abab
qofiyalangan t o ‘rtlikdir, ikkinchi b a n d baytdir, ikkilikdir, a —a
qofiyalangan. Oxirgi b a n d h a m to 'rtlik d ir,
abab
qofiyalangan; bu lu tlarn i —
ishlam i xatoli qofiyadir, chunki ikki xil o ‘zak ( b u lu t - i s h ) d an tu zilg an , u
asosiy ridfli noyirali q o ‘shim chali qofiyadir; t - s h —raviy em as. I - v a s l , r —
xuruj, n —m azid, i —noyira. Xullas, bu sh e’r ikkilik va to ‘rtlik ban d lar b ila n
yozilgan, bunday turli bandlilik erkin vaznning m uhim xususiyatidir; u ch in ch i
to 'rtlik n i b and d eb atash shartli tus oladi, c h u n k i u n d a 3-m isra to 'la m isra
em as. Bunday band erkin vaznga xosdir. K o ‘rinib turibdiki, bu sh e ’rn in g
oxirgi to ‘rtligida m etrik erkinlik bor, am m o zinap o y alar vertikaldir, u ch in ch i
yarim misradir, to 'rtin c h i misra ikki vertikal qatorga bo ‘lingan:
Sening u chun xo‘rlikdir bu
Yiqil, yo‘qol, ket!
Asli u 4 + 4 + 5 vaznli bitta m isradir, b u y ru q m a ’nosi va intonatsiyasi u n i
ikkiga bo'lib tashlashni taqozo qilgan.
A m m o erkin vaznda yozilgan sh e’rlardagi m isralar vertikal, tik e m a s ,
balki gorizontal (yotiq) zinapoyalarga b o 'lin ish i h am m um kin.
ChoMponning m ashhur “ Buzilgan o ‘lkaga” (1920) dostoni erkin v az n n in g
m isralari vertikal zinapoyalarga boMingan sh ak lid a yozilgan. A m m o u n in g
“T o rtishuvtong i” sh e’ri (1920) erkin vaznning gorizontal zinapoyali sh ak lid a
yuzaga kelgan.
G orizontal zinapoya (kulisharlar) m an a bu parchada to ‘rtinchi m isran in g
davomi sifatida ko'nnadi:
Yenggan qo‘shin boshlig‘idekgerdayib,
Botgan quyosh bulutlam ing ostidan.
Bosh ko‘tarib chiqm oq u c h u n tirisha:
Shuning uchun beri yoqda irjayib
kulisharlar,
U nga qarshi, qarshidan
Yig'lov, siqtov, tovush, g ‘avg‘o , xarxasha.
Bu zinapoya kelib chiqishini fikrning t o ‘rtin ch i misraga vazn jih a td a n
sig'm aganligini talab qilgan. Bu sh e’m in g shu misralari o ‘n b ir b o ‘g ‘inli
turkum vaznidadir (4+4+ 3).
Suyuningiz:
Ko‘pdan beri zin d o n d a
Q uyosh k o 'rm a y zaxlab qolgan ko‘ngillar!
C h iq a r k u n lar yetdi sizga u n d an -d a,
M unda yechib yuborilgach tugunlar.
B irinchi m israd a z in a p o y a b o r va u g o rizo n ta l, am m o b an d vazni
o ‘zgarayotgani yo‘q, b u m isra ham 4+ 4+ 3 vaznida yozilgan.
Lekin erkinlik b u n d a n keyingi ikkilikda yuz beradi:
Qayg'uringiz:
kishanlarni yasovchi
“ u stalar” ,
Boshqalam i
“tu b a n la r” deb atovchi
xo ‘jalar.
“ U sta la r” so ‘zi v a z n d a n tashqari va ayni h o ld a gorizontal zinapoyadir,
u n in g ajratib ko‘reatilishini “ u stalar” ning m ustam lakachilar ekanligi bilan
bo g ‘liq b o ‘lgan kinoya ta q o z o etadi.
Metrik erkinlik va gorizontal zinapoya bu she’ming davom ibo‘lgan xotimasida
h a m mavjud:
Sizning u c h u n alvastining zoridek,
Y ig‘la r k u n lar keladir.
C h iq ad irg an quyoshni siz behuda
E tik b ila n to ‘sm oq uchun tirishm ang,
A h m o q b o ‘lib. Azroilning oldida
Jo n talashing, to oMguncha berishmang!
“Y i g i a r k u n la r k e la d ir ” m israsi kem tik, u n d a t o ‘rt b o ‘g ‘inli b ir tu ro q
y e tish m a y o tir. D e m a k , s h e ’rd a ikki joyda vazn erk in lig i va g o riz o n ta l
z in a p o y a d o rlik u c h ra y d i v a u la r s h e ’rni e rk in v a z n d a y o zilg an asarga
ay lan tira d i.
.
.
B iroq vertikal yo g o riz o n ta l zinapoyadorlik s h e ’rni sodda vazndaligini
o ‘zgartirib yuborm asligi m um k in : buni H am id O lim jo nn in g H oy, yaxshi
qiz!” she’rida ko‘ramiz:
H oy, yaxshi qiz,
yaqinroq kel,
bir-ikki so ‘z s o ‘zlayin,
Shu holingdan ta ’sir em gan
ko‘nglim dan s h e ’r kuylayin.
R avshan, nurli
k o 'm -k o k k o ‘zing
hali ko‘pn i k o ‘rm agan,
Kulcha yuzing
qarilardek,
q a t-q a t b o ‘!ib so ‘lmagan.
S h e ’r b o s h d a n - o x ir 4 + 4 + 4 + 3 = 1 5 s o d d a v a z n id a y o z ilg a n , un i
zinapoyadorligi uchungina erkin vaznda bitilgan deb bo'lm aydi, zinapoyadorlik
e rk in v a z n n in g y agona belgisi e m a s. u n d a g i asosiy fa z ila t v a z n n in g
erkinligidadir.
Erkin vazndagi she’r aralash bandli h am b o lish in i yuqorida aytdik, unda
qofiyalash ham metrik erkinlikka bog‘liq ravishda turlicha bo'ladi. Buni H am id
O lim jonning “T em ir q o n u n ” she’rida yaqqol ko‘ramiz:
0 ‘zbekiston,
yayra,
quvon...
Qayg‘udan
Keng bag‘ringda zarra b o ‘lsin
asar yo‘q.
Bir polvonning
m adad sochgan
otidan,
Yashin ko‘zli
b ir p arv oz ketidan
yuzmoqdasan:
Yo‘llar-o‘tkir,
o d im lar-n u r,
a rm o n -h u r,
Tomirlarda
tebrangan
jo n
aytar:
-yur!
Q arashlar-to‘q...
B u -z o ‘r oqin,
b u -b iry e rd a n u chg an o ‘q.
Ketayotir,
o 'tay o tir,
jo n ko‘rmagan
choMlardan;
O g‘ir, m ushkul
yo‘llardan.
Porlayotir
yuraklarda
laxcha
nur.
Bu p a rc h a d a O ‘zb ek isto n -q u v o n -q ay g ‘u d a n -so c h g a n -o tid a n -k e tid a n -
teb ra n g an -y u zm o q d asan -arm o n -teb ran g an -jo n -y erd an -u ch g an -k o ‘rm agan-
c h o ‘llardan-yo‘llardan va o £tkir-nur-hur-yur-zo‘r-bir-ketayot¡r-octayotir-og‘ir-
p o rla y o tir qofiyalari bor. Bu ikki qofíya m isralar va u larn in g zinapoyalarini
o ‘zaro bogMaydi va ritmni uyushtiradi. Boshqacha qilib aytganda, “0 ‘zbekiston”
s o ‘zi, y a’ni m isra boshi shu m isra oxiri bilan (quvon), 4-5 misra oxiri va 6-7-
8 - 9 - m is r a la r o ‘rtasi (a r m ó n , te b ra n g a n ), 10-11-m is ra la r oxiri b ilan
q o fiyalangan. 6-m isra o 'rta s i (o ‘tk ir-n u r) shu misra oxiri, 7-m isra oxiri 8-9-
10-11-m isralarning o ‘rtasi va oxiri bilan qofiyadoshdir, d em ak, misra boshi,
o ‘rtasi yo oxiri boshqa misra zinapoyalari bilan qofiyalana oladi. Bu hol erkin
v azn qofiyasining m uhim to m o n id ir.
X ullas, erkin vaznda bitilgan s h e ’rlarda vazn, qofiya va b an d kabi sh e’r
tu zilish i u n su rlan erkin h o ld a ish ko‘radi
II. Qofiya
«Q ofiya, arabcha, izidan b o rish , tizilish m a ’nolarini anglatadi. Asarning
g ‘oyaviy m azm uniga oid m u h im va obrazli tu sh u n c h a la m i t a ’kidlovchi,
xushohanglikni t a ’minlash va m uayyan vaznda takrorlanayotgan misralam ing
oxirini eslatish orqali sh e’r ritm i va musiqiyligini tashkil etishda qatnashuvchi
yangi-yangi band, poetik ja n r va sh e’r shakllarini yaratuvchi ham da eshitilishda
bir-biriga ohangdosh bo‘lgan so ‘z la r qofiya deviladi*.1
1 T o 'y c h iy e v U . O lzbek sovet p o e z iy a s id a b a rm o q sistem asi. T ., « F a n » , 1966, 106-bet.
164
Q ofiya h aqida h ar bir xalqning o ‘z qarashi b o r, m usulm on S h arq id a bu
sohada dastlab arab -fo rs nazariyasi p aydo boMdi, u qofiyalashni m u ay y an
tizimga soldi, am m o u qofiyalashdagi h am m a am aliyotni to ‘la qam rab o ig an
dcyish qiyin. U nga k o ‘ra, qofiyadosh so ‘zlar o'zagidagi va qo ‘shim chalaridagi
unsurlarm avjud. 0 ‘zakdagi unsurlar quyidagicha:
1) Raviy. Q ofiyadosh so'zlar o ‘zagi oxiridagi tovush (harf) raviy deyiladi:
malak—falak (Cho‘lpon. Hayoli), k—raviy; ziyoda—piyoda (Vafoiy. Yorab),
a—raviy; q o n —fig‘on (Munis Shuaro), n—raviy; ko‘p—surub (M axm ur.
T a ’rifi viloyati Q uram a), raviy ; p —b.
2) Qayd. «0 * kelmagan yopiq bo‘g kinda, undosh raviydan oldingi u n d o sh
tovush qayddir: asi—fasl ( G ‘afu r G ‘ulom . Toshkent), I—raviy, s—
qayd. Q o ‘rq in ch —to 'rtu n ch (M iriy. G u ln o m a), n —qayd; sirish t—
sarnavisht (M axm ur. D arsifati T u ro b iy hazor xalta)., sh—qayd.
3) Asosiy ridf. U ndosh raviydan o ld in kelgan «a» dan boshqa u n li asosiy
ridfdir; shod —obod (D ushan Fayziy. Q ism at), o —asosiy ridf; G u l —
bulbul (F u rq a t. Vistavka xususida), u —asosiy ridf; d e b —ep ( S a ’diy.
G u listo n ), e —asosiy ridf; dil—g ‘ofil (H uvaydo. R ohati d il), i—asosiy
ridf.
4) M u rak k ab ridf. «o» asosiy ridfi b ilan undosh raviy orasidagi u n d o s h
tovush m urakkab (yo orttirm a) rid f b o 'lad i: rost—bexost (H a y d ar. G u l
va N avro‘z), s—murakkab ridf.
5) T a’sis. «o»dan boshqa unlili yopiq b o ‘g ‘indan aw al kelgan «o» t a ’sisdir:
C h obuk—nozuk (Navoiy. Layli va M ajnu n), o —ta ’sis. S ao dat—viloyat
(N o d ira N avoiy g ‘azaliga m u x am m as), foyiq—sodiq (K om il. M u n is
g ‘azaliga muxammas), o—ta ’sis.
6) Doxil. U ta ’sisdan solng keluvchi un dosh d ir. O lim —zolim (Yassaviy.
H ik m at), 1—doxil; bag‘oyat—salom at (N odira. Saltanat b a h rid a ), y—
m —doxil; C hobuk—nozuk (Navoiy. Layli va M ajnun), z—b—doxil.
7) Hazv. Qayddan oldin keluvchi unli tovush hazvdir. H arf—sarf (M u jrim —
obid. Arzi ahvoli), a—hazv. Sog‘in c h —tin ch (Navoiy. H ayratu l ab ro r),
i—hazv. N uhuft—nashuguft (Navoiy. Hayratul abror), u —hazv.
8) Tavjih. Q ayddan boshqa qofiyada u nd osh raviydan oldingi «a
»
tavjihdir:
Ravshan—gulshan (Chokar. N avoiy g'azaliga m uxam m as), a—tavjih.
Endi q o ‘shimchali qofiyalardagi qo'shim chalam ing unsurlari haqida t o ‘xtab
o ‘tamiz.
I) Vasl. Raviyga vositali yo vositasiz bogMangan tovush vasldir: A x tari—
akbari (Gadoiy. Mehrimah), i—vasl. Akam—dadam (M uqim iy. Voqeayi
Viktor), m —vasl i,m—vositasiz vasl. Vositali vasl yopiq bo‘g ‘inda b o la d i—
bunda undosh raviy bilan vaslni unli o boglaydi: yoqib—boqib (Nodim .
H aft gulshan), q —raviy, b —vasl.
2 ) Xuruj. Vasldan so ‘ng keluvchi undosh yo unlidir (yopiq bo ‘g ‘in nazarda
tutilayotir): jo n d ir—lu q m o n d ir (Hamza. K itob), n —raviy, d —vasl, r—
xuruj. Jo n im a—q o n im a (Sakkokiy. Ey jo n d in o rtu q). |—|—raviy, m —
vasl, a—xuruj. X o rd in —dordin (Amiriy. Yor, n —xuruj).
3) M azid. X urujdan keyin keluvchi tovush m aziddir. O ftobidur—kitobidir
(M unis. N e xush jo n o n ). b —raviy, oldingi i—vasl, d —xuruj, r—mazid.
H aq im n i—yo‘q im n i (H u vaydo. Rohati dil), q —raviy, m —vasl, n —
xuruj, i—mazid.
4) Noyira. M az id d an so ‘ng keluvchi tovush noyiradin kitoblarga—boblarga
(A m in U m ariy. Ikki yoshlik), b—raviy, 1—vasl, r—xuruj, g—m azid,
a—noyira. •
5) M ajro. Raviy va vasl u n d o sh bo‘lsa, o ‘rtadagi unli tovush majro deyiladi:
pandim —gulqandim , (Amiriy. Tabibo, Sharbati u n n o b ), d —raviy, m —
vasl, i—m ajro.
6) N afoz. Vasl, xuruj va m azid d a n so‘ng kelgan yopiq b o ‘g ‘inni hosil
etuvchi unli tovush nafozdir: jondin—zamondin (Bobur. Kim ko‘ribdur),
n —raviy, d—vasl, oxirgi n —xuruj, i—nafoz. Ixtiyorim dir—diyorim dir
(S o b ir Abdulla. K o ‘n g lu m intilur), m —vasl, d — m azid, i—nafoz.
Yaxshilikdan—ayriliqdan (Xayriddin Saloh. Sirenlar), I—vasl, k—xuruj,
d —m azid, a—nafoz. Q ofiyalardagi unsurlarni aniqladik, endi ular
q atn ashgan qofiya tu rla rin i tahlil qilam iz, u lar 25 ta, beshtasi o ‘zak
qofiya, yigirm atasi q o ‘sh im ch ali qofiyadir:
0 ‘zak qoftyalar quyidagilar:
1) Y akka o ‘zak (m u q ay y a d ) qofiya: zar—sarbasar (N ishotiy.
H usnu
dil), bu qofiyada y o p iq b o ‘g ‘in «a» tovushi bilan yasaladi: r—raviy, a —
tavjih.
2 ) Q aydli o ‘zak qofiya. U qaydli o ‘zak so ‘z d a n yasaladi: q ah r—zah r
(C h o lp o n . K ishon), r—raviy, h—qayd:
C h u st—durust (Shavqiy. A nglabon), t—raviy, s—qayd.
Berk—erk
(A .O ripov.Q ushchaga), k—raviy, r—qayd.
3) Asosiy ridfli o ‘zak qofiya: yosh—bag'ritosh (H abib S a ’dulla. Ruchka).
Bu qofiyadagi yopiq b o ‘g ‘in «a»dan boshqa unli tovush bilan yasaladi:
s h —raviy, o —yo—asosiy ridf.
4 ) M u rak k ab ridfli o ‘z a k qofiya. Bu xil qofiya h am yopiq b o ‘g‘indan
tu zilad i, unda m u ra k k a b rid f raviy bilan asosiy rid f o ‘rtasiga kiradi:
ro st—xost (Sayyid Q osim iy. Fi n a’ti nabi): t —raviy, o —asosiy ridf, s—
m urakkab ridf.
5) T a ’sisli va doxilli o kzak qofiya U ta ’sisli va zoxilli o ‘zak dan yuzaga
keladi: komil—moyil (Yassaviy. M unojotnom a), o—t a ’sis, m —y—doxil:
hiyonat—diyonat (Huvaydo. R o h atid il), yo—t a ’sis, n —doxil; sovuq—
yovuq (A bdullaO ripov.H akim vaajal), o —t a ’sis, v—doxil.
Q o'shim chali qofiyalar quyidagilar:
1) Q o'shim chali (M u tlaq ) yakka qofiya U nda yakka o 'z a k qofiyaga bir
yopiq b o ‘g ‘in q o‘shiladi: talash ib —qam ashib (B .B oyqobilov. G ‘alaba
q o ‘shig‘i), sh—raviy, b—vasl. Yakka o ‘zak qofiyaga b ir unli tirkalishidan
ham qo‘shimchali yakka qofiya paydo bo‘lishi m um kin: daftara—afsara
(M uqim iy. Qildi shaydo ko‘zlaring), r—raviy, a—vasl.
2) Qaydli va vaslli qo‘shim chali qofiya. Qaydli o 'z a k qofiyaga unli bilan
boshlanuvchi bir yopiq bo‘g ‘in q o ‘shilsa, shunday qofiya hosil b o ‘ladi:
dardim —zardim (Nodim. Q achonkim bo'lm isham ), r—qayd, d—raviy,
b— i—nafoz. H urkib—q o 'rq ib (Abdulla O n p o v .B a h o r tlIaklari).R —
qayd, k—q—raviy, b—vasl; g ‘aybi—raybi (Shavqiy. S ababi taklif), y—
qayd, b —raviy, i—vasl.
3) M urakkab radfli va vaslli qokshim chali, qofiya. B unday qofiyani yaratish
uchun m urakkab ridfli o ‘za k qofiyaga unli bilan bo sh lanu vch i yopiq
b o ‘g ‘in biriktiriladi: ortib—to rtib (E.Vohidov. R um olik yigit), o—asosiy
ridf, r—m urakkab ridf, t —raviy, b—vasl, i—m ajro . R ostin—ostin
(M uqim iy. Kim desun), o —asosiy ridf, s—m u rak k ab ridf, t —raviy,
n —vasl, i—majro.
4) Asosiy ridfli va vaslli qo‘shim chali qofiyalar. B u n d ay qofiyada asosiy
ridfli o ‘zak qofiyaga unli tovush bilan boshlanu vch i b ir yopiq b o ‘g ‘in
qo'shiladi: nigorim —b ah o rim (R oqim . N e ku n o ‘lm ayin), o —asosiy
ridf, r—raviy, m —vasl, i—m ajro. U rub—yurib (B obur. Eshigingda bosh
u rarm an), u—yu—asosiy ridf, r—raviy, b —vasl, oxirgi u —i—majro.
5) T a ’sisli va vaslli qo‘shim chaJi qofiya. B unda t a ’sisli va doxilli o ‘zak
qofiyaga u n li b ila n b o sh la n u v c h i b ir y o p iq b o ‘g ‘in q o ‘shiladi:
nadom ating—iqom ating (O gahiy. U1 sarvi q ad ), o —t a ’sis, m —doxil,
t—raviy, ng—vasl, i—majro. Vosilim—hosilim (Sayyid Qosimiy. fi tamsil),
o —t a ’sis, s—doxil, 1—rav iy , m —vasl, i—m a jro . T a ’sisli,
vaslli
q o ‘shim chali qofiya ta ’sisli va doxilli o ‘zak qofiyaga b ir unli tovushni
qo‘shish orqali ham hosil etiladi: xotam e—m ótam e (Navoiy. Topm adim
ahli zam on ichra), o ~ t a ’sis, m —raviy, t —doxil, y e—vasl.
6) Xurujli yakka qo‘shimchali qofiya. Bu xil qofiyani yaratishda yakka o ‘zak
qofiyaga xuruj qo‘shiladi: sum andin—badandin (Otoyi. Bo vujudi orazing),
d—vasl, n—xuruj, d—vasl. M ehnatdin—kulfatdin ( /oziy. Xotirim g‘amlu),
t —raviy, d —vasl, n —xuruj, i—nafoz.
7) Q a y d li va x u ru jli q o ‘sh iin c h a li qofiya. Bu tip d a g i q o fiy an i hosil
qilish u c h u n qaydli o ‘zak qofiyaga xuruj tirkaladi: nasb d u r—kasbdur
(G u lx a n iy . Z arb u lm a sal), b — raviy,
s—qay d, d —vasl, r—xuruj;
g u lc h e h r n i—b a d m eh rn i (B o b u r. M uxtasar), r—raviy, h —q ay d , n —
vasl, i—xuruj.
8) Asosiy ridfli va xurujli qo ‘shim chali qofiya. B unda asosiy ridfli o 'z a k
qofiyaga u n li tovush bilan boshlanuvchi bir yopiq b o ‘g ‘in birikishi
lozim . S h ay to n lar—insonlar (F itrat. M irrix yulduziga), n —raviy, 1—
vasl, r—xuruj.
9) M u ra k k a b ridfli va xurujli q o'shim chali qofiya. Bunda m urakkab ridfli
o ‘zak qofiyaga b ir yopiq b o ‘g‘in qo‘shiladi: T ortgan—o rtg an (Oybek.
Q izlar). t —raviy, g—vasl, n —xuruj.
10) T a ’sisli va xurujli qo‘shimchali qofiya. T a ’sisli va daxilli o ‘/a k qofiyaga
u n d o sh b ila n boshlanuvchi b ir yopiq b o ‘g ‘in q o ‘shiladi: /o lib d u r—
tolib d u r (B obur. Vaslinga ko‘ngul qiyossiz), b—raviy, d —vasl, r—xuruj.
C hob u k lik —nozuklik (Navoiy. F arh od va Shirin) k—raviy, 1—vasl, k—
xuruj.
11) M azidli yakka q o ‘shimchali qofiya. U n d a yakka o ‘zak qofiyaga mazid
b irik tirilad i; n asihatingni—vasiyatingni (A nbar O tin. Ey shoira), t —
raviy, n g —vasl, n —xuruj, i—m azid.
12) Asosiy ridfli va mazidli qo‘shim chali qofiya. Bunda asosiy ridfli o ‘zak
qofiyaga m azid q o ‘shiladi; o ‘tarsen—tutarsen (Huvaydo. Rohati dil), t
raviy, r—vasl, s—xuruj, n —m azid.
13) Qaydli va mazidli qo‘shimchali qofiya. Bu qofiyada qaydli o ‘zak qofiyaga
m azid tutash tirilad i. P astid an—qastidan (Zavqiy, A fandilar) t —raviy,
i—vasl, d —xuruj, n —m azid, m ehridan—sehridan (B.Boyqobilov. «Oq
oltin» to g la r i) , r—raviy, i—vasl, d —xuruj, n —mazid. K o‘rkini b o ‘rkini
(A b d u lla O rip o v . Ib lis), k— raviy, i - v a s l , n - x u r u j , i—m azid.
F ik rin g d an —zikringdin (B obur. Jism inga za’fe s a ), r—raviy, ng—vasl,
d —xuruj, n —m azid.
14) M u ra k k a b ridfli va mazidli q o ‘shim chali qofiya. Bu qofiyani yaratish
m u ra k k a b ridfli o ‘zak qofiyaga m azidni q o ‘shishni ta q o z o etadi:
T o rtilg a n —ortilgan (Avloniy. G u listo n d an b ir m anzara), t —raviy, 1—
vasl, g—x u m j, n —m azid.
15) T a ’sisli va mazidli qo‘shim chali qofiya. Bu qofiyani hosil qilish
ta ’sisli va mazidli o ‘zak qofiyaga mazidni qo‘shish bilan bog1 liq. Olamiyni—
o d a m iy n i (Sayyid Qosim iy. H a q iq a tn o m a ), m —raviy, y—vasl, n—
xuruj, i— m azid. M oyildurur—vosildum r (Ogahiy. Ey ko‘ngil), 1—raviy,
d —vasl, r—xuruj, r—mazid.
16) Noyirali yakka qo‘shimchali qofiya. Bunda yakka o ‘zak qofiyaga noyira
birikadi. A dabdindur—talabdindur (Amiriy. Saodat gavhari), b —raviy,
d—vasl, n—xuruj, d —mazid, r—noyira.
17) Farzandlarga orzum andlaiga (B.Boyqobilov.Veteranlar), d —raviy, I—
vasl, r—xuruj, g—mazid, a—noyira. C hehrlildar—bem ehrliklar (Ogahiy.
D eboch a), r—raviy, 1—vasl, k—xuruj, 1—m azid , r— noyira. Bu q aydli
va noyirali qo'shim chali qofiyadir, u n d a qaydli o ‘zak qofiyaga n o y ira
qo ‘shiiadi. Tolibligidan—g‘olibligidan (B.Boyqobilov. «Oq oltin» togMari),
b —raviy, 1—vasl, g —xuruj, d —m azid , n —noy ira. V ilo y atlarn i—
shijoatlam i (M uham m ad Solih. S h ayb oniynom a), t —raviy, 1—vasl,
r--x u ru j, n —m azid, i—noyira.
18) Asosiy ridfli va noyirali qo ‘shim chali qofiya. Bu qofiya asosiy ridfli
qo'shim chali qofiyaga noyirani qo‘shishdan iborat: kitoblarda—xitoblarda
(lb n Sino. U rjuza), b—raviy, 1—vasl, r—xuruj, d —m azid, a—noy ira.
19) M urakkab ridfli va noyirali qo'shim chali qofiya. Endi m urakkab ridfli
o ‘zakqofiyaga noyira tutashadi: tortayotir—ortayotir(A O ripov.T urkision
bolalariga), t —raviy, a—vasl, yo—xu ru j, t —m azid, r—noyira.
20) T a ’sisJi va noyirali qo‘shimchili qofiya. Bu qofiya ta'sisli va d o x illi
o ‘zak qofiyaga noyirani biriktirishni talab qiladi. Viloyatlarni—shijoatlam i
(M uh am m ad Solih. S hayboniynom a), t —raviy, 1—vasl, r—x u ru j, n —
m azid, i—noyira.
25 ta qofiyaning bari o ‘zbek poeziyasida borligi ayon bo ‘ldi. F ors—to jik
q o ‘lyozm alarida qofiyalarning bu tu rlari h a r xil k o ‘rsatilgan. Y e.E. B e r te ls
M oskvadagi S h arqsh unoslik in stitu ti to p s h irig ‘iga b in o an tojik q o fiy a s in i
tek sh irtirib , bu s o h a n i tartibga solishni n iy a t qilgan va d u sh a n b a lik B .I .
S iru sn i ta d q iq o tc h i qilib tan lag a n , c h u n k i tek sh iru v ch i sh o ir boM ishi
Jozim deb topilgan. B .I. Sirus bu ishni ud dalagan, «Tojik poeziyasida qofiya»
degan n o m zo d lik dissertatsiyasini h im o y a q ilg a n , qofiya tu ri aso sa n 25 ta
degan xulosaga k elgan , biz shu xulosaga su y an d ik . Bu sirag a k irm a y d ig a n
«aybli» qofiya d eb atalgan qofiyalar h am b o r, lekin ular n o to 'la q o fiy ala rg a
k iradi.1
0 ‘rta asrlarda yaratilgan arab, fors-tojik qofiya nazariyasi sxolastik (q o tm a )
hususiyatga ega, a m m o u bu sohani an c h ag in a tartibga soldi, alohida tizim g a
aylantirdi.
1 С и р у с Б .И . Р и ф м а в г.щ ж и к с к о й п о э з и и . Д у ш а н б а 1963, T o 'y c h iy e v U . 0 ‘z b e k
p o e ziy asid a a ru z sistcm asi. T . «Fan*, 1985, 1 0 2 — 144 b e tla r; T o 'y c h iy e v U . 0 ‘z b c k s h e ’r
ruzilish i.— A d a b iy o t nazariy-'isi. I i to m , T . « F a n * , 1979, 3 3 7 -3 9 7 -b e tla r.
1. E.Toshmatov. D irijorlik. “ Sharq” nashriyoti, 2005 y.
2. B.Mannonov. M adaniyat maskanlarida texnika vositalari. FAN nashriyoti.
2006 y.
3. 0 ‘.Toshm atov. C h o lg lushunoslik. “F a n ” . 2006 y. Q o ‘shiq ijrochilik
a n ’analari.
4. 0 ‘.Toshmatov. B ad iiy jam o alarb ilan ishlash uslubiyati. “ F a n ” . 2007 y.
5. N .Q osim ov. 0 ‘zbekiston bastakorlari. “ S h arq ” , 2006 y. E.Toshm atov,
0 ‘.Toshmatov.
6. Ansam bl sinfi.
7. A.Rasulova. S ahna nutqi. “ F an ” nashriyoti, 2006 y.
8. Y o .Q a y u m x o ‘ja y e v a . O 'q u v c h ila m in g k ito b x o n lik m a d a n iy a tin i
shakllantirish im koniyatlari. “ F a n ” . 2006 y. M .X udoynazarov. A n’anaviy
ashulachilik ansambli.
9. B ad iiy jam o alar b ila n ishlash uslubiyati “ F a n ” . 2007 y.
10. Ansambl sinfi. E.Toshm atov. “ F an”. 2005 y.
S h e ’rdagi yordamchi ritm ik u n su rlar
Yuqoridagi she’riy ritm ni yuzaga keltirishda turoq, p auza kabi unsurlam ing
m uayyan vazifa bajarishini ko‘rib o ‘tdik. She’riyatda bunday vazifani bajaruvchi
u nsurlar ko‘pdir. U lardan biri qoftya hisoblanadi. U deyarli ham m a vaznlardagi
s h e ’rlarda m uayyan ritm ik vazifasini o ‘taydi.
Qofiya. She’riy m isralar oxiridagi tovushlaming ohangdorligi hodisasi qofiya
d e b ataladi. U she’riy n u tqda tasviriy vosita sifatida ham yaxshiroq ishtirok etib,
m u ay y an m azm unning y o rq in ro q ifodalanishiga xizm at qiladi. Ritm ik u nsur
sifa tid a m isralar oxirini t a ’kidlaydi, sh e’riy asam ing m isralarga b o ‘linishini
t a ’m inlaydi, tasviriy-ifodaviy vosita sifatida she’rdagi asosiy m a’noni tashuvchi
s o ‘z la rn i ajratib ko‘rsatish vazifasini bajaradi. Q ofiyaning m azm un bilan
alo q asin i m ana bu to ‘rtlikda an iq k o‘rish mumkin:
P oyezd tay y o r j o ‘namoqqa,
Vokzal to ‘la yigitga.
O n a b u k u n uzatadi;
0 ‘z o ‘g ‘lini frontga.
(H a m id Olimjon. “Yigitlarni frontga jo ‘natish”).
B u n d a sh e ’rning asosiy m azm u n ig a aloqador b o 'lg a n “ yigit” va “fro n t”
s o ‘zlari o ‘zaro qofiyadoshdir.
Qofiya ikki xil nutq tovushi bilan: unli yo undosh tovush bilan tam om lanishi
mumkin. Unli tovush bilan bitgan qofiya ochiq bo‘g‘in bilan tutagan hisoblanadi
va u “ochiq qofiya” deb yuritiladi. B uning nam unasin i H am id O lim jon ning
“0 ‘zbekiston” sh e’ridan olingan quyidagi parchad a uchratam iz:
Kundan kunga o'sadi paxta,
Barg chiqadi h ar b ir d arax td a
O lm azorlargulin to ‘kadi,
Meva bog‘lab shoxin bukadi.
Oxiri u n d o sh tovush bilan tugagan b o ‘g ‘inlar “yopiq b o ‘g‘in ” d ey iladi,
shu xilda tu g a lla n g a n ohangdosh s o ‘z la r “ yopiq q o fiy a” d eb a ta la d i.
“0 ‘zbekiston” sh e’ridan bunga misol sifatida quyidagi m isralam i o'qiym iz:
0 ‘xshashi yo‘q bu g o ‘zal b o ‘ston,
Dostonlarda bitgan guliston,-
0 ‘zbekiston deya atalur
Uni sevib el tilga olur.
Qofiya shaklan sodda va murakkab b o ia d i. Agar misralar oxiridagi bittadan
so‘z ohangdosh bo ‘lsa, bu hodisa sodda qofiya hisoblanadi.
Odam lardan tinglab hikoya,
0 ‘sar edi shoirda g ‘oya.
Daryolardan kuylab o ‘tardim
Ertaklarga quloq tutardim .
(Hamid O lim jon. “O 'zbekiston”).
Agar m isralar oxiridagi bir nech a so ‘z o 'z a ro ohangdosh b o 'lsa, bu hodisa
murakkab qofiya sanaladi.
O hangdoshlik darajasiga ko‘ra, qofiya ikki xil b o‘ladi. Agar m isra oxiridagi
so‘zlarning asosiy unli va u n d o sh to vu sh lari aynan yoki b ir xil boMsa, bu
hodisa to la qofiya deb ataladi.
Zangori ufqqa tikilib ko‘zing,
Naqling davom ini so ‘zlading o ‘zing.
(G ‘a f u r G ‘ulom . “Q al’a ”).
Agar m isra oxiridagi so‘z la m in g b a ’zi tovushlarigina a y n a n yoki deyarli
bir xil yo o ‘xshash ham eshitilishida bir-biriga yaqin b o ‘lsa, bu ho disa n o to ‘la
qofiya deb ataladi.
Shaharlarda ishga chiqib el,
O d am bilan t o ‘lar Tekstil
(H a m id Olimjon. “0 ‘zbekiston”).
O hangdoshlik faqat m isralar oxiridagina em as, balki ularning ichida ham
b o ‘lishi m um kin. A gar b ir m isra ichidagi so‘zlar o ‘zaro oh angdosh b o ‘lsa,
bu hodisa ichki qofiya d eb ataladi. Quyidagi parchada ichki qollyaning yorqin
nam u n asi bor:
Q a ro zulfing firoqida parisho n ro‘zg‘orim bor,
Y uzingni ishtiyoqida n e sab ru , ne qarorim bor.
L abing bah rim n i q o n qildi, k o ‘zim dan qon ravon
qildi,
N e g a holim yom on qildi, m e n o n d in b ir s o ‘rorim bor.
Jah o n d in m enga g‘am b o ‘lsa, ulusdin gar alam b o ‘lsa,
N e g ‘am yuz m uncha ham b o is a seningdek g'am guzorim bor.
(B obur).
A gar ikki m isra ichidagi s o ‘z la r o ‘zaro ohangdosh b o is a , bu nday hodisa
q o ‘sh qofiya deb ataladi.
G ulzorlardan, b o g ia rd a n o ‘tdim,
Bozorlardan, to g ‘lardan o ‘tdim.
(H am id O lim jon. “Zaynab va O m o n ” ).
Q ofiya to ‘rtlik band m isralarida h am qo'llanadi:
G ‘o lib o n a to ‘y bor edi,
J a n n a t diyor, Farg‘onada,
S h o d iy o n a kuy bor edi
H a r q o ‘ra d a, h a r xonada.
(Miftemir. “ Farg‘o n a”).
Q o ‘sh qofiyachilik, eng a w a lo , o ‘zbek xalq qo‘shiqlarida paydo b o ig a n . U
M ah m u d Koshg‘ariyning “ D e v o n ” ida ham bor. M um toz shoirlarim iz qo‘sh
q o fiy an i xalq og‘zaki ijodidan y o z m a s h e ’riyatga olib kirdilar. U lar b unday
qoflyani “qofiyayi tardiaks” d eb yuritganlar. Alisher Navoiy esa uni “ Majolis-
un-nafois” asarida “zulqofiyatayn” deb atagan va Mirzo Alibek shoitdan quyidagi
m iso ln i keltirgan:
Ko‘zing ne balo qaro bo ‘lubtur,
Kim jonga qaro balo bo‘lubtur.
U lug‘ shoirlar qofïya ustida k atta q u n t bilan ish olib b o ra d ila r. U larning
she’rlarida qofiya kutilm agan qofiya b o la d i. G ‘a f u r G ‘u lo m “Q ozoq elining
ulug‘ to 'y i” sh e’rida “sh arm a n d ad ir” , “vatandadir” va “ Q a rag ‘an d ad ir” ,
“kondadir" kutilmagan qofiyasini ishlatgan:
Kechagi dasht, hattoki o ‘z
Ismidan sharmandadir,
Jaho n -jah o n xazinalar
Saxiy bu Vatandadir.
M anov o ltin , m anov uran,
M anov Q arag‘andadir.
iMendeleyev jadvalining
Barisi bu kondadir.
Antik davr poeziyasida qofiya bo'lm agan. Bu vaqtda b o ‘g ‘in guruhlarining
q at’iy qoida asosida joylashtirilishi izchil ritmni tug'dirgan va buning natijasida
ritm ni kuchaytirish uchun qo 'sh im ch a unsurga-qofiyaga ehtiyoj bo'lm agan.
Biroq yangi davr poeziyasida ham qofiyasiz she’rlar uchraydi. U lar “oq she’r”
deb ataladi. Bunday h olda, ritm turoqlarning m uay yan va q a t’iy tartibda
joylashtirilishi orqali yuzaga kelgan. Shoir M aqsud S hayxzo dan ing “ M irzo
U lu g ‘b ek ” fojiasi oq s h e ’rda yozilgan. B unday s h e ’r asarga m uayyan
tantanavorlik, t a ’sirchanlik baxsh etadi.
Q ofiya turlari bilan bir q ato rd a m isralam ing qofiyalanish usullarini ham
farqlash lozim , ular orasida u c h xili, ya’ni ju ft, kesishuvchi va qoplovchi
qofiya bir m uncha keng tarqalgan.
A gar yonm a-yon joylashgan, ya’ni birinchi b ilan ikkinchi, uchinchi
b ilan t o ‘rtin ch i, b esh in ch i b ila n o ltin c h i m is ra la m in g ox irlari o 'z a ro
ohangdosh boMsa, bu hodisa juft qofiya deb ataladi:
V odiylam i yayov kezganda,
Bir ajib his b o r edi m anda...
C h ap p ar urib gullagan bog‘in,
0 ‘p ar edim V atan tuprog‘in.
O dam lardan tinglab hikoya
0 ‘sar edi shoirda g ‘oya.
(H am id O lim jon.” 0 ‘zbekiston”)
Bu p a rc h a d a g i ju ft qofiyadoshlikning sxem asi quyidagicha b o ‘ladi: a a -
b b -w .
A gar s h e ’riy banddagi 1-misra bilan 3-m isra, 2-m isra bilan 4-m isra
ohangdosh b o ‘Isa, kesishgan qofiya, d eb ataladi:
U z ilg an b ir kip rik ab ad yo‘qolmas,
S hunchalar m ustahkam xonayi xurshid.
Bugun sabza bo‘ldi qishdagi nafas,
H ozir qonda kezar ertangi umid.
(G ‘a f u r G ‘ulom. “Sog'inish”).
Bu to ‘rtlikdagi kesishgan qofiyaning sxemasi quyidagicha boMadi: abab.
Agar 1-m isra bilan 4 -, 2-m isra bilan 3-m isra o 'z aro ohangdosh b o ‘lsa, bu
hodisa qoplovchi qofiya deb ataladi:
B iroqsoqol ko‘rd im -b o ‘yi chinordek,
Egnida beqasam, ko‘kragi ochiq.
Q ora chaqm oq kabi hanuz qorachiq,
Bilaklarda yo'lbars quw ati bordek.
(M irtem ir. “O qsoqol”).
Bu t o ‘rtlikdagi qoplovchi qofiyaning sxemasi quyidagicha b o ‘ladi: abba.
Shoirlar q o ‘llaydigan tu rli-tu m a n qofiyalanish usullari she’rlam ing ritm ik
ohangdorligini kuchaytiradi va rang-barang shakllaryuzaga kelishiga yo‘l ochadi.
M isralam ing qofiyalanish tartibiga b o g ‘liq holda she’riy asardagi m urakkab
ritmik birlik, y a ’ni band yuzaga keladi.
M uayyan q o fiy alanish usuliga asoslangan va o ‘zaro birikkan ham bu hoi
takrorlangan s h e ’riy m isralar guruhi b and d eb ataladi. K o ‘p h ollarda b an d
tugal sintaksis yaxlitlik sifatida ko'rinadi. H ar b irb an d she’rdagi boshqa bandlar
bilan b o g ‘liq lik d a yashaydi va unda asardagi asosiy m azm unning za ru r bir
unsuri ifodalangan b o ‘ladi.
T o ‘rtlik b a n d n in g eng sodda tu rla rid a n b o ‘lib, barm oq vaznidagi o ‘zbek
she’riyatida ham nihoyatda keng qo ‘llanilgan:
1
N a m a n g an shahridan, g o ‘zal G ulandom ,
M enga yuboribdi sovg‘a deb anor.
G o ‘yoki m ujassam otashin salom ,
H a r b ir donasida tabassum ing bor.
2
C heksiz sevinch bilan m en uni so ‘ydim ,
So‘ydim -u lazzatning zavqiga toldim :
G o ‘yo lablaringga labimni qo‘ydim ,
G o 'y o yonog‘ingdan bo'salar oldim .
3
K.o‘rgan zamoniyoq m eni etd i jalb
Y oqut donalarkim, sersuv va b o ia .
G o ‘yo yuboribsan haroratli qalb,
G o ‘yo bir qutikim, la’lilar to ‘la.
(Uyg‘un. “Anor").
Bu yerda band kesishgan qofiya asosida yozilgan bo‘lib, butun she’r shunday
bandlardan iboratdir. Shunga ko‘ra keltirilgan she’m ing band tuzilishi sxem asi
quyidagicha b o 'lad i: a b a b , v g v g , d e d e .
T o ‘rt m israli o ‘zga bandda boshqacha qofiyalanish tartibi q o ‘llanishi ham
m um kin.
Band tuzilishiga ko‘ra sonct deb ataluvchi sh e’riy shakl o ‘ziga xosligi bilan
ajralib turadi. S o n et-o ‘n to ‘rt misrali lirik ja n r b o iib , unda a w a l ikki t o ‘rtlik,
so ‘ngra ikkita uchlik bo'ladi. T o‘rtliklarda yo kesishgan, yo qoplovchi qofiya
qo'llaniladi. Uchliklardagi misralar esa turli tartibda q o ilan ilish i m um k in.
G 'a rb adabiyotida S hekspirsonetlari nihoyatda m ashhurdir. P ush kin ham
so n etlar yaratgan. O lzbek she’riy at ida h a m so'nggi yillarda so n e tla r yozila
boshlandi. Barot Boyqobilovbu sohada unum li ijod qilmoqda. U ning “ Quyosh
farzandi” nom li dostoni butunicha so n e tla r bilan yozilgan, o ‘sha so n etlard a n
birini keltiram iz:
0 ‘zbek xalqin o ltin beshigi
Quyosh bilan e ru r barobar.
Beshik uzra bir o naizor
Tillarida-hayot q o ‘shig‘i,
Y etti iqlim uning oshig‘i,
Aflasiga zor-u intizor.
Farzandiga qilib jo n nisor,
D o‘st-u yorga ochiq eshigi.
Beshigini tebratib shodm o n,
O naizor tu n la r uyg‘o q d ir,
Jonga berur allasi d arm o n ,
Qalbi uning so 'n m a s chiroqdir
M ehri esa tuganm as bir kon,
U m idlari tongday porloqdir.
Bu so netning sxem asi quyid ag ich a bo‘ladi: a b b a , a b b a , v g v , g v g .
Lirik janr
U zoq davrlarda a n ’anaviylikka ega b o ïm a g a n strofik tuzilish she’r shakli
h iso b lan ad i, bu ja n ig a aylanishi u c h u n an ’anaviy tus oladi, u n d a puxta lirik
q a h ra m o n obrazi yaratilgan boMadi.
Lirik janrlar ko‘p boMib, ularorasid a o ‘zbek m um toz adabiyotida birm uncha
keng tarqalganlarini ko‘rib o ‘tam iz. U nday link janrlar orasida g‘azal, masnaviy,
fa rd , m u rab b a, ruboiy, tu y u q , q it’a , imixamm as, m usam m an, m usaddas,
m u stazo d , tarjiband, ta rk ib b a n d kabilarni ajratib ko ‘rsatish m um kin.
l.G ‘azal. G 'azal fors-tojik va o ‘zbek mumloz adabiyotida juda keng tarqalgan
lirik jan rla rid an biri hisob lan ad i. G ‘azalda k o 'p ro q ishqiy m avzu-m uhabbat
tu fay li tu g ‘ilgan his-tuyg‘u la r yoritilgan. Ba’zan g 'a zallard a ijtimoiy-siyosiy
m asalalar ham qalamga olingan. U ning shakliga yaqin b o lg a n she’riy asarlaming
dastlabki nam unalarini ulug* fors-tojik shoiri Rudakiy yaratgan. Keyinchalik
S a ’diy, H ofiz, Lutfiy singari sh o irlar g‘azal taraqqiyotiga m uhim hissa
q o ‘shganlar.
X IV -X V asrlarda, xususan, A lisher Navoiy zam oniga kelib, o ‘z b e k g ‘azali
o ‘z taraqqiyotining yuksak ch o 'q q isig a ko‘tarilgan. Keyingi asrlar davom ida
h a m g‘aza! o ‘zbek m um toz adabiyotida yetakchi jan rlard an biri b o ‘lib qolgan.
G ‘azal ikki m israli b a y tla rd a n tashkil topadi. “ B ayt” so ‘zi cho dir, uy,
x o n a m a’nosini ham anglatadi.
G ‘azal dastlabki ikki m israsi va keyingi b aytlarn ing ikkinchi m isralari
o ‘zaro qofiyadosh bo‘lgan, m onorifm a (yakka qofiya) asosiga qurilgan she’rdir.
U n in g sxemasi: a a , b a, v a, g a , d a va hokazo.
K o‘p in ch a, qofiyadosh m isralarn in g oxirida b ir so ‘z yoki so ‘zlar guruhi
ta k ro rla n ib keladi. Shu ta k ro rla n u v c h i qism ra d if d eb ataladi. R ad if s h e ’r
m a ’nosi, ritm i va m usiqiyligiga k atta ta ’sir ko‘rsatadi, uning hissiy kuchini
o rttiradi.
G ‘azalnin g boshidan o x irig ac h a barcha m isralari b ir xil vaznda yoziladi.
N a m u n a sifatida A lisher N avoiy ning quyidagi g ‘azalini keltirish m um kin:
Ey nasim i sub h , ahvolim dilorom im g‘a ayt,
Zulfi sunbul, yuzi gul, sarvi gulandom im g‘a ayt.
Buki la’li hasratidin qon yutarm en d am -badam ,
Bazmi aysh ichra labolab boda oshom im g‘a ayt.
Kom talhu boda zahru ashk rangin b o ‘lg‘anin,
L a’li shirin, lafzi rangin sho‘xi x u d kom im g‘a ayt
Shom i hijron ro ‘zg‘oring tiyra nevch un qildi deb,
So‘rmagiI m endin bu so ‘zni, subhi, y o ‘q shom im g‘a ayt.
U1 pariy hajrinda nangu nom kim ta rk ayladim,
Ko‘ngul otlig‘ hajr vodiysida badnom im g‘a ayt.
Ey karo m atg o ‘y, ishim og‘ozi xu d isyon edi,
Sham ’i rahm at partavi yetgaymu anjom im g‘a ayt.
Y o‘q N avoiy bedil orom i g ‘am ich ra, ey rafiq,
H olini zinhorkim , ko'rsang dilorom im g‘a ayt.
Bu g'azalning sxem asi quyidagicha b o 'lad i: a a , b a, va, ga, d a, y ea , y o a.
Qofiyadosh m isralar oxirida takrorlanuvchi “a y t” so‘zi radif hiso blanad i.
Bu g‘azal aruzning ram al bahrida yozilgan.
Vazni ram ali m usam m ani aruz va zarb m aq su r, y a’ni:
fAilAtun fAilAtun fAilAtun fAilAn
M usam m an-sakkiz dem akdir, y a’ni a ru z d a ru k n lar soni bayt d o ira sid a
hisobga olinadi.
G ‘azalning birinchi bayti matla’ yoki m ab da’ d eb ataladi. Ikkinchi b aytnin g
ikkala misrasi h am qofiyadosh b o ‘lsa, m a tla ’n in g zebi (zebi m a tla ’) y o k i
m atla’ husni (husni m a tla ’) deyiladi. G ‘az aln in g oxirgi bayti m a q ta ’ y o k i
xotima deb ataladi, unda ko'pincha shoirning taxallusi bo‘ladi.
G ‘azal hajm an u n c h a katta bo'lm aydi. A dabiyotshunoslar a n iq la sh ic h a ,
she’riyatda kamida uch baytli va ko‘pi bilan 21 baytli g‘azallar uchraydi. A lisher
Navoiy g‘azallaming cho‘zilibketmasligini va ko‘proq 7 baytli boMishi maqsiidga
muvofiq deb hisoblangan. Asosan 7 baytli qilib yozgan va bu h a q d a b ir
qit’asida quyidagilami aytgan:
Navoiy sh e’ri to 'q q iz bayt-u o ‘n b ir b a y t-u o ‘n uch bayt,
Ki lahza uzra qalam ziynat beru r ul d u rri m aknundin.
Bukim, albatta, yetti baytin o ‘ksuk em as, y a’ni-
Tanazzul aylay olmas rutba ichra yetti gardundin.
Baytlar m iqdoridan q a t’i nazar, g‘azal, ko'pincha o ‘zaro bog‘lanib, muayyan
kompozitsion yaxlitlik yuzaga kelishiga, ko‘zda tutilgan fikming, his-to‘yg‘uning
izchil ifodalanishiga xizm at qilgan.
2. Masnaviy. Masnaviy o‘zbek mumtoz adabiyotida, xususan, dostonchiligida
keng qoMlanilgan ja n rla rd a n b in . U n d a y o n m a -y o n turgan ikki m isra o 'z a ro
qofiyalangan b o 'la d i. A n iq ro g 'i, masnaviy o ‘z a ro qofiyadosh ikki m israli
b an d lard an yoki b a v tla rd a n tashkil topgan. K atta epik d o sto n lam i bitishda
m asnaviy keng qoMlanilgan.
Alisher N avoiyning “X a m sa” si masnaviyda yozilgan. M asnaviy shaklini
ta sa w u r qilm oq u c h u n “ H ayrat ul-abror” d ostonida keltirilgan vafo haqidagi
hikoyatdan quyidagi p a rc h a n i o ‘qish kifoya:
Q ay birining qatlig'a qilg‘ach shitob,
Y o n a b in aylar edi iztirob.
Kim m en i qatl ayla burun tez b o ‘l,
Toki m e n o ‘lguncha tirik b o ‘lsun ul.
Bazl qilu rlar edi bir-biriga bosh,
Boshlarig‘a tig* u ch u n erdi talosh.
M aks ed i b u n av ’ aroda bir zamon,
Kim el a ro tu sh ti nido al-am on.
Bir-biriga k ec h ti alar jonidin,
Shoh d o g ‘i k e c h ti ulus qonidin.
M asnaviyning qo fiy alan ish sxemasi quyidagicha b o ‘ladi: a a , bb, w , gg,
dd va hokazo.
K attaroq epik sh e ’riy a sa rla m i yozishda m asnaviy shakli boshqa turdagi
qofiya usultariga n isb atan qulay ro q boMganligi u ch u n ham Navoiy m asnaviy
t o ‘g ‘risida so'zlab, uning m ay d o n i keng, “uslubi x u b ” deb ta ’kidlagan:
M asnaviy kim burun dedim oni;
So‘zda keldi vase’ maydoni.
Vus’atida yuz o ‘lsa m a’rakagir,
K o‘r g u z u r s a n ’atin b o rib ir-b ir...
Le kin ul b arch ad in dag'i xubi
B or e r u r m asnaviyning uslubi.
3. F a rd . F a rd m u m to z adabiyotim izdagi eng kichik ja n rla rd a n biri
h iso b lan ad i. F ard, k o ‘p in c h a , b ir baytdan iborat b o 'la d i va u n d a m uayyan
fik r, h is-tuyg‘u ixcham h o ld a ifodalanadi. Fard k o ‘p in ch a axloqiy-ta’limiy,
didaktik xususiyatga ega bo‘ladi. Shunga ko‘ra ayrim fardlar aforizm ga aylanib
ketadi. O d a td a , farddagi m isralar o ‘zaro qofiyadosh b o 'la d i. F ard n in g
qofiyalanish sxemasi quyidagicha boMadi: aa.
Bu she’riy shaklning yorqin nam unalari sifatida Alisher N avoiyning quyidagi
fardlarini keltirish mumkin:
T am a’ etm a, ko‘p o ‘lsa el moli,
K o‘rmayin haq xazinasin holi.
Takalluf erur tang‘a farsudaliq,
Aning tarkidur jo n g 'a osudaliq.
Q otiq el jism idin an b u rla r olm ay naqd em as vosil,
Ki tonig‘ pora-pora qilm ayin, la’l o ‘lm adi hosil.
A yrim axloqiy-ta’limiy fikrlam i alohida ta ’kidlab k o 'rsa tish m aqsadida
m u m to z adabiyotdagi nasriy a s a rla r ichida ham fardlar keltirilgan. N avoiy
“ M ahbub ul-qulub” asarida yom onlik haqida muayyan fikrni ilgari surib, unga
alohida urg‘u berish m aqsadida fa rd keltiradi: “Y o m o n larg ‘a lu tf-u karam ,
yaxshilaçg‘a mujibi zarar va alam. M ushkka rioyat kabutarg‘a ofatdur. Shag‘ol
jo n ib in tu tm o q tovuq tuxmin qurutm oqdir.
Fard:
B o'nni ko'zi bilan qilgan semiz,
Kiyik jam ’u xaylig‘adur rahm siz” .
4.Ruboiy. T o‘rt misrali banddan iborat bo‘lgan lirik janrlam ing bin ruboiydir.
Ruboiydako‘pincha 1-2 v a 4-m isralaro‘zaroqofiyadoshbo‘ladi. Undaruboiyning
qofiyalanish sxemasi quyidagicha b o ‘ladi: a a , ba.
Ayrim hollarda ruboiyning to ‘rttala misrasi ham o‘zaro qofiyalanadi. Bunday
sh e ’riy shakl “taronayi ruboiy” d e b ataladi va uning qofiyalanish sxemasi
quyidagicha: aaaa.
R uboiyda insonning m uayyan h is-tuyg‘ulari, k e c h in tn a la ri te ra n falsafiy
mushohadalari bilan omuxtalashtirib yuborilgan bo‘ladi. R uboiyda inson, hayot,
yashashning m a’nosi, borliq haqidagi falsafiy u m u m la sh m a lar k atta o ‘rin
tutadi.
R uboiyning dastlabki n am u n ala ri qadim gi fors-to jik xalq og‘zaki ijodida
mavjud. U ning yozma nam unalari esa IX -X asrlardagi fors-tojik adabiyotida,
xususan, Rudakiy ijodida m aydonga kelgan. X I-X II asrlarda yashagan fors-tojik
shoiri U m ar Xayyom esa ruboiy taraqqiyotiga juda katta hissa qo ‘shgan. Navoiy
va B o b u rlar o ‘lm as ruboiylar yozganlar. Navoiyning quyidagi ruboiylari bu
sh e’riy shakl h aqida yorqin ta s a w u r hosil qilishga imkon beradi:
G ‘urbatta g ‘arib-u sh o d m o n bo‘lmas emish,
El anga shafiq-u m ehrib on bo‘lmas emish,
O ltu n qafas ichra gar qizil gui butsa,
Bulbulg'a tikandek oshyon bo‘lmas emish.
* * *
Y o 'q dahrda bir besar-u som on m endek,
0 ‘z holig‘a sargashta-u hayron mendek,
H am quyida xonum oni vayron mendek,
Y a’niki, aloxon-u a lo m o n m endek.
T o ‘rtlik aruzning hazaj bahrida, m axsus 24 ta ruboiy vaznlarida yozilsagina
ruboiy boM adi, aksincha, u to ‘rtlik ja n rig a m ansubdir. R uboiy b itta vaznda,
misra o ‘sha 2 ta vaznda, yo bir ruboiy 4 ta vaznda, ruboiyning axrab va axram
shajarasi vaznlari aralashm asi asosida h am yozilishi m um kin.
5.
T uyuq. 0 ‘zbek adabiyotidagi to ‘rt misrali she’riy shakllarning yana biri
tuyuqdir. Bu sh e’riy shakl om onim (shakldosh, am m o m a’nosi turlicha bo‘lgan)
so‘z!ardan m ahorat bilan foydalanish asosida bitiladi. Odatda, bir so‘z tuyuqning
1-2 va 4 -m is ra la ri oxirida ta k ro r k elad i, lekin h ar m israda tu rlich a m a ’no
anglatadi. T u y u q d a ohangdoshlik h am shu so'zlarning takrorlanishidan kelib
chiqadi. Y usuf Amiriy quyidagi tuyug‘ida “ o ‘t ” so'zini uch xil m a’noda qollagan:
S h a m ’ yanglig4 y onadu r boshim da o ‘t,
K o ‘z yoshim din yer yuzida undi o ‘t,
Q o n yoshim qildi y o ‘lu n g n i lolazor,
M u n c h a taqsir ayladim , qon im d in o ‘t.
Bu tu y u q d a “ o ‘t ” so ‘zi birinchi m israda olov, ikkinchi m israda o ‘simlik
m a ’nosini anglatadi. T o ‘rtinchi m israda esa buyruq fe’li sifatida keladi, y a’ni
“ qonim din o ‘t ” deyilganda “qon im d an kech” degan m a’no ifodalanadi.
T uyuq o m o n im larg a asoslanganligi sababli turkiy tillardagi adabiyotlarga
xos link ja n r hisoblanadi, chunki Alisher Navoiy “ M uhokamat ul-lug‘atayn”da
to ‘g ‘ri isbotlab berganidek, turkiy tillar om onim so‘zlaiga boyligi bilan ajralib
turadi.
T u y u q lar, o d a td a , aru z v aznining “ ram ali m usaddasi m aq su r” bahrida
yozilgan.
T uyuqda ko‘pincha so ‘z o 'y in i vositasida m uayyan fikr ixcham shaklda
ta ’sirchan, goho yumoristik tarzda ifodalanadi. Bunga iqror boMmoq uchun bu
ja n r ustasi Y usuf A m iriyning y an a ikki tuyug‘ini o ‘qish kifoya:
Telbam an shahlo k o 'zu n g olusidin,
Uzmadim bog'ingda vasl olusidin.
Hajr dashtida yugurmoqlik bila
Yetmadim vaslingg‘a yo‘l olusidin.
* * *
Bodasiz betobm an bu kecha man,
La’ling istab, em di jo n d in kecham en.
Sohili maqsadg‘a yetgaym anmu deb,
K o‘z yoshim daryosida suv kecham an.
Bu misralardan ayon b o ia d ik i, tuyuqda om onim so 'z la r qaysi misrada qay
m a 'n o d a qo‘llanilganligi sh e’r m atnidan anglashiladi.
0 ‘zbek m um toz adabiyotida tuyuqning yorqin nam unalarini Yusuf Amiriy,
Lutfly va Navoiylar ijod etgan. D em ak, tuyuq tajnis (so‘z o ‘yini)ga suyanadi,
B obur uning bir qancha turini keltirgan, birining tajnisli b a n d qofiyasi abab
tarzida, boshqasida to 'rtlala misra ham tajnisli, yana birida tajnis radifsifatida
keladi, boshqa birida tajnisli to ‘rtlik hojibli va hokazo. Ogahiy olti misraii tajnis
ham yozgan.
6.
Q it’a. M um toz adabiyotdagi kichik she’riy shakllam ing yana bin qit’adir.
U k o ‘p incha ikki baytli qilib yozilgan. K attaroq h ajm li, h a tto to ‘q q iz-o ‘n
baytli qh’alar ham bo‘lgan, shaklan qit’a matla’siz va m aqta’siz g‘azalga o ‘xshaydi.
U nda juft misralar qofiyalanib keladi. Bu she’riy shaklning qofiyalanish sxemasi
quyidagicha bo‘ladi: ba, va, ga, d a va hokazo.
Q it’alar aruz vaznining turli bahrlarida yozilgan. U n in g yorqin nam unasi
sifatida Alisher N avoiyning quyidagi m ashhur sh e’rini eslash m um kin.
Jah o n ganjiga shoh erur ajdaho,
Ki o 'tla r so ch ar qahri hangom ida.
Aning nom i birla tirilmak erur
M aosh aylam ak ajdaho komida.
K o‘ramizki, qit’ada m uayyan his-tuyg‘u falsafiy, ax loq iy -ta’limiy, ijtimoiy
g‘oya bilan birlashib ketadi. Shunga ko‘ra, unda didaktika kuchli b o‘ladi. Buni,
y a ’ni q it’an in g h ik m atg a boy lig in i a lo h id a t a ’k id la b , A lisher N avoiy
quyidagilam i yozgan edi:
M u n d o q m uqattaotkim , m en yig'm isham erur.
H a r b ir hadiqai xirad aylar u chun faroh.
M ajm uin uyla kishvari, anglaki sothini
H ikm at suyidin aylam isham qit’a-q it’a boh.
S hoirning b u s o ‘zlari haqqoniyligiga, y a’ni m azkur she’riy shaklning
aforizm ga, h ik m atg a boyligiga iq ro r boMmoq u ch u n N avoiyning y an a ikki
q it’asini eslash m u m k in :
Safih zolim ila bo‘lma xon uza hamdast,
M unosib o 'lm ad i it chunki ham tabaqliqqa.
0 ‘zungga ablahi nodonni aylama hamroz,
Ki, yaxshi erm as eshak do g ‘i hamsabaqliqqa.
H a r kishikim topsa davron ichra jo h u e’tibor,
K im , an ing zotida bedodu sitam b o ‘lg‘ay qiligc.
Y axshiliq g ar qilm asa, bori yom onliq qilmasa,
K im , yom onliq qilm asa, qilg‘an c h a b o rdu r yaxshilig4.
Qit’aning dastlabki nam unalari Rudakiy ijodida uchraydi. 0 ‘zbekadabiyotida
bu ja n r rivojiga A lisher N avoiy salm oqli hissa q o ‘shgan.
7.
M u sta z o d . 0 ‘zbek adabiyotida b ir q a to r ja n rla r borki, u la r g ‘azalga
bogMiq h o ld a tu g ‘ilganligi va yaqinligi bilan xarakterlanadi. U n d ay jan rla r
jumlasiga m ustazod, muxamm as, musaddas, m usam m an, taijiband, tarkibband
kiradi.
M ustazod sh u n d ay janrki, u n d a aruzning biron vaznida yozilgan she’rning
1-2-m isralaridan so ‘ng bu m isralarga ulam ing boshlang‘ich va oxirgi ruknlari
asosida kichik m isra q o ‘shiladi. Ikkala toMa m isra oxiri qofiyadosh, u lam ing
kichik misralari esa o ‘zaro o ‘zgacha qofiyalanadi, so'ng toq misralar va ulam ing
kichik m isralari qofiyasiz, am m o ju ft m isralar va ularning kichik m isralari
sh e’m ing 1-2-m isralari va ularning kichik misralari oxiri singari qofiyalanadi.
A lisher N av o iy n in g “ M ezo n u l-a v z o n ” asarida m ustazodga sh u nd ay t a ’rif
beriladi: “Va yan a xalq orasida bir surud bor ekandurkim , hazaji m usam m ani
axrobi m akfufu m a h z u f vaznida bayt bo g ‘lab, h a r m israsidan so 'n g ra ham ul
b ah m in g ikki ru k n i bila ado qilib, surud nag‘am otig‘a rost keltirurlar erm ish
va ani “ m u sta z o d ” d e rla r em ish ” . M usaddas va m usam m an ruknli h am m a
vaznlarda h am m ustazod yozsa bolaveradi.
Bu sh e ’riy shakl h aqida ta sa w u r hosil qilm oq uchun Navoiyning quyidagi
m ustazo di b ila n tan ish ib chiqish lozim dir:
Ey husnugga zarroti jahon ichra tajallo
m azhar sanga ashyo.
Sen lu tf bila kavnu makon ichida mavlo
olam sanga mavlo.
H aryon kezaram telba sifat toki yashundung
ko'zdin pari yanglig',
M ajnundin o ‘zin toki n ih o n qilm adi Laylo,
ul b o ‘lmadi shaydo.
U ryon badanim zahmlari ichra em as qon,
yuz pora ko‘nguldur,
Bu ravzanalardin qiladur h a r b in , ya’ni
husnungg'a tamosho
Z u h d ichida topmadi Navoiy chu m aqom e
em di qilur ohang,
K im , b o ‘lg‘ay ul bodavu b ir tu rfa m ug‘anniy
m ug‘ kulbasi m a’vo.
Bu m ustazod vazni:
— v / v — v / v — v / v -- /
— --------------------------------------------v / v -/
dir. U hazaj bahriga mansub. U nda kichik misra vazni:------V / V -------- b o ‘lib,
u vaznning 1 va oxirgi ruknlari asosida tuzilayotir.
X orazm lik shoir C hokam ing:
Husning guli to bo‘ldi ja h o n m ulkida paydo,
ey sho'xi parizod,
Soldi ani ishqi boshim a kulfati savdo,
qilg'm manga im dod.
deb boshlanadigan, xalqorasida ashulaga aylanib ketgan m ash h u r sh e’ri ham
m ustazod tarzida yozilgandir. Bu m ustazod ham yuqoridagi vazndadir.
Sobir Abdulla 1935-yili “ Bang” nom li hajviy m ustazod yozdi. Bu m ustazod
m azm unangina em as, balki shaklan h a m ohorlidir. U n d a 1 -2 -to ‘liq m isralar
va ularning kichik misralari a a a a tarz id a qofiyalangan, keyingi b ay tlard a toq
m isralar o ‘z kichik misrasi bilan tu rlic h a qofiyalanib keladi, ju ft m isralar esa
o ‘z kichik m isralari bilan xuddi dastlabki 1 -2 -to ‘liq m isralar va u larning
kichik m isralari singari qofiyalanishlari shart:
H ar kimki, b o ‘lu r g o ‘shanishin, takyachi, bangi,
vasvasligi yangi.
U ldir shu ja h o n o dam ining latta, lavangi,
jonsiz va garangi.
Turgan yeri b ir k o ‘h n a goMah, kayfl ziyoda,
hulkatga ¡moda,
K o‘klarda bulutlarga minib, goh samoda,
oy unga uzangi.
Q isqa misrasi ikkitadan b o ‘lgan m ustazodlar ham bor.
8. M usam m at uchlikdan o ‘nlikkacha bo‘lgan she’r cham bardir. U musallas
(u c h lik ), m u ra b b a ’ (to ‘rtlik ), m uxam m as (beshlik), m usaddas (oltilik),
m u sa b b a ’ (yettilik), m u sam m an (sakkizlik), m utassa (to'qqizlik), m uashshar
(o ‘nlik)ni o ‘z ichiga oladi.
9. M u sallas. A ruzda yozilgan bunday ilk m usallas Uvaysiy qalam iga
m ansubdir:
R ahm etib, yorab, m e n i sen ayla jono ndin xalos,
B ahrim i qon etti ul Ia’Ii badaxshondin xalos,
Jo n n i tan d in q u tq arib , k o ‘nglim ni arm ondin xalos.
Lutfm ga rohib elidin m en kabi term ulm ag‘ay,
H ayrati xobi xayoli ichra hayron o ‘lmag‘ay,
H ech g ‘uncha sen kabi holim ni anglab kulm ag'ay.
J o n qabul etm as ta n im d in darm ahal kelgil desam ,
Y or bovar qilm ag‘ay jo n so ‘zig‘a bitgil desam ,
R ahm etibon Vaslini d o d ig 'a sen yetgil desam.
X ullas, bu m usallas aa a, b b b , v w qofiyalanadi. U , ayniqsa, barm oq
tizim ida keng rivoj topdi.
10. M urab b a. Bu jan m i yozm a adabiyotda boshlagan kishi Ahm ad Yassaviy
edi, un i M ashrab balog‘atga yetkazdi:
H am d -u sa n o la r aytay xudoga,
Yorga yetar ku n borm u, yoronlar?
Yetgaymu dodim nozuk adoga
Yorga yetar ku n borm u yoronlar?
Sham ’i firoqing ko‘ksimda yondi,
K o‘z yoshim oqib bag‘rimga tomdi,
G ‘aflatda qolgan Mashrab uyondi,
Yorga yetar ku n b o rm u yoronlar?
(“ H a m d u sanolar aytay”).
Murabbaning 1-bandida aaaa, abab, aaba hamqofiyalanishi mumkin. Murabba
boshqa shoirg‘azaliga boglana oladi. Murabbaning boshqa bir ustasi Muqimiydir.
Bu ja n r musiqada keng shuhrat topdi. Bunday bandlar, xuddi juft qofiyali bayt
(band) singari, eng qadim gi ja n rla rd a n biri.
I I .
M uxam m as 5 m israli b an d lard an iborat sh e’riy shakl b o ‘lib, unda
birinchi bandning barcha misralari o ‘zaro qoflyalanadi: keyingi bandlarda esa
aw algi to ‘rt misra o kzaro qofiyalanib, beshinchi m isra b irin ch i band bilan
qofiyadosh bo‘ladi. Muxammas, ko‘pincha biron g‘azal asosida yoziladi. Bunda
m uayyan g ‘azalning h ar bir bayti oldidan uchtad an yangi m isra q o ‘shiladi.
M umtoz adabiyotimizda shoiiiaming o ‘z g‘azallariga ham , boshqa mualliflaming
g‘azallariga ham muxammas bogMaganliklari ma’lum. Biron g‘azalga muxammas
bog‘lanar ekan, uning vazni ham , qofiyalanishi ham saqlanadi. Bunday holda,
u “taxm is” , yo “tazm in m uxam m as” deyiladi. S hoim ing o ‘zi mustaqil yozgan
m uxam m asi esa “ta b ’ix u d ” m uxam m as deb y u ritiladi. M uxam m asning
qofiyalanish sxemasi quyidagicha b o la d i: aa a a a , bbbba, w w a va hokazo.
Bu she’riy shaklning namunasi sifatida Navoiy tom onidan o ‘zining “ Koshki”
radifli g‘aza!iga o ‘zi tom onidan bog‘Iangan muxammasni eslash mumkin. Mana,
uning birinchi, ikkinchi va oxirgi bandlari:
Bo‘lmag‘ay erdi jam oling m uncha zebo koshki,
Bo‘lsa ham qilg‘ay eding ko‘zlardin ixfo koshki,
Qilmag‘ay erding ulus qatlin tam an n o koshki,
O chm ag‘ay erding jam o li olam o ro koshki,
Solmag‘ay erding bori olam g‘a g‘avg‘o koshki.
Emdikim ochting jam o lu xaiq ila qilding sitez,
K o‘rgach oni xayli ishqing tortib o n yuz tig ‘i tez,
Q iidilar ko'nglum ni hijron xanjaridin re z -re z ,
C hun jam oling jilvasi olam g‘a soldi rustaxez,
Q ilm ag'ay erdi ko‘z u m oni tam o sho koshki...
D em a ko‘nglum kosh itsa zulfi anbar soyida,
Yo agar jo n m ahv b o ‘lsa la ’li shakkar xo yida,
Yo m agar boshim em asm u raxshi xoki p o yida,
Ey Navoiy, bevafodur yor, bas ne foyda,
N echakim , desang agar, yoxud, m agar, yo koshki.
Muxam m asning boshqa b irtu ri aaaaa, bbbaa qofiyalanadi:
Ozoda go‘zal o ‘ikam , hurm atli diyorim san,
Ko‘p zahm at ila topgan baxtim san-u borim san.
J o n im kabi asraym an, nom us ila orim san,
K o ‘nglim ochilur boqsam , o ro m -u qarorim san,
H a r yerda m adadkorim , h ar ishda madorim san.
Q o ‘yningda o ‘sar yayrab eng baxtiyor insonlar,
B oshdan-oyoq oq oltin sahro-yu biyobonlar,
A lbatta o ‘ta r yuzdan zo‘r ahd ila paym onlar,
O ltinga xazinamsan, bog‘im -la bahorimsan,
H a r yerda m adadkorim , h a r ishda madorim san.
(H a b ib iy . “ Diyorimsan”).
Q olgan b a n d d a h am oxirgi ikki m isra b irx il qofiyalansa-da, faqat oxirgi
m isra ta k ro r (refre n ) b o ‘lib keladi.
Agar m uxam m as boshqa shoirg‘azaliga bogiansa, u holda ko'pincha so‘nggi
b an d d a a w a l m u x am m as bog‘lovchining, keyin esa g ‘azalning m uallifining
taxallusi b o ‘ladi. B unga dalil sifatida Ogahiyning Navoiy g'azaliga bog‘langan
m uxam m asidan b irin ch i va oxirgi b an d lam i keltirish mumkin:
O ch ib m ay d in yuzing gul-gul chiqib m ayxonadin xandon,
Paridek jilva birla toki bo‘lding ozim i maydon,
Ishim dashti ju n u n ichra yugurm ak har ta ra f nolon,
E ru r sargashta xoki ta n aro m ajn u n ko'ngul h ar yon,
Tun etgo ndek quyundin jism ig'a m ajnuni sargardon...
C hekib dav ro n jafosini fuzun e ’d o d u im kondin,
T o ’yarm an O gahiydek h a r nafas yuz m ing karat jondin,
O cta r m u n d in tu n u kun ohu n olam charx gardondin,
Navoiy, qilm a ayb afg‘onu faryodim ki davrondin,
N a b ir faryodu o ‘n afg'onka yuz faryodu ming afg‘on.
(“ O chib m aydin yuzing gul-gul”).
M uxam m as ja n r i m uayyan g‘azaldagi his-tuyg‘u va fikrlarni kengroq,
m ufassalroq, c h u q u rro q ifodalashga, yangi k echin m alar ham da hayotiy
um um lashm alar b ila n boyitishga im kon beradi.
A gar ro m a n tiz m d a yozilgan g ‘azalga h o zir m uxam m as bog‘lansa, u n d a
realist shoir fikrlari m azm u n an va ifoda jihatidan rom antizm ga uyg‘unlashadi.
0 ‘zbek m u m to z ad a b iy o tid a ko‘p asrlardan buyon Navoiy g ‘azallariga
m uxam m as bogMash a n ’anasi mavjud bo‘lgan. Shu bilan bogMiq holda Xiva va
Q o ‘q on adabiy m u h itla rid a , xususan, M unis, Ogahiy, M uqim iy, F u rq at,
Zavqiy singan sh o irlar ijodida m uxam m asnavislik rivoj topgan.
12.
M usaddas olti misrali band lardan iborat boMgan ja n r h iso blanad i.
U nda birinchi banddagi misralar o ‘zaro qoflyadosh keladi. Keyingi b an d lard a
esa aw algi besh misra o 'z aro qofiyalanadi. O ltinchi misra birinchi b and b ila n
qofiyadosh bo'ladi. Bimday hollarda musaddasning sxemasi quyidagicha b o cladi:
a a a a a a , bbbbba, v w w a va hokazo.
M usaddasning bun d ay nam unasi h aqida ta s a w u r hosil qilm oq u c h u n
Navoiyning quyidagi sh e’ridan olingan birinchi, ikkinchi va oxirgi b a n d la rn i
o ‘qish kifoya:
Subhidam m axmurluqtin tortibon d ard i sare,
Azmi d ay r ettim ki, ichgaym en sabu hi sag‘are.
