma’no
deyiladi.
Xulosa qilib aytganda, frazeologik birliklarning semantik tabiati ularning tarkibiy 
qismlarining o’zaro sintaktik birikishiga asoslangan. Frazeolog olimlar fikricha, 
qisman ko’chma ma’noga ega bo’lgan frazeologizmlar komponentlari o‘rtasidagi 
eng zaif birikuv hisoblanadi, ya’ni frazeologik birliklar ma’nosi uning tarkibiy 
qismlarining ma’nosidan qanchalik ko’p farqlansa, semantik birikuv darajasi 
shunchalik yuqori bo’ladi.