52
ham chiqdi. Frazeologik sinonimiyaga bag’ishlangan
birinchi ish sifatida
Y.D.Apresyanning asari hozirgacha ham o’z qiymatini yo’qotmagan. Ko’pchilik
adabiyotlarda esa bu hodisani individual nuqtai nazardan baholash maqsad qilib
qo’yiladi. Keyingi ishlarda, so’zsiz frazeologik sinonimiyani umumtil hodisasi
sifatida bayon etish ham ma’lum o’rin egallaydi. F.A.Krasnov frazeologik
sinonimlarni ularga sinonim bo’ladigan so’z bilan qiyoslab baholaydi, shu asosda
oddiy so’zlashuv nutqiga xos iboralarning ekspressiv-sinonimik ma’no anglatishini
ta’kidlaydi. Bunday iboralarni badiiy asarda ishlatish asosan ularning ma’no
ottenkalari
tufayli emas, balki ekspressiv-emotsional tomonlari tufayli yuz
berishini qayd qiladi. Bizningcha iboralar ifodalaydigan emotsional-ekspressiv
ma’nolarni bu qadar bo’rtirib ko’rsatish ularning lug’aviy ma’nolarini
mensimaslikka olib keladi. So’zlar bilan iboralar orasidagi frazeologik
sinonimiyaning bayoniga bag’ishlangan maxsus ishlar ham bor. Masalan,
E.M.Volf o’z maqolasida fe’l-so’z va iboralar sinonimiyasi haqida fikr yuritadi.
Shu mavzuni yoritishda maxsus ishlar oz. O’zbek tili leksik sinonimlarini
eng to’lqin talqin etuvchi asar deb hali ham S Usmonov maqolasini ko’rsatish
o’rinli. Shundan keyin e’lon qilingan ishlar ichida o’zining nazariy hamda amaliy
qiymati bilan alohida diqqatga sazovori A Hojiyev tuzgan sinonimlar lug’ati va
unga yozilgan kirish qismidir. Ba’zi juz’iy nuqsonlardan qat’iy
nazar shunday
lug’atning dunyoga kelishini o’zbek leksikografiyasining juda katta yutug’i deb
baholash lozim. Bu lug’at bayon qilingan fikr va tanqidiy mulohazalarga juda boy,
faktik materiallarni birma – bir izohlash va tasniflashga suyanganligi bilan
qimmatlidir. Sinonim deb hozirgacha so’z tushunilar edi, endilikda bu atama
iboralarga nisbattan ham ishlatiladi. Shu sababli sinonim atamasini yolg’iz keltirib
bo’lmaydi.
Hodisani sinonimiya deb nomlasak, so’zlardagi holat leksik sinonimiya deb,
iboralardagi holat frazeologik sinonimiya deb, so’z bilan ibora o’rtasidagi bunday
ma’no munosabati esa lesik-frazeologik sinonimiya deb atalishi lozim. Bu har uch
53
tur sinonimiya birgalikda lug’aviy sinonimiyani tashkil etadi, bunda
u grammatik
sinonimiyaga zid qo’yib atalgan bo’ladi.
1
Sinonimiya haqidagi umumiy nazariya
va buning adabiyotlardagi aks etishini bir-bir bayon qilish ortqcha. Bevosita
frazeologik sinonimiyaning o’zini tahlil qilishga kirishamiz. O’zbek tilidagi
frazeologik sinonimiyani quyidagi nuqtai nazardan o’rganish mumkin:
1.
Frazeologik sinonimiyaning miqdori;
2.
Sinonimiya uyasiga birlashuvchi iboralarning miqdori;
3.
Frazeologik sinonimitya va iboralarning turkumlanishi;
4.
Frazeologik sinonimiya
va polisemiya;
5.
Frazeologik sinonimyaning o’xshash va farqli tomonlari;
6.
Leksik-frazeologik sinonimiya haqida
Variantlanish – barcha til birliklariga, shu jumladan frazeologik birlikka ham
mansub hodisa. Ko’p variantli iboralarning asosiy qismini
ikki va uch varintli
iboralar tashkil qiladi. Umuman, frazeologik birliklarsda variantlanish boshqa til
birliklaridagiga nisbatan kuchli bo’lib, bir ibora variantlarining soni o’ntagacha
yetadi. Variantlansh tufayli bir ibora boshqa bir iboraga aylanmaydi, bir iboraga
xos boshqa obraz birligi, lug’aviy ma’no birligi saqlanadi.
Variantlanish iboraga
xos yaxlitlikning o’zi doirasida, shu yaxlitlik yo’l qo’ygan darajada voqe bo’ladi.
Aks holda ibora yo’q bo’ladi, yoki boshqa ibora barpo qilinadi. Ibora tarkibini
grammatik o’zgartirish bilan hosil bo’ladigan variantga grammatik variant
deyiladi. Grammatik variantlanish ham xuddi leksik variantlanishda bo’lganidek,
asosan ibora tarkibidagi biror grammatik qismni almashtirish, tashlash yoki unga
qo’shish bilan voqe bo’ladi. Grammatik variantlanishda o’ziga xos hodisa so’z
1
Bafoyeva M. “Badiiy nutqda frazeologik sinonimlardan foydalanish”. – T.: O’TA. 2003. 2-son.-B.45.
54
komponentlarining joylashish tartibi asosida yuzaga
keladiga variantlanish ham
bor:
1.
Almashtirish asosida paydo bo’ladigan:
Do'stlaringiz bilan baham: 