C hiqti sog‘a r t o ‘ldurub kofirvashi m ahpaykare,
N aqde din olib, ichimga soldi m aydin ozare.
Vahki, din im kishvarin toroj qildi kofire,
Kufr eliga hom iy-u din ahlig‘a yag‘m ogare.
D em akim , nechun hayotingdin senga yo‘q hosile,
Ishqdin ollingda h ard am m ushkil uzra mushkile.
C h u n bilursen nevchun aylabsen o ‘zungni g ‘ofile.
Buyla bo‘Ig‘ay kimga yori bo‘lsa sendek qotile,
C h o b u k e, ra ’noqadi, n o 'sh in la b e , x oro dile,
M ahvashe, nasrinuzore, gulruxe, siym in bare...
O shnalig' tark etib, chun y o r e ta r b ego nalig 4,
M en qila olm on salomat ko'yida farzonalig‘,
Aylayin dayri fano ahli bila h am xon alig',
K im , m alom at jom idin hosil eta y mastonalig*.
T o bo‘lub behud Navoiydek qilay devonalig4,
K im , ta ra h h u m qilmasa, qilg‘ay tam o sh o ul pariy.
M usaddas b iro n sh o irto m o n id an yozilishi ham , boshqa m u a llifg ‘azaliga
bog‘lanishi ham m um kin. Yuqoridagi keltirilgan m usaddas b utunicha N avoiy
to m o n id an bitilgandir. Agar bir sh o ir ikkinchisining g ‘azaliga m u sa d d a s
boglaydigan b o ‘lsa, o'sha g‘azalning har bayti oldidan to ‘rttadan misra q o ‘shadi
va ularni bay tning dastlabki misrasi bilan qofiyalaydi. Biron sh o ir g ‘a z alig a
m usaddas b o g ‘langanda, o ‘sha g 'a z a ln in g vazni, qofiyasi, ruh i, g 'o y a v iy
yo‘nalishi saqlanadi.
Ba’zi m usaddaslarda har band oxirida birinchi bandning so‘nggi ikki m israsi
xuddi naqoratdek aynan takrodanib yo aksincha keladi. Bunda birinchi b an dn in g
barcha m isralari o 'z a ro qofiyadosh b o 'lad i. Keyingi bandlam ing a w a lg i to ‘rt
m israsi o 'z a ro qofiyalanadi. U n d ay m usaddaslam ing qofiyalanish sxemasi
quyidagicha b o la d i: a a a a a a , bbbbaa, w w a a va hokazo.
B unday m u saddasning y o rq in nam unasini F u rq at yozgan b o ‘lib, uning
b irin ch i, ikkinchi va oxirgi b an d larin i keltirish m azk u r sh c ’riy shakl haqida
t o ‘g ‘ri tasavvur hosil qilishga im kon beradi:
Sayding q o ’yaber, sayyod, sayyora ekan m endek,
OI dom ini b o ‘y nidin, bechora ekan m endek.
0 ‘z yorini to p m asd an , ovora ekan m endek,
Iqboli nigun, baxti ham qora ekan m endek,
H ijron o ‘q idin jism i ko ‘p yora ekan m endek.
Kuygan jigari-bag‘ri sadpora ekan mendek.
Kes rishtanikim , qilsun chappaklar otib jasta,
Hajrida alam to rtib , b o id i jigari xasta,
Tog‘laig‘a chiqib b o ‘lsun yon bila payvasta,
Kel, q o ‘ym a b alo dom i birla oni po basta,
H ijron o ‘q idin jism i ko‘p yora ekan m endek,
Kuygan jigari-bag‘ri sadpora ekan m endek...
Y o‘q hushi, p ari tekkan devonag‘a o ‘xshaydur,
K o‘z yoshi yana t o ‘lgan paym onag‘a o ‘xshaydur,
G ‘am seli bilan ko‘ngli vayronag‘a o ‘xshaydur,
Furqatda bu S a’dullo hayronag‘a o‘xshaydur,
H ijron o ‘qidin jism i k o ‘p yora ekan m endek,
Kuygan jigari-bag‘ri sadpora ekan mendek.
13.
M usabba. Bu ham —ja n r. Birinchi musabba (yettilik)ni M ashrab yozgan.
U a a a a a a a , bbbbbaa qofiyalanadi:
Ey g ‘unchayi navxezi gulistoni m alohat,
Vey, toza niholi cham anoroi nazokat,
Zulfi siyahing fitn a -y u , xolu xating-ofat,
Yo‘lungda teg ar boshim a ming sangi m alom at,
M aqbulsan, ey d ilb ari xush lahja, bag‘oyat,
V ah-vah, na g o 'z alsan , na ajoyib, na qiyomat!
H ay-hay, na san am jafo qilsa jonima rohat!
U1 xolki kunju labi jo n o n a tushubdur,
Jo n olm oq u c h u n ko‘zlari mastona tushubdur,
H indu bachaye mulki Sulaymona tushubdur,
U1 gohi zanaxdonig‘a bir dona tushubdur,
C hun Yusufi Yavqubki zindona tushubdur,
Vah-vah, na go‘zalsan, na ajoyib, na qiyom at!
Hay-hay, na sanam jafo qilsa jonim a rohat!
(“ Ey g ‘unchayi navxezi”).
Ikkinchi musabbani Komil yozdi. Bu musabba aaaaaab , m w abqofiyalanadi:
Ey ko‘rm agan ishq dostonin,
Sayr etm agan husn gulistonin!
M endin eshit ushbu sir bayonin:
H ar necha fidosi qilsa jonin,
Bir lahzai tark etib fig‘onin,
Bulbul ko‘tarurda oshyonin,
G ul dediki, “xas kamu ja h o n p o k ” .
Bo‘l m ehru vafo yo'lida sobir,
H ar nav’ jafo yetushsa shokir.
O ndin ne sifat ish o'lsa sodir,
Z in h o r m alolat o ‘tm a sohir.
K o ‘r bulbulu gul ishini, oxir.
Bulbul ko‘tarurda oshyonin,
G u l dediki, “xas kamu ja h o n p o k ” .
14.
M usam m an 8 misrali bandlardan ib o ra t j a n r b o ‘lib, uning b irin c h i
bandidagi barcha m isralar o ‘zaro qofiyalanadi, keyingi bandlarida a w a l y e tti
misra o ‘zaro qofiyalanib, sakkizinchisi birinchi b an d misralari bilan qofiyadosh
b o'ladi. M usam m anning qofiyalanish tartibi quyidagicha boMadi: a a a a a a a a ,
bbbbbbba, v w w w a va hokazo.
Bu janm ing nam unasi sifatida Navoiy m usam m anlarining biridan dastlabki
ikki va oxirgi b an dni keltirib o ‘tamiz:
H a r ta ra f azm aylab ul sh o ‘xi sitam g o r, ey ko'ngul,
Tig‘i hajridin necha b o ‘lglaybiz afgor, ey ko‘ngul,
C h u n safar aylar edi bir q atla d ild o r, ey ko‘ngul,
D ardi hajrig'a bo‘lub erduk giriflor, ey ko‘nguI,
Bo‘yIakim ta ’rif e tib g ‘urbatni bisyor, ey ko‘ngul,
S hahru kishvardin m alom at ay lab izhor, ey ko‘ngul,
A ylading yo, yo‘qm ukim , a y la r safaryor, ey ko‘ngul,
V ahki,bo‘lduq yana hajri ilgidin zo r, ey ko‘ngul.
Ahli ishq ichra menga dardi firoq o ‘lmish nasib,
Bu em as dardiki ani d a f etsa olg‘ay tabib.
Y om i g ‘u rb a t sari targ'ib etar h a r d am raqib,
Vahki, ui gul furqatidin o ‘lgusi bu andalib,
C h u n safar asbobini om oda aylabtur habib,
Bir ta ra f g o ‘yo azim at qilg‘u dekd ur anqarib,
U1 hu d ay lar azm , m en ham x astadu rm cn , ham g‘arib,
G o h i-g o h i b o ‘lg‘aysen m endin xabardor, ey ko'ngul...
Hajru furqat anduhidin telbalardek chekm a un,
M astlardek so ‘z adosin qilma ko‘p aytib uzun,
Avio ulk im , o h o ‘tidin qilmasang zo h ir tu tu n ,
Etm asang sargashtalik dasht uzra andoqkim quyun,
Borgohi ayshida b ir go‘shada tutsang o ‘ run,
Jan n at oyin bazm ig‘a el jam ’ b o ‘lm asdin burun,
Iltim osim budururkim , barcha eldan yoshurun
Qilg‘asen m iskin Navoiy dardin izhor, ey ko‘ngul.
B a’zi m usam m an lard a birinchi bandning so ‘nggi m israsi keyingi b an d lar
oxirida xuddi n aq o ratd ek a y n a n takrorlanib keladi. B unday m usam m anlarda
birinchi banddagi b a rc h a m isralar o ‘zaro qofiyalanadi, qolgan bandlarda esa
dastlabki olti m isra o ‘z a ro qofiyadosh b o ‘ladi. U n d a y m usam m anning
qofiyalanish tartib i q u y id ag ich a b o ‘ladi: a a a a a a a a , bbbbbbaa, v v w w a a va
hokazo
Ogahiy m u sa m m a n id a n olingan quyidagi birin chi, ikkinchi va oxirgi
bandlarda xuddi shunday qofiyalanishni va misralar takrorini uchratish mumkin:
Vaqtinga xushlig‘, ey ko‘ngul, yetsa bu ayshxonadin,
Topsang a g a r n isho tlar m utribi xush taro n a d in ,
Yuz tarab o ‘lsa hosiling changu nayu chag‘onadin,
Jom i dugona yetsa gar mug'bachayi yagonadin,
Mast m u d o m esang agar sof mayi shab on adin,
Lahzai em in o ‘lm a ham g‘ussai bikaronadin,
Bilki, bu k o ‘h n a d ay r aro kajravash zam on ad in,
Komig‘a y etm ad i birov ishrati jovidonadin.
H ar kishikim b u dayr aro yor ila ham ishin o i u r ,
Bazm ini g a r qilg‘u ch i m utribi nozanin o ‘lur,
Sog‘ari aysh tu tg ‘uchi soqiyi guljabin o klur,
Shohidi kom vaslig‘a h ar nechakim qarin o ‘lur,
Bazmig‘a tafriqa yetib, oxir ishi an in o ‘lur,
Vasli nishoti bonbon firqat aro h am in o ‘lur,
Bilki, bu k o 'h n a dayr aro kajravash zam on ad in ,
K om ig'a yetm adi birov ishrati jovidonadin...
Ayshu tarab yeri emas ushbu saroyi bebaqo,
Soqiyi guljabinig‘a d a’b shior em as vafo,
S o f mayi nishotidin zarrayi g ‘am em as ju d o ,
X andayi suri ham dam i giryau m o tam u azo,
Ishrati jovidon talab aylamak o n d a d u r xato,
U shbu xatog‘a, Ogahiy, qilma o 'z in g n i m ubtalo,
Bilki bu ko‘hna dayr aro kajravash zam on ad in ,
K om ig'a yetm adi birov ishrati jo vidonadin .
15. M u tassa. A ruzda yozilgan m utassa ja n ri nam un asi bitta b o ‘lib, u
Navoiyning “T opm adim ” radifli g'azaliga bog Mangan:
H am m a ish haddan qiyin izlab o so n e topm adim ,
Sevdimu bu haqda hargiz xush b ayone topm adim ,
Elga rohat deb, uqubatdan poyone topm adim ,
K o 'p n i shod etdim , biroq o‘zni sh o d o n e topm adim ,
H am m ani tutdim yaqinu jo n ajo n e topm adim ,
M en qadrdon boMdimu, shunday yo ro n e topm adim ,
X izm at etdim , bir um rkim , za rra sh o n e topm adim ,
M eh r ko‘p ko‘rguzdum, am m o m eh rib o n e topm adim ,
Jo n base qildim fido, orom i jo n e topm adim .
H ech niholni gullaganda, zarb ila urm a, yashin,
G o ‘yo quyoshday yorishdi qoshiday q o pq ora tun,
Bu m uhabbat yangi sabza singan undi bu kun
Koshki bu qisqa um r so‘ng baxt ila top sa yakun,
Jonim izga qon bo‘lib kirdi asl sezgi sekin
“Sizni derm an!”-deb eding sen a w a lo ,
m e n -c h i keyin,
M ehri islom ummatim der, garchi d o ‘zax ichra sen,
U1 am on ichinda bo'lsun , ey N avoiy, garchi m en
Bir zam on ishqida m ehnatdin a m o n e topm adim .
16. M uashshar. Ko‘p asrlik o‘zbek adabiyoti tarixida aruzda yozilgan y ag o n a
m uashshar ja n r nam unasi uchraydi. U n i T ab ib iy yozgan:
O sh iq ishi oh, zo r ilandur,
G ‘a m diydai ashk b o r ilandur,
G ‘a r ja v rd a ustivor ilandur,
B unlarda ham iftlxor ilandur,
M a ’shug‘a vale firor ilandur,
O la m a ro e ’tibor ilandur,
N e aylasa ixtiyor ilandur,
D e sa m , bu ikov ne kor ilandur,
G u l g ‘unchaligida xor ilandur,
O c h ild i b ir o ‘zga yor ilandur,
O lam ga ko‘ngulni berma aslo,
BoMmay desang ar asiri savdo,
Mahvashlarig‘a ham o ‘lma shaydo,
Solm ay desang ushbu jong‘a yag‘ mo,
Bo‘lsang agar, ey rafiqi dono,
B ir g o ‘shayi am n a r o tu tu b jo ,
Yot an d a sabohu shom tanho,
K im a n d in eru r bu ish huvaydo,
G u l g ‘unchaligida xor ilandur,
O c h ild i b ir o ‘zga yor ilandur.
D em ak, bu m uashsharda oxirgi bayt har bandda takrorlanadi.
17.
T arkibband s h u n d a y janrki, uning h a r b ir b an d id a a w a l xuddi
g ‘azaldagidek o ‘zaro q o fiy alan g an bir bayt bo‘ladÍ, ju ft m isralargina avvalgi
baytga qofiyadoshlik qiladi. Turli tarkibband bandlarida baytlar miqdori m uallif
istagí va m aqsadiga b o g ‘liq h o ld a har xil bo‘lishi m um kin, lekin m uayyan bir
tarkibband doirasida b a rc h a bandlardagi baytlar m iqdori, albatta, teng boMadi.
A gar tarkibbandning birinchi bandida besh bayt b o ls a , qolgan bandlarda ham
x u d d i sh u n ch ad an b o ‘lishi q a t’iy. Biroq har bir b a n d so ‘ngida o'zg ach a juft
q o fiy ala n g an bayt k e la d i. B u sh e’riy shakl n a m u n a si sifatida N avoiy
tark ib b an d id an olin g an quyidagi ikki b a n d b ila n tanishish mum kin:
D a h r b o g ‘ik¡, ja fo shoridur har cham an i,
Juz vafo ahlig‘a sanchilm adi aning tikani.
K im dakim d o g ‘i vafo ko‘rsa, shahid aylam asa,
Lolasining ne u c h u n qong‘a bo‘yalmish kafani?
Poymol etm asa andinki kelur m ehr isi,
O yog1 ostida nedin qoldi giyohi dam ani.
Savhayi xoliri pok o lm a s a barbod andin.
Bas. ne sovruim oq eru rk im , ko‘ra r anin g saniani.
Rostlar b o lsa aning areasida badxo‘rdor,
Javrdin, bas, nega bebarlik erur sarvi fani.
G a r yaqin ahlini M an su r kebi qatl etm as,
Bas n edindu r shajaru sunbuli doru rasani.
V ar kamol ahli jaloyi vatan erm as an d in ,
Nega tufrog‘d u r ul akm ali davron vatani.
Bahri urfonuduri Sayid H asan, ulkim afloq,
Yetti duiji aro b ir k o 'rm a d i andoq duri pok.
Zoli gardun kishiga m ayli vafo aylamadi,
K im da-kim ko‘rdi vafo, g ‘ayri jafo aylam adi,
Qaysi bir vasl kunin m e h r ila qildi ravshan,
Kim, yana hajr tuni birla qora aylamadi?
Qaysi davlat quyoshin chekti kam ol avji uza,
Kim, yana yer tubida m askan anga aylam adi.
Qaysi labtashnag‘a tu tti qadahi so f nishot,
Kim , yana qismi anin g durdi ano aylam adi.
Qaysi dilxaslag'a yetkurdi farog‘at n o ‘she,
Kim, nasibi yana ynz neshi balo aylam adi.
H a rd il ozurdag‘akim novaki zulm etti kushod,
G archi b o r erdi h a tto , lek xato aylam adi.
C hekti bu zulm in a n in g barcha xaloyiq, lekin
C hora bu dardg‘a ju z ahli fano aylamadi.
Xossa ul foni davronki, b o ‘lub vosili haq,
Q o'yniadi ko‘ngli aro g ‘ayri ayolin m utloq.
Shu s h e ’rdagi bandlarning qofiyalanish sxemasi quyidagicha b o ‘ladi: aa ,
ba, va, g a , d a , y e a , yo a, jj.
18.
Tarjiband tarkibbandga juda yaqin turadi. Uning bandlarida ham xuddi
g ‘azaldagi singan qofiyalangan baytlar keladi. Lekin tarkibbanddan farqli holda
laijibandning h a r bandi oxirida o ‘zaro qofiyadosh ikki misra xuddi naqoratdek
aynan tak ro rlan ib keladi. M ana shu takrorlanuvchi m isralarb and lam i o ‘zaro
b o g la sh g a xizm at qiladi va “bayti vosila” deb ataladi. Xuddi tarkibbanddagi
kabi m uayyan taijiband doirasida barcha bandlardagi baytlar soni teng bo'ladi.
Bu jan r nam unasi sifatida Navoiy tarjibandidan quyidagi ikki bandni keltiramiz:
Ey, kirpiki neshu k o ‘zi xunxor,
Jonim ni necha qilursen afgor,
L a’ling g‘amidin ko ‘nguldaerdi,
H a r qonki sirishkim etti izhor.
H ayhotki, hajring ilgidindir
Jonim da alam, tanim da ozor.
Yuzungni ko‘rub m eni ramida,
Ishq o ‘tigla bo‘lg‘ali giriftor.
Sen erding majlisini harifi,
Kim yedi hasad si pehri g ‘addor,
Yuz hasrat ila m eni ayirdi
Vaslingdin, ayo xujasta diydor.
Emdiki firoq aro tushubm en,
Topquncha yana harif yo yor.
Yodingni qilay harifi majlis,
Fikringni etay ko‘ngulga munis...
Ey, kishvari husn u zra hokim ,
X o‘b larb o ri hazratingda xodim.
Buzdung bu ko‘ngulni, lojaram mulk
Vayron bo‘lur, o i s a shohi zolim.
H ijron m eni ch unki o ‘lturur zor,
Sen ham m adad etm aging ne lozim?
H a r nechaki beinoyat o ‘lub,
Qilding m eni begunoh m ujrim.
U m m ed budurki, yona tengri
Solsa meni maqdam ing‘a solim,
Iqbol kabi turub qoshingda,
Bo‘lsani yana xizmatingg‘aozim ,
Vaslingda g‘azal tafakkur aylab,
U nutg‘am en ushbu baylnikim,
Yodingni qilay harifi m ajlis,
Fikringni etay k o'n g u lg a munis.
Tarkibband va tajribandning dastlabki nam unalari X -X l asrdagi fors-tojik
adabiyotida yaratilgan. 0 ‘zbck m um toz adabiyotida ular Y usuf Am iriy, Navoiy
va boshqa shoirlar ijodida uehraydi. XV asrdan keyingi davrlar o ‘zbek adabiyotida
esa bu ja n r n am unalari birm uncha kam uchraydi. U la r m u m to z adabiyot
ilm ida sh e’rsh a k llari deyilgan, hozir ja n rla rd ir.
Tovush ta k ro r i va musiqiylik
S h e’riy n u tq kishilarning jonli s o ‘zlashuvidan va nasr tilid a n o ‘zining
m uayyan ohangdorligi, jarangdorligi, ritm dorligi (b o 'g ‘in, tu ro q , vazn, ritm ik
pauza, turkiim ) bilan ajralib turadi. M a n a shu ohangdorlik va ja ra n g d o rlik
bilan bo g ‘liq hold a she’rda m uayyan m usiqiylik (ritm , qofiya, b a n d ) yuzaga
kcladi. Y uqorida k o ‘rib o ‘tilgan q a to r u n su rlar, xususan, ritm , vazn, qofiya,
band sh e’rning musiqiylik kasb etish id a m uayyan va asosiy vazifani o ‘taydi.
B ulardan tashqari, sh e’rda tovush larn in g joylashtirilishi, ta k ro rla n ish i ham
sh e’riy n u tq d a musiqiylik tu g ‘ilishiga xizm at qiladi. In to n a tsiy a , y a ’ni ovoz,
urg‘u, pau za, shuningdek, tovush ta k ro ri sh e ’riy m usiqiylikning yo rd am ch i
unsurlaridir.
S h e’riyatda tovushlardan foy d alan ish , ularn i joylashtirish va tak ro rlash
sohasida q a to r usullar vujudga k elgan. U n d a y usullar o ra sid a asso n an s va
alliteratsiyani ajratib ko‘rsatish zaru r.
A ynan b ir xil yoki ohangdosh u n li to vushlarning m uayyan m isra, b an d ,
sh e’r davom ida tez-tez takrorlanishi a sso n a n s deb ataladi:
Yoz fasli, yor vasli, d o ‘stlarn in g suhbati,
S h e’r bahsi, ishq d a rd i, b o d an in g kayfiyali...
G a r bu uch ishni m uvofiq top sang ul u ch vaqt ila,
M undin ortuq bollm ah ay , B obur, jah o n n in g ishrati.
Bu sh e’riy parchada, a, i va u tovu sh lari k etm a-k et ta k ro rla n ib kelib,
g'azalning jarangdorligini, ta ’sirchanligini oshirgan.
M uayyan m isra, band sh e ’r d a v o m id a aynan bir xil yoki o h an g d o sh
undosh tovushlarning tez-tez tak ro rlan ish i alliteratsiya d eb ataladi.
Ro‘zi azal qiz qism atida
Eigategm oq odati bordir.
Bu nasiba taq d ir xatida
Y ozilgandir, o h bilan zordir.
“ Z aynab va O m o n” poem asidan olingan bu parchada r , z, q, s tovushlari
takrorlanib, she’riy n utqqa m uayyan ohangdorlik baxsh etgan.
U lug‘ shoirlar tajribasidan m a ’lum bo‘lishicha, she’rda tovushlarni noto‘g‘ri
q o ‘llash, alliteratsiya, assonans kabi usullardan n o o ‘rin va n ie ’yoridan ortiq
foydalan ish nom aqbul so ‘z o ‘yiniga olib keladi, asarni yuksak g ‘oyaviylik,
badiiylikdan va ta ’sirchanlikdan m ahrum qiladi.
Aksincha, she’rda nutq tovushlaridan san’atkorona foydalanish, turli usullami
o ‘rinli q o lla s h asarga jo zib ad o rlik , musiqiylik baxsh etadi. M usiqiylik esa
s h e ’rn in g kishilar ruhiga, hissiyotiga kuchli ta ’sir ko‘rsatishi, ulam ing ongiga
yetib borish i va xotiralarida g o ‘zal q o ‘shiqdek saqlanib qolishi u ch u n y o‘l
ochadi.
UCHINCHI BO‘LlM
ADABIYOTNING RIVOJLAN1SH QONUNIYATLARI
I bob
ADABIY JA RAYO N HAQ1DA T U S H U N C H A
Badiiy adabiyot kolp asrlik tarixga ega. U m ing yillar davom ida rivojlanib
keldi. Biroq hozirgi daviga qadar bo‘lgan adabiyot tarixi oldinga qarab to'xtovsiz
yuksalishdangina iborat b o im a y , balki adabiyot va s a n ’at taraqqiyoti uchun
za ru r sharoit bo'lm agan. Yozuvchilar goho adabiy rivojlanishga o ‘z qobiliyati
va iste’dodi imkoniyatlari darajasida hissa qo‘shm aganlar. Adabiyot XV asrda,
y a’ni Navoiy zam onida M arkaziy Osiyoda gullash d av rin i kechirgan b o is a ,
XVII va XVI11 asrlaiga kelib, ijtimoiy-siyosiy hayotning tarqoqligi bilan bog‘liq
holda birmuncha susayib ketdi.
A dabiyotning tarixiy taraqq iy oti jarayonidagi m a z k u r h o latlar uning
m ushtarak rivojlanishidagi u m u m iy q o n u n iy atlarn i va asosiy y o ‘nalish1arni
ko‘rib o ‘tishni taqozo etadi.
S a n ’atn in g vujudga kelishi va tara q q iy o tid a en g asosiy vazifani inson
h ayoti va m eh n ati o 'ta g a n . H a y o t, m eh n at b izn in g q ad im iy ajdo d larim iz
m ukam m allashuviga y o ‘l o ch d i, oqibat n a tija d a in so n iy at dah osi erishgan
barcha ajoyib yodgoriiklarning bosh sababchisiga aylandi. M ehnat jarayonida
san ’atning olg‘a tom on taraqqiyotidan iborat yaxlit harakat boshlandi. Biroq
hayot, manfaat uni ziddiyatli tusgasoldi. H ayotning haqqoniy aksettirilishiga
xayrixoh bo'lgan xalqning ehtiyojlariga m os keluvchi s a n ’atda olg'a rivojlanish
jarayoni davom etm oqda. S an ’at asarlarining aniq m azm u n i va taqdiri tu rli-
tu m a n ijtim oiy m u n o sab atlar va m illiy ta ra q q iy o tn in g o ‘ziga xosligi b ilan
belgilanadi. Shunga k o 'ra san'at taraqqiyotidagi h a r b ir bosqich o ‘ziga xos va
takrorlanm as b o ‘ladi.
S an ’at va adabiyot asarlarining h a r d oim m uayyan ijtim oiy tarixiy sharoit
taqozosi bilan yuzaga kelishi va shu b o isdan ta k ro rla n m a s xususiyatga ega
b o 'Iish i haqidagi fik rd an s a n ’at ta ra q q iy o ti o ‘z a ro b o g liq b o ‘lm ag an
hodisalaming oddiy almashinuvidan iborat b o ‘lib, u n d a oldinga qarab yuksalish
b o ‘lm as ekan, degan xulosa kelib chiqmasligi lozim . Ayrim san’at asarlarining
tarix an nisbiy xususiyatga ega ekanligi va u ning asos e ’tibori bilan oldinga
qarab rivojlanishi o rasida ziddiyat b o r, degan fikrlar soxtadir.
D avom iy aloqadorlik va vorisiylik adabiyot taraqqiyotiga ham xosdir. Lekin
bu davom iylikda o ‘ziga xos farq ham bor. Bu farq ilmiy-texnikaviy asarlarga
h am , badiiy ijodga ham taalluqlidir. Ilm iy-texnikaviy asarlarning natijalari
badiiy asarlarga h am o 'tib , insoniyat bilimi taraqqiyotiga qo'shilib ketadi,
ju m la d a n , ta b ia t, tafakkur, jam iyat rivoji qonuniyatlari davrlar o ‘tishi bilan
oydinlashib, ch u q u rlash ib boradi, eski m ashin alar asosida ularning yangi,
mukammal va zam onaviy turlari yuzaga keladi. Badiiy asarlar esa adabiyotning
keyingi taraqqiy otig a t a ’sir ko‘rsatish bilan birga, turli davrlarda ijod etilgan
adabiy n a m u n a la r bilan bir qatorda yashayveradi. N avoiy lirikasi 500 yil
davomida kishilar qalbiga m a’naviy ozuqa berib kelayotgan boMsa, undan aw al
yashagan Atoiy va Lutfiy g ‘azallari ham , keyingi asrlarda vujudga kelgan Bobur,
Muqimiy, Furqat she’rlari ham xalqimiz uchun qadrli b o klib qolmoqda. Chunki
badiiy asar m ustaqil va yaxlit kaShfiyotdir.
T arixda h ech b ir davr takrorlanm aydi. O dam ning bolaligi, o ‘smirligi va
yoshligi qaytarilm aganidek, insoniyatning m uayyan tarixiy bosqichdagi fikr-
tuyg‘ulari ham , badiiy idroki ham aynan takrorlanmaydi. Shu sababli, insoniyat
mohiyat e ’tibori bilan boyib borm ogi uchun asrlar davomida kishilik tom onidan
vujudga keltirilgan va n o d ir badiiy asarlarda aks etgan m a’naviy boyliklarni
ijodiy o ‘zlashtirib, egaltab borishi zarur.
Barcha ijtimoiy ong shakllari kabi adabiyot ham o ‘zida hayotdagi muqobillik
kurashini aks ettirad i va shu kurashda ishtirok etadi. Shunga ko‘ra, adabiyot
taraqqiyoti hayotiy ziddiyatlar o ‘rtasidagi kurash taqozosi bilan yuzaga keladigan
m uhitlar jaray o n id a yangilanib boradi.
An’anaviylik va novatorlik
H ar qanday taraqqiyotda o'zaro bogliqlik, davomiylik, an ’anaviylik b oladi.
A dabiy taraqqiyotdagi h ar b ir yangi, ulkan hodisa ham o ‘tm ishdagi eng
yaxshi a n ’analarning ijodiy davom ettirilishi natijasida yuzaga keladi. Adabiyot
taraqqiyotidag'oyalar, tip la r vabadiiytasvir vositalari doirasidagi an’anaviylikni
farqlash zarur. Bu u ch sohadagi a n ’anaviylik o ‘ziga xosligi bilan bir-biridan
farqlanib turadi. A g a rg ‘oyalarsohasidagi an’anaviylik, asosan, dunyoqarashi
bir-biriga yaqin b o lg a n yozuvchilar ijodida ko‘zga tashlansa, tasviriy vositalar
borasidagi a n ’anaviylikni turli g'oyaviy yo‘nalishdagi ijodkorlar asarlarida ham
uchratish m u m kin. Ikkinchi hol xuddi til kabi turli g ‘oyaviy m aqsadlarda
q o lla n ish i m um kin b o lg a n badiiy tasvir vositalari va usullaritaraqqiyotining
ichki qo nuniyatlari bilan izohlanadi.
Adabiyjarayondagi g‘oyaviy an ’anaviylik to ‘g‘ridan-to‘g‘ri m uayyan ijtimoiy
k u c h la r rivojidagi davom iylikni, a n ’a n aviy likni aks e ttir a d i. G loyaviy
an ’anaviylik o ‘tmishdagi fikrlar va qarashlam ing yangi sharoitga m oslashgan,
o ‘z g a rtirilg a n , c h u q u rla sh tirilg a n h a m d a toM dirilgan h o ld a y an g ic h a
ifodalanishidir.
K o‘pchilikm illiy ad a b iy o tla rd a o ‘z a ro bog‘liq, a n ’anaviy t i p ia r qatorini
uchratish m um kin. O kzbek ad a b iy o tid a ozodlik u ch u n k u ra sh g an ayollar
tiplari paydo bo‘lgan. U lar qatoriga M aysara, Guisara, N urxo n, Sh.Toshm a-
tovning “ Erk qushi” rom anidagi M ay n a H asanova, H a m id G ‘ulom ning
“ M ash’al” rom anidagi E ’zozxonlarni kiritsa boMadi.
Y o z u v c h ila r to m o n id a n q a h r a m o n la rn in g m u a y y a n t i p l a r i yuzaga
keliirilishi real hayot taqozosi b ila n so d ir b o ‘ladi. K o m il Y a sh in G u isara
va N u rx o n o b ra z la rin i hosil e t a r e k a n , H a m z a n in g a y o lla r x a ra k te rin i
ta s v ir-la s h d a g i a n ’a n a la rig a ta y a n d i. L ek in u m a z k u r t i p l a r n i H a m z a
M aysara o b ra z in i gavdalantirgani u c h u n g in a vujudga k e ltirm a d i. G utsara
v a N u rx o n singari tip la rn in g ta rk ib to p is h id a a y o lla r o z o d lig i m uam m o si
2 0 -y illa rd a eng m u h im ijtim o iy m a s a la la rd a n b irig a a y la n g a n lig i bosh
sabab b o ‘ladi. Shunga qaram ay, a n ’a n a n i boshlab b e rg a n s a n ’a tk o rlam in g
xizm ati k attad ir. U lar o ‘zlarid an keyingi yozuvchilarga h a y o td a g i m uhim
ti p ik h o d is a la r n i, d o lz a rb m a s a la la rn i k o 'r a o lis h v a y o r q in ak s e ttirish
u c h u n y o ‘l o c h ib b e ra d ila r. S h u n g a k o ‘ra, u la rn in g a n ’a n a la r i ad ab iy o t
ta ra q q iy o tig a hayotbaxsh t a ’sir k o ‘rsa ta d i.
Badiiy tasvir vositalari sohasidagi a n ’anaviylik o 'z ig a xos xususiyatga ega.
H a r bir yozuvchi o ‘z asarining m a z m u n in i ifodalash m a q sa d id a k o ‘plab til
v o sitalarini ishga soladi. Bu v o s ita la r g ‘o y alardan farq li o ‘laro q , ijtim oiy
yo‘nalishlari turlicha b o lg a n yozuvchilam ing asarlarida q o ‘llanishi m umkin.
M uqim iy va M uhiy kabi shoirlar turli xildagi, h a tto b ir-b irig a zid g ‘oyalarni
ilgari su rg an larid a ularni ifo d alash d a a n ’anaviy yoki o ‘z a ro yaqin epitet,
m etafora, o ‘xshatish singari tasviriy vositalardan foydalanganlar. S he’r vazni,
qofiyalash va b an d usullari h a m d a b o sh q a nazm u n s u rla ri taraqq iyo tid agi
a n ’anaviylik tasviriy vositalar sohasidagi a n ’anaviylikka kiradi. S he’r tuzilishida
h a m tu rli g ‘oyaviy y o 'n a lis h d a g i s h o irla r, k o ‘p i n c h a , a y n a n b ir xil
vositalardan: y a’ni, vazn, qofiya, tu ro q va b a n d la rd a n n a f olad ilar. Bu hoi
sh e’r tuzilishining, milliy m adan iy atn in g quroli hiso b lan u v ch i tilga bevosita
bog‘liq. K o‘pincha muayyan milliy tilning gram m atik qurilishiga m os keladigan
sh e’riy usullar va vositalar ijo d d an m ustahkam o ‘rin o la d i va rivojlanadi.
Adabiy tasviming epik, link va dram atik yo‘llari taraqqiyotidagi a n ’anaviylik
o ‘zining birm uncha murakkabligi bilan ajralib turadi. Ba’zid a bu sohada mavjud
shakllarning to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri rivojlanganligi k o ‘zg a tash lan a d i. Qadim gi
G retsiyad a Esxil vaS ofokl ijodidagi tragediya ja n ri Y e v rip id to m o n id an
rivojlantirildi. Lermontov poenialari bevosita Pushkinning shu janrdagi asarían
ta ’sirida oziqlandi. Ayrim janrlar o'tm ish tajribasini umumlashtirish, birlashtirish
natijasida vujudga keladi. S hunday sintez tufayli L.N. Tolsloyning “ Urush va
tin c h lik ” ro m an id a tarixiy o cherk, falsafiy traktat va badiiy belletristik tasvir
xususiyatlari o ‘zaro chatishib ketgan. G ohida san’atkorlar o ‘lm ishdagi adabiy
tu r va ja n rla rn in g ayrim belgilarinigina olib, yangi shakllarni k ash f etadilar.
M uqim iy qadim va o ‘zbek m um toz adabiyotida uzoq davrlardan beri mavjud
b o 'lg a n to ‘rt misralik band d an foydalanib, “ S ay o hatno m a” deb ataluvchi
yangi ja n rn i ijod etdi.
H a r b ir asa r yozuvchilar m uayyan tasvir usulini tan lag an larid a badiiy
m a z m u n in i ch u q u rro q ochishga xizm at qiluvchi m uqobil shakl topishga
intiladilar. Biroq b a ’zida bir xil tasvir usulining, ifodaviy vositalarning o ‘zi
qan d a y d ir boshqa m azniunni yuzaga chiqarishga muvofiq kelgan hollar ham
uchraydi. H a tto shunday ham b o ‘ladiki, yangi zamon san ’atkorlari gohida o ‘z
um rini o 'ta b b o lg a n eski shakllarni qayta tiriltiradilar. C hunki yangi mazrnun
eski shaklda ham ko‘rina oladi.
Asrlar davom ida o ‘zbek m um toz adabiyotida she’riyatning q it’a, mustazod,
m usaddas, m usam m an, taijiband, tarkiband kabi janrlarida ijod qilish a n ’anasi
mavjud edi. H ozirgi davrga kelib, m azkur jan rlard a yozish susaydi; hozirgi
sh id d a tk o r ijtim oiy hayotning m azm u n in i, ruhini ch uq urroq , t a ’sirchanroq
yoritishga im k o n beruvchi yangi zam onaviy sh e’riy shakl va ja n rla r paydo
bo‘ldi.
S h u n d ay qilib, adabiyot va s a n ’at taraqqiyotidagi a n ’anaviylik h ar bir
san ’atkor u ch u n zamonaviy, m u h im v a z a ru rb o ‘lgan ijtimoiy adabiy ehtiyojlar
taqozosi bilan yuzaga keladi ham da davom etadi. San’atkor insoniyat ro ‘yobga
chiqarayotgan poelik usullar hanida tasviriy vositalarxazinasiga m urojaat qilar
ekan, u lar o ra sid a n o 'z oldida tu rg an dolzarb m asalalarni hal qilish uchun
eng m uno sib va loyiq b o 'lg an larin i ta n la b oladi. Shunga k o ‘ra, chinakam
san’at asariarida o ‘tmishdagi tasviriy vositalarning qo‘llanishi qadim zamonlarga
qaytisliga em as, balki hoziigi kunning eng muhim m uam m olarini, istiqbolini
yorqinroq y o ritish ishiga xizm at qiladi. Bu tasviriy vositalar shu jaray on da
sayqallanadi, yangilanadi va boyitiladi.
U lug‘ s a n ’atk o rla r badiiy ijod tajribasiga tayanganlari va o ‘sha tajribaning
eng yaxshi to n io n la rin i o ‘z asariarida niujassamlashtirganlari holda, h ard o im
biron yangilikka erishganlar, yangi fikmi ilgari surganlar yoki g o ‘yo ham m aga
tan ish d ek tu y u lg a n m asalalarni y an g ic h a yoritganlar. U larg a yangicha
yondashganlar. Ilm iy tafakkur taraqqiyotidagi kabi badiiy ijodda ham o ‘tmish
adabiy tajribasi va m alakasi yangi-yangi avlodlar tom o n id an o'zlashtirilib,
tanqidiy ravishda qayta ishlanib, boyitilib, chuqurlashtirilib va yangi bosqichga
ko‘tarilib k elin g an . Shu tufayli, o ‘tm ishdagi eng yaxshi, ilg‘o r a n ’an alam i
davom ettiruvchi san'atkorlar badiiy ijod taraqqiyotiga o ‘z hissalarini q o 'sh g a n
novalorlar (yangilik yaratuvchilar) sifatida h a m nam oyon b o la d ila r.
Y ozuvchilar o 'tm ish d o sh la rin in g o ‘y -flk rla rin i, g ‘o y alarin i ta n q id iy
o'zlashtirish va rivojlantirish, yangi g ‘oyaviy nodirliklam i ijod etish b ila n b ir
qalorda, badiiy tasvir sohasidagi a n ’a n a la rn i ravnaq toptirib boradilar.
0 ‘zbek m u m to z adabiyotida a srla r d avom ida ko‘plab a n 'a n a v iy tasviriy
vositalar, xususan, qayta-qayta qoM lanadigan o ‘xshatishlar vujudga kelgan.
C hunonchi, go‘zal qizning qom atini sarvga, yuzini oyga, ko ‘zlarini yulduzga,
qoshlarini yoyga, sochlarini ilonga, lablarini o lchaga o ‘xshatish o d a l tu siga
kirib qolgan. C h o ‘lpon ham o ‘z ijodida bunday obrazlardan ko ‘p foydalangan.
Shu bilan birga, u bunday tak ro rla n ish la m i ko‘p ham m a’q u llam ay , “ Bir
xil, b ir xil. b ir xil” deb ta ’riflagan. “ G o ‘z a l” nom li sh e’rida esa C hoM pon
yuqoridagilarga o ‘xshagan obrazlar bilan b irq a to rd a lirik qahram onning yorug‘
yulduz bilan suhbatini beradi:
Qorong‘u kechada k o ‘kka ko‘z tikib,
Eng yorug* yulduzdan seni so‘rayman.
U1 yulduz, uyalib, b o sh in i bukib,
Aytadur: men uni tu sh d a k o lraman.
Tushumda ko‘ram an sh u n ch a )arg o ‘zal,
Bizdan-da go‘zaldir, o y d an -d ag o ‘zal!
Bu yerda s h o ir g o ‘yo g o ‘zal qiz qiyofasiga yulduzning k o‘zi b ila n n a z a r
tashlaydi.
Ilgari ad ab iy o td a yulduzni jo n la n tirish d e k bun d ay tasviriy vosita d ey arli
uchram asdi. D em ak, C h o 'lp o n o lz g ‘oyaviy m aqsadini ifodalashda tasviriy
vositalardan foydalanish sohasida n o v ato r (yangilik)likka erishdi.
Y ozuvchining o ‘z o ‘tm ishdoshlari b ilan b o ‘lgan a n ’anaviy alo q asin i va
ijodidagi yangi belgilarni, yangi n o v ato rlig in i aniq ta s a w u r etish n ih o y a td a
katta aham iyatga ega. Buni aniq id ro k e tm a y turib , m azk ur y o zu v c h in in g
adabiyot tarixidagi o ‘rnini ham, adabiy jarayondagi rolini ham t o ‘g “ri tu sh u n ib
b o lm a y d i. Y angilik yaratolm agan sh o ir n o v a to r b o ‘la olm aydi. Y angiliksiz
a n ’ana yo ‘q, a n ’anasiz yangilik yo‘q.
A dabiyot taraqqiyoti ikki asosiy y o ‘ld an boradi. B irin ch id an , u b ad iiy
asarlam ing tu r va janriari ko‘payib, o ‘zgarib va m urakkabîashib b o rish i bilan
bog‘liq holda davom etadi, ik k in ch id an , tu rli ijodiy m ctod (usul) la m in g
vujudga kelishi va almashinishi bilan bog‘liq ravishda rivojlanadi. A dabryotning
mazkur ikki asosiy yo'nalishini to ‘g ‘ri ta sa w u r etm oq uchun ulam ing taraqqiyot
qonuniyatlarini ko‘rib o'tm oq lozim.
II b o b
A D A B IY O TN IN G ADABIY T U R VA JA N RLA RI
Adabiy turlar
S a n ’at ju d a qadim z a m o n la rd a , inson o ‘zin i-o ‘zi tanig an, insoniyligini
anglay boshlagan paytlarda qorishiq holda yuzaga kelgan. Raqs, musiqa, badiiy
so ‘z, yozuv kelib chiqqungacha b o ‘lgan davrdagi qadimgi san’at o ‘zaro birlikda
n am o y o n b o ‘lgan. Bu q orishiq fan va san’atda sinkretizm (qo‘shilgan) deb
ataladi. Sinkretik san’atda inson mehnatining taraqqiyoti, unda ritmning muhim
o ‘rin tutishi hayotda turli sohalam ing vujudga kelishi, his-tuyg‘ular olamining
kengayishi va tafakkur rivoji bilan bog‘liq holda turii o ‘zgarishIar sodir boMgan.
N atijad a san’atning bir q an ch a shakllari, lurlari va janrlari m aydonga kelgan.
U la r orasidagi eng qadim iy shakllardan biri poeziya, y a’ni so ‘z san ’ati
hisoblanadi. S an'at tu rla ri, o d a td a , voqelikni qay d arajad a, qay tarzd a aks
ettirishiga, ifodaviy vositalariga va boshqa xususiyatlariga qarab, bir-biridan
farqlanadi. Jum ladan, m usiqa voqelikni fizik tovushlar yordam ida aks ettirsa,
tasviriy san ’at b o ‘yoqlar, turli ran g lar bilan, raqs sa n ’ati-g o ‘zal harak atlar
vositasida gavdalantiradi. Poeziya esa, san’atning oliy turi b o ‘lib, “erkin inson
s o ‘zida ifodalanadi, s o ‘z esa h am n u tq to v u sh i, ham m an zara, ham aniq va
ravshan aytilgan ta sa w u rd ir” . S huning uchun poeziya boshqa sa n ’atlam in g
h a m m a unsurlarini o ‘z ichiga o ladi, b o ‘lak san ’atlarning h ar biriga ayrim
ravishda berilgan hamma vositalardan birvarakay va to‘la suratda foydalanadi.
Poeziya, ya’ni so‘z vositasida hosil etilgan adabiy ijod qadimgi zam onlarda
o g ‘zaki shaklda vujudga kelgan. Keyinchalik uning ham turli xillari, ko‘rinishlari
paydo b olg an . Yozuvning vujudga kelishi bilan bogMiq holda esa, poeziya asarían
xalq o g ‘zaki ijodidan farqli ravishda, muayyan tu rg ‘un shakllar kasb etgan,
b ir-b irid a n aniq farqlanuvchi adabiy tu r va janrlarga ajratilgan.
A dabiyot, odatda, uzoq d avrlard an beri epos, lirika va dram a singari uch
adabiy turga boMinadi. Bular hayotning qaysi tom oniga ko‘proq e’tibor berishi
va qay tarzda aks ettirishiga qarab bir-biridan farqlanadi, epos, Gegel aytganidek,
“obyektivlikni o ‘z obyektiv holida” ko‘rsatadi, lirika “subyektivlikni o ‘z obyektiv
h o lid a ” ko ‘rsatadi, lirika “subyektivlikni, ichki dunyoni” aks ettiradi, dram a
esa , “sh un day bayon usu li”dirki, u nda “obyektivlik aksi” bilan “shaxsning
ichki dunyosi birlashadi” .
S od d aro q qilib aytganda, e p o sd a yozuvchini qurshagan tashqi dunyo va
u n d a g i voqea-hodisalar, lirikada lirik qahram ondagi shaxsiy his-tuyg‘ular,
o ‘y -fik rla r, d ra m a d a y o zu v c h i ishtirokisiz b o ‘lgan h a ra k a tla r, o ‘zaro
m u nosabatlar yetakchi o ‘rinda turadi.
So‘z san 'ati a w a l poeziyada, y a 'n i ep o s va lirikada, keyinchalik u larn in g
sintezi b o lg a n dram ada rivojlanib kelgan.
Adabiyot tajribasida m azkuruch tasvir usuli o 'z a ro chatishib ketgan ho llar,
ularning tu rli-tu m an ko'rinishlarida q o ‘llangan paytlari uchrashiga q aram ay ,
bu turlarga xos asosiy qoidalar m ing yillar d avom ida saqlanib k e lm o q d a .
A dabiyotning tasviriy usullaridagi b u n d ay tu rg ‘unlik shu bilan izo h lan a d ik i,
aw alo, uchala asosiy adabiy tu rv o q elik q onuniyatlarini haqqoniy aks ettirish
imkoniyatlariga ega, ikkinchidan, ular badiiy adabiyotning tabiati va vazifalariga
to ‘liq mos kcladi.
Kishilar m uayyan ijtimoiy sharo itlar b ilan b o g liq holda yash ay dilar, o ‘z
qiyofalarini his-tuyg‘ularda, o ‘y-fikrlaida, xatti-harakatlarda nam oyon qiladilar,
boshqa shaxslar, jam iyat vatabiat bilan m unosabatga kirishadilar. A dabiyotning
uch asosiy turi inson hayoti, faoliyati va o ngin ing m ana shu q irra la rin i keng
miqyosda qam rab olish imkoniyatiga ega. Epos, lirika va dram a o ‘zaro biigalikda
inson hayoti va ongini to ‘liq ham da c h u q u r aks ettirishda bit m a s-tu g a n m as
imkoniyatlaiga ega. Ularxalqhayotida butun birdavm itashkil etuvchi m urakkab
ijtimoiy jarayonlardan tortib, “llia d a” d o sto n i, “G a m let” fojiasi ham “ U ru sh
va tinchlik”, “Tinch D on” va MUlug‘ y o l ” (romanlari)dagi kabi inson qalbidagi
m uayyan bir tuyg‘uning o lzini (N a v o iy n in g “ K echa kelgu m dir d e b o n , ul
saivi gulru kelm adi” dcb boshlanuvchi g ‘azalidagi, Uyglunning “Tonggi b o s a ”
she’ridagi kabi) um umlashtirilgan holda qam rab olish qudratiga ega.
Tasvir usullari yoki turlari bevosita ad ab iy asar shakli h iso b lan m ay d i.
U la ro 'z id a voqelikni aks ettirishnin gum u m iy qoidalarini m ujassam lashtiradi.
Bu qoidalar adabiyot taraqqiyoti jaray o n id a yuzaga keluvchi ko‘plab ep ik , lirik
va dramatik shakllarda aniq tarzda qo'llanndi, epik tasvirepopeyada ham , masal,
bailada, p o e m a d a ham , ocherk, h ik o y a, povest, ro m a n d a h a m , badiiy
m em uarlarda ham q o lla n ib keladi. L irik tasvir g ‘azal, ruboiy, q asid a, o d a,
elegiya, m arsiya, qo‘shiq, epigram m a kabi she'riy asarlarda keng o ‘rin tutadi.
D ram atik tasvir qoidalari esa traged iy a, kom ediya, d ram a (to r m a ’n o d a),
vodevil, interm ediya singari janrlarda yorqin nam oyon b o ‘ladi.
B undan tash q ari, adabiyotning h a r b ir tu rig a m an su b s h a k lla r, o lz
navbatida, rivojlanish jarayonida m uayyan guruhlarga, ko'rinishlarga boMingan;
rom án jan rin in g ijtim oiy-m a’naviy, oilaviy-m aishiy, falsafiy, satirik , ilm iy-
fantastik, tarixiy shakllari va boshqa k o ‘p la b o'ziga xos ko ‘rinishlari m avjud.
Shular asosida adabiyot nazariyasida badiiy asarlar adabiy tu r, ja n r va ularning
ko'rinishlariga b o ‘linadi. Bu tushunchalarni adabiyotshunc^slikda turli m a ’noda,
y a’n i b ir-b iri b ilan alm ash tirib qoM lash hoLlari k o ‘p u c h ra y d i. B a ’zi
adabiyotshunoslar adabiy “tu r” tu sh u n ch asi o ‘rn»da “jin s ” (ru * tilid a g i “ ro d
literatum o‘y”) tushunchasini, “ja n r k o ‘rinishi” o ‘m ida “ja n r ” tu shunchalarini
qollaydi.
H a r holda adabiyotdagi epik, link, dramatik usullami adabiy tu r va mazkur
ad a b iy tu rla r doirasidagi sh ak llam i (rom an, kom ediya, p o e m a kabilarni)
ja n r h a m d a shu jan rla rn in g ayrim xillarini (tarixiy ro m an , satirik hikoya,
link doston, fantastik rom an kabilarni) ularning ko‘rinishlari deb atash ancha
keng yoyilgan va u m aqsadga m uvofiq qoidadir. Epik, lirik, dram atik asarlar,
adabiy tu r va janrlarning ko‘pligi ham da turli-tumanligi kishilarning g'oyaviy-
m a ’rifiy ehtiyojlari, talablari ortib , rivojlanib, rang-baranglashib borishi bilan
cham barch as bogMiq. Biroq badiiy asaming u yoki bu adabiy tu rv a ja n rid a hal
qiluvchi vazifani tasvir m an b ay i (predm eti) o ‘taydi. D ram atu rg M aqsud
Shayxzoda buyuk o‘zbek olimi U lug‘bek hayotining fojiaga to liq so‘nggi davrini
sa h n a d a gavdalantirishni o ‘z oldiga maqsad qilib q o ’yadi. U o ‘z niyatining
yuzaga chiqishi uchun eng m uvofiq dram atik shakl sifatida tragediya janrini
tanlaydi. U lug‘bekning fojiaviy xarakteri shuni taqozo etadi.
D e m a k , barcha badiiy shakl unsurlari kabi adabiy tu r va jan rla r ham asar
m azm u n in i chuqurroq ochish, to 'liq ro q ifodalash vositalaridandir. Am m o bu
m asalani qo‘pol tarzda biryoqlam a tushunish noto‘g ‘ri b o la d i. Yozuvchining u
yoki bu adabiy tu r va ja n m i tanlash i ko‘p jih atd an u ning m ahoratiga,
qobiliyatiga, iste’dodining o ‘ziga xos tom onlariga ham b o g 'liq ekanligini
u nutm aslik lozim.
K o ‘p in c h a yozuvchi iq tid o ri, m ahorati bir yoki b ir n ec h a adabiy tu r va
jan rla rd a yorqinroq nam oyon b o ‘ladi. Hamid Olimjon sh e’r va dostonlar bilan
b ir q ato rd a ocherk, hikoya h am d a dram alar ham yozgan. Lekin u o ‘zining eng
asosiy ijodiy maqsadlarini n az m d a , ya’ni she’r va poem alarda to ‘liqroq yuzaga
chiqargan ham da shu jan rlard a eng katta muvaffaqiyatlatga erishgan. Abdulla
Q a h h o r ijodining boshlarida hikoyalar bilan bir qatorda sh e ’rlar ham yozgan;
u keyinchalik o ‘zida nasr va dramaturgiya sohasida ijod qilishga ko‘proq moyillik
sez g an , hayotining oxirigacha m azk u r adabiy tu r va ja n rla rd a asarlar yozib,
jid d iy yutuqlarga erishgan. Y ozuvchi Oybek ko‘plab sh e’r va dostonlar bitgan
b o ‘lsa-d a, uning iste’dodi rom anchilik sohasida yanada yorqinroq nam oyon
boM gan, ulk an sam aralar bergan.
B adiiy asam ing adabiy tu r yoki jan ri uning m azm uniga mosligi haqida
fikr yuritganda, u yo bu jan r faqat muayyan mazmunnigina ifodalashga muvofiq
b o ‘la r e k a n , degan xulosa chiqarm aslik lozim. Bir adabiy tu r yoki jan m in g
o ‘zi h a r xil g ‘oyaviy yo‘nalishdagi yozuvchilar to m o n id a n tu rli-tu m a n
m a z m u n n i ifodalash m aqsadiga b o ‘ysundirilgan hollar h am k o ‘p uchraydi.
Y ozuvchi ijodining g ‘oyaviy-badiiy xususiyatlari uning asarlaridagi adabiy
t u r va jan rla rn in g o ‘ziga xosligini yuzaga keltiradi. B iroq, bu o ‘ziga xoslik
s a n ’atk o rn in g m uayyan ja n r sohasida xalqning badiiy ijod xazinasida asrlar
d a v o m id a m avjud b o 'lg an p o e tik tasvir vosilalaridan ijodiy foydalanishiga
t o ‘sqinlik qilmaydi.
S an'atning ko'plab tarm oqlarga va ayniqsa, adabiyolning uch adabiy turga
bolinishi uzoq tarixiy taraqqiyot natijasida sodir b o lg a n . Badiiy ijod taraqqiyoti
b archa xalqlarda b irx il izchillikda d av o m etm ag an va shu tufayli xususiyati
ham aynan b ir xil b o lm ag an . ijtimoiy m unosabatlam in g o ‘ziga xosligi, hayot
tarzining tu rü -tu m an lig i bilan bog‘liq h o ld a turli xalq va m illatlar ad ab iy o ti
taraqqiyoti o ‘ziga xos tarzda davom etgan.
O lim lar qadim gi yunonlarda p o eziy an in g adabiy tu rlari m uay yan izchil
tartibda yuzaga kelganligini ta’kidlash bilan b ir qato rd a, b o sh q a x alq lar
adabiyotida ham bevosita xuddi sh u n d ay izchillik b o ‘lgan deb ta s a w u r qilish
n o to 'g 'n ekanligini alohida uqtirgan cdilar.
Alohida bir xalq adabiyotida ad abiy tu r va jan rla rn in g tu g 'ilish i h a m d a
rivoji milliy va estetik taraqqiyoti ehtiyojlari bilan b o g liq h old a sod ir b o ‘ladi.
U yo bu m am lakatdagi ijtimoiy taraqqiyotning milliy va tarixiy jih atd an o ‘ziga
xosligi adabiy tu r va janrlar sohasida h am ko‘zga tashlanadi.
D em ak, ayrim adabiy asarlarning m illiy va tarixiy o ‘ziga xosligi u larn in g
j a n r x u su siy a tla rid a ham k o ‘rin a d i. S h u sab a b li m u a y y a n a d a b iy o t
nam unalarining adabiy tu r va ja n r xususiyatlari tahlil qilinganda, h o disaning
takrorlanm as murakkabligi va aniq sharoit hisobga olinishi lozim.
Adabiy tu r va ja n rla r to lg*risida ay tilg an lar ularning tarixiy taraq q iy o tig a
xos quyidagi u m um iy, obyektiv q o n u n iy a tn i keltirib chiq arish im k o n in i
beradi: adabiy tu r va janrlarning vujudga kelishi, shakllanishi va o ‘zgarib borishi
ijtim oiy eh tiy o jla rg a ham da k is h ila rn in g k u n d a lik m a ’n aviy ta la b la ri,
m anfaatlariga muvofiq holda yuz berad i. M uayyan jan rn in g b ir d avrd a ulkan
aham iyat kasb etib, boshqa za m o n la rd a b u q a d a r aham iyatsiz b o ‘lib qolishi
shu qonuniyat bilan izohlanadi.
Adabiy tu rla r qahram onlarni tasvirlash usulidir. Lirikada lirik q a h ra m o n
obrazi hosil etiladi. Shu bilan biiga, u nda lirik personajlar ham b o ‘lishi m um kin.
H ayot, d un yo lirik qahram on orq ali aks etad i. E posda yozuvchi o d a m la rn i
xolis, tashqaridan turib, obyektiv ravishda tasvirlaydi. U ning qahram oni epikdir;
dram ada yozuvchi o ‘zini chetga oladi (faqat qavs ichida “rem arka” deb ataluvchi
ba’zi izohlami havola qiladi xolos); hayot o dam lar munozarasi tarzida nam oyon
b o ‘lib, q ah ram o n i dram abopdir, y a ’ni d ra m a tik d ir, vo qea lia y o td a q an d a y
b o ‘lsa, o ‘sh anday ko‘rinadi.
P redm et jih atid an qaraganda, lirikada d unyo sh o im in g ru h iy a ti, ichki
olam i va o n g id an o ‘tib, o ‘y, h is -tu y g ‘u , hayajon , fikr, ichki d u n y o ham
kechinm a tarz id a in ’ikos etadi; e p o s k en g , batafsil, h a r to m o n la m a tasvirdir,
bu tasvir voqea tasviridir; d ram ada iro d a, b iro n m aqsad, fe ’l-u atv o r va biron
faoliyatdan kelib chiquvchi faol h a ra k a t hu km rondir.
K onflikt jih atid an qaraganda, lirika konflikti lirikdir, ru h iy d ir, y a ’ni his-
tu y g 'u va fikrlar ziddiyatiga su y an a d i, ra d qilish yoki tasd iq lash o rq a li hal
boMadi; epos konflikti epikdir, ya’ni personajlarning tashqi qaram a-qarshiligi
va ochiq kurashiga tayanadi, biroq obrazlarga xarakteristika, iirik chekinish,
p o rtre t, peyzaj tufayli sekin rivojlanadi; dram ada konflikt dram atikdir, y a’ni
jiddiy va keskindir, bu liol harakatni tezlashtiradi va tezkor harakatga suyanadi.
Sujet jihatidan q araganda, lirika sujeti lirikdir, y a’ni u his-tuyg‘u, ko‘ngil
va qalb sirlari, hayajon, eh tiro s, ruhiyat, kechinm a, fikr rivojini k o 'rsatad i,
u n d a voqea rivoji yo‘q; epos sujeti buning teskarisidir, ya’ni voqea rivojidir,
e p ik d ir, boshi va oxiriga ega b o ‘lgan hodisadir, yaxlit va tugaldir va u nda
ekspozitsiya, tugun, voqea rivoji, kulminatsiya yechim i aniq k o ‘rinib turadi;
dram a sujeti dram atikdir, voqea u n d a te z o ‘sib boradi, bu hoi xarakterlam ing
o ‘tk ir ziddiyatli, hayot-m am ot kurashi v a q a t’iy harakatlarida shakllanadi.
V aq t, za m o n jih atid a n lirikada ham m a davrlar oniy kechinm a shaklini
o ladi, voqea vaziyat xuddi h ozir yuz berayotganday his qilinadi; eposda tasvir
xuddi b o 'lib o ‘tgan voqea tusini oladi; dramada b o iib o ‘tgan voqea sahnada
g o ‘yo h ozir yuz berayotganday tuyuladi.
Til jih atid a n qaralsa, voqea, fakt va vaziyat, lahza “ m e n ” tilidan bayon
qilinadi, subyektning fikri, so'zi, gapi tarziga kiradi; chunki lirikada subyekt va
u n in g qarashlari hukm ron.
E po s obyektivlik saltanati. bu saltanat ishlari av to r n utqi orqali xolis
h ikoyalanadi; d ram ad a avtor n u tq i yo‘q, voqea, hayot dialog shaklida ayon
b o la d i, dialoglar esa asosan ziddiyatli, fikriy “duel”, dahanaki “jang” qiyofasida
z u h u r etad i, bunda xarakterlar yorqinlashadi.
H ajm jih atid an qaralsa, lirika, Iirik sh e’r hikm atdir, y a’ni diniy va im onli
h is-tu y g ‘u ju d a qisqa bayon etilgan mustaqil asardir, u b ir baytli, yo bir
b a n d li, yo b ir nech a b andli b o ‘lishi m um kin, link sh e ’r q an ch a cho'zilsa,
sh u n c h a sovuqdir, zerikarlidir; eposdagi eng qisqa ja n r hikoyadir, povest esa
b ir necha hikoyaga tengdir, rom an esa bir necha povestning chatishib ketishidir.
D ra m a asosi tom osha va sah n a d ir, tom osha esa uzog‘i bilan 2 yo 3 soatga
m o ija lla n a d i, aks holda, tom oshabin charchaydi, zerikadi, sahnadan chiqib
ketishi ham m um kin.
Adabiy turlam ing um um iy va o ‘ziga xos tomonlari bor, um um iy tom onlari
q a h ra m o n obrazini hosil qilish usuli ekanligi, ijtim oiy ongni ifoda etishi,
tarbiyaviy, m a’rifiy va estetik ahamiyatga egaligidir, o‘ziga xos tomonlari to‘g‘risida
esa yuqorida to ‘xtab o ‘tdik, ya’ni, voqea lirikada his etiladi, eposda tasvirlanadi,
d ra m a d a ko‘rsaliladi; eposda voqea, dram ada inson hukm ron, lirikada hissiyot
k etid ag i o h o rli fikr (hikm at) yakka hokim dir.
M az k u r qonuniyat asosida ad ab iy o t taraqqiyotini tarixiy jih a td a n tahlil
qilib chiqish nihoyatda niurakkab va ulkan ish. Shu sababli, bu o ‘rinda asosiy
ad a b iy tu rla r, jan rla r va ulam ing k o ‘rinishlarini nazariy jih atd an ko‘r i b o ltish
m u h im d ir.
Epos
Dastlab badiiy proza emas, balki poeziya kelib chiqqan. Shu sababli, gapni
sh e’riy ep o sd an boshlaym iz. C h u n k i e p o s poeziyaning eng q ad im g i luri
hisoblanadi. U ning tug‘ilishi insonning m ehnat faoliyati bilan bog‘liq. M a’lumki,
qadim z a m o n la rd a odam ning m e h n a t faoliyati, asosan, ov ch ilik d an iborat
boMgan. Agar u shimol dengizlarida kit va boshqa katta baliqlar ovlagan b o ‘lsa,
jaziram a jan u b d a sher va yo'lbarslami tutgan. Natijada m ana shu ov jarayonida
inson turli jasoratlar, botirliklar k o ‘rsatgan, hayratom uz ishlar qilgan. U ning
qahram onlari xalq ongida va qalbida turli o ‘y-tuyg4ular uyg‘otgan. O q ib atd a bu
q ah ram o n lik lar muayyan badiiy a s a r u c h u n m anba b o 'lib x izm at qilgan.
A w al alo h id a-alo h id a qo‘shiqlar, keyin esa u lar birlashib, e p o s yoki uning
eng yirik ja n ri epopeya vujudga k elgan. Q adim gi epos n a m u n a la ri h aqida
gapirilganda, “e p o s” va “ep opeya” tu sh u n c h a la ri, ko ‘p in ch a, b ir m a ’noda
q o ‘llaniladi. O vchining quyon yoki b u g ‘u tutishdagi h arakatlari e p o s u c h u n
asosiy mavzu qilib olinmagan. D em ak, epos qayerda yuzaga kelganligidan q a t’i
nazar qahram onlikni m adh etuvchi ijod nam unasi sifatida m ay do ng a kelgan.
M ashhur “ lliada” va “Odisseya” , “A lpom ish” va “ M anas”, “Sosunlik D o v ud ”
va “ M ahobxorat”, “Ramayana” sin g a n barcha yirikeposlarasosida qahram onlik
m adhi yotadi.
Inson faoliyati murakkablashuvi b ilan b o g liq holda epos h a m teran lash ib
borgan. A m m o uning asosiy tom oni b arib ir qahram onlikni kuylashdan iborat
b o ‘lib qolavergan. Inson faoliyatining o ‘zgarishi natijasida e p o s d a unin g
janglardagi, m uhabbat va haqiqat, g o 'z a llik va adolat u c h u n k u rash lard ag i
qahram onliklari ham kuylana bo sh lag an . Shu tariqa eposda xalq ideallari va
um um an hayot keng ko'lam da qam rab olingan.
Eposga ba’zan hayotdagi katta voqea tayanch qilib olingan. M asalan, “ lliada”
uchun asosiy m azm un sifatida o g 'ir T ro y a urushi tanlang an. G o h id a eposga
kichik, epizodik, am m o katta u m u m la sh m a la r chiqarishga im k o n b eru v ch i
voqealar negiz b o 'lg an . Jum lad an , “A lp o m ish ”dagi h o d isalar q adim g i ikki
urug‘ orasida zakot masalasi tufayli kelib chiqqan nizodan boshlanad i.
Epos, odalda, u yoki bu xalq, b a ’zida, u m um an, butun insoniyat hayolidagi
katta b ird av m in g ko‘zgusidir. Bu ko‘zguda faqatgina tashqi voqealar, m aishat-
u od atlarg in a em as, balki davrning ru h i, falsafasi, xalq kayfiyati, istiqboli
ham aks etadi. C hunonchi, “ lliada” va “ Odisseya” qadimgi y u n o n lar davrining
janglari, xudolari, kishilari, qahram onliklari, axloqiy va afsonaviy qarashlari,
o rz u -u m id la ri haqida keng ta s a w u r b e rsa , “A lpom ish” eposi xalq im izn in g
urug‘chilik va qabilachilik zamonidagi hayoti, urf-odallari, dunyoqarashi, insoniy
m uhabbat uchun kurashishlari m an zarasin i yaqqol gavdalantiradi.
E posning tug‘ilish davrida h an im a yerda to ‘!ig‘icha xalq, jam o a jjodining
samarasi bo‘lgan. Ammo eposning jam oa tomonidan ijod etilganligi unda alohida
ku ch lar, iste’dodlar ishtirok etganligini inkor qilmaydi. “A lpom ish” qadim da
xalq to m o n id a n aytilgan b o ‘lsa -d a , davrlar
0
‘tishi bilan u sayqallanib,
niukam m allashib kelgan. Albatta, bu mukammallashuvda alohida baxshilaming
xizm ati h am katta b o 'lg an . F ozil YoMdosh o ‘g ‘li tilid an yozib olingan
“A lp o m ish ”ning boshqa ko‘p variantlaridan, hatto P o ‘lkan shoirvariantidan
h a m m ukam m alligi, badiiy pishiqligi xalq eposining takom iliashuvida ayrim
iste’d odlarn in g hissasi kattaligini tasdiqlovchi misol b o ‘la oladi.
E p o s taraqqiyotida alo h id a is te ’dodlarning hissasi yozuv kashf qilinishi
bilan bog‘liq holda aniqroq nam oyon b o ‘la boshlagan. Qadimda “ I liada” eposidagi
q o ‘shiqlar, afsonalar, voqealar b o ‘lak -b o ‘lak holda turli shoiralar tom onidan
tu rlic h a aytib yurilgan. Buyuk G o m e re s a ulami jam lab, tanlab, ijodiy ishlab,
sayqal berib; tugallangan, vaxlit, katta t a ’sir quw atiga ega b o ‘lgan asar holiga
keltirib, yozib qoldirgan.
Yozuvning vujudga kelishi bilan epos awalgi m a’nodagi epos b o ’lmay qoldi.
Endi u shaxs ijodining mahsuliga aylana bordi. Rim shoiri Vergiliy, G om em ing
“ U iad a” sini nam unaviy asa r q ilib olib, “ E neida” do sto nini yozdi. Kiyev
R usidagi n o m a ’lum m uallif q ahram onlikni kuylovchi “ Ig o r jan g n o m asi” ni
k a sh f etdi. Qadimgi Sharq xalqlarining qahramonliklari, kurashlari to ‘g‘risida
u lu g ‘ Firdavsiy “ S h o h n o m a” , S h o ta Rustaveli “Y o‘lbars terisini yopingan
pah lav o n ” eposlarini yozdilar. Bu asarlar, folklor nam unalaridan o ‘sib chiqqan
b o ‘lsalar-da, ko'proq o ‘sha nam unalarga emas, balki bir-birlariga yaqin edilar.
O g ‘zaki eposdan farqli holda, u lard a mifologik, afsonaviy dastak em as, balki
b ad iiy tafa k k u r yetakchi o 'r in g a chiqqan edi. Voqelikni xolis ko ‘rsatishdek
eposga xos xususiyat bilan b ir q ato rd a m azkur asarlarda shaxsiy ibtido yaqqol
k o ‘zga tash lan ar, ya’ni sh o im in g shaxsiyati sezilib tu rard i. Shu bilan birga
v o q e a la m i keng m iqyosda q a m ra b olish, d avrning ta rix iy tajrib asin i
um u m lash tirish , axloqiy m e ’yorlarn i gavdalantirish, milliy va um um insoniy
ideallam i uyg‘unlikda ifodalash singari qadimgi eposga xos asosiy xususiyatlar
ham yuqorida sanab o ‘tilgan asarlarda saqlab qolingan edi.
Q adim g i zam on eposi tip id a a s a r la r ijod qilishgaurinishlar keyin ham
b o ‘lgan, nem is shoiri Klopshtok “ M essiada”, rus shoiri Xyereskov “ Rossiyada”
kabi d o sto n larn i yozib, u larda qadim gi epos xususiyatlarini saqlab qolishga
harak at qilganlar. A m m o bu asa rla r muay>'an g‘oyaviy-badiiy qim m atga cga
b o l s a - d a , ilgarigi eposlar kabi shuhrat qozonolm adi, faqat o ‘z xalqlari
adabiy o tin in g m uayyan hodisasi b o ‘!ib qoldi.
Shu tariq a rivojlangan yetuk davlatchilik tuzum i davriga kelib. G ‘arb
mam lakatlarida qahramonlik eposi ikkinchi o‘ringa o‘tib qoladi. G 'arb da drama,
Sharq m am lakatlarida esa lirika yetakchi o ‘ringa ko‘tariladi. Biroq xalqlarning
estetik ehtiyojlari niana shu adabiy tu rlarn in g o ‘zi bilan t o i i q qondirilishi
qiyin. U lard a “ poeziyaning oliy tu ri, sa n ’atning g u lto ji” h iso b lan g an epos
xususiyatlarini o ‘zida jam langan, u n in g o ‘m ini bosa o lad ig an yangi adabiy
janrgaehtiyoj tug‘iladi. Shundayjanrlardan bin sifatida poem a vujudga keladi.
Poem a. Poem a janri o ‘z tarixiy taraqqiyoti davom ida k o 'p la b k o ‘rinishlar
kasb etgan. Shuning uchun u n g a a n iq va q at’iy ta ’rifb erish qiyin. Biroq ko‘p
hollarda poem a she’r bilan yozilgan lirik-epik asarsifalida p ay d o b o lib , unda
u lu g 'v o r voqealar, yuksak x arak terlar, g o 'z al insoniy fa z ila tla r k o‘tarinki
tarzda m adh etiladi.
Poemalarda link va epik unsurlam ing nisbati, m e’yori turlicha b o la d i. Ayrim
p o em ala rd a epiklik, ya’ni v o q e a la r hikoyasi katta o ‘rin tu ta d i. H am id
O lim jonnin g afsonaga suyangan “O ygul bilan B axtiyor” asari shunday
p o em ala rd an hisoblanadi. B irq a to r poem alard a epiklikka n isbatan lirizm ,
ya’ni shoir his-tuyg‘ulari, o ‘y -fik rlari, lirik chekinishlar, tu rli q ah ram o n lar
va hodisalaiga munosabal ifodasi ustunlik qiladi. Bunday poem alam ing namunasi
sifatida Hamid Olimjonning “Z aynab va O m on” dostonini k o ‘rsatish mumkin.
Lekin poem aning qayd qilib o ‘tilgan ikkala ko ‘rinishida h a m epiklikka lirizm
chatishib ketgan b o lib , u asarga m uayyan harorat va j o ‘sh qin lik baxsh etadi.
Shu xususiyatni ko‘zda tutib, m utaxassislar poem a hayotning yuksak, ulug‘vor
lahzalarini qam rab olishini alo h id a ta ’kidlagan edilar.
Adabiyot tarixida butunicha liriklik negiziga qurilgan p o e m a la r ham ko ‘p.
U larda shoir m uayyan v o q ea -h o d isa, hayotiy m asala y u zasid an o ‘z fikr-
tuyg'ularini, o ‘y-m ulohazalarini m ufassai, ehtirosü ta rz d a ifodalaydi, poem a
esa qalb q o ‘shig‘iga aylanadi. B u n d ay epik sujetga su y an m ag a n asarlar lirik
p o en iala r deb yuritiladi.
M um toz o ‘zbek adabiyotidagi k o ‘plab dostonlar, xu susan, X orazm iyning
“ M u h a b b a tn o m a ” , X o ‘ja n d iy n in g “ L a to fa tn o m a ” , S a id A h n ia d n in g
“T aash u q n o m a” singari asarlari xat tarzida bitilgan lirik p o e m a nam unalari
sifatida qaralishi mumkin. N avoiyning “ H ayrat-ul a b ro r” dostoni ham lirikdir.
B izning zam onam izda yozilayotgan o ‘zbek lirik p o e m a la ri m uhim hayotiy
masalalar, umumbashariy m uam m olar yuzasidan teran falsafiy mushohadalarga
boyligi, gum anistik teranligi, t a ’sirchanligi bilan ajralib tu ra d i. O ybekning
“ D avrim ja ro h a ti” , M aqsud S h ayx zo d an in g “ T o s h k e n tn o m a ” , S u lto n
A kbariyning “ M ening m a h a lla m ” , H usniddin S h a rip o v n in g “ Quyoshga
oshiqm an” , Erkin Vohidovning “ Palatkada yozilgan d o sto n ” singari poemalari
fikrim izning dalili bo‘la oladi.
“ M e n ” q ah ram o n b o ‘lg a n , s o d ir etilgan v o q e a n in g subyektiv his-
tu y g ‘ulariga suyangan. M u m to z adabiyo tda u c h ray d ig an lirik poem a (lirik
d o sto n )n in g tip ik misoli buyuk realist Oybekning “ D avrim ja ro h a ti” asaridir.
U Y aponiyaning Xirosim a sh ah rig a 1945-yil 6 -av gustd a A m erika aviatsiyasi
to m o n id a n atom bombasi tashlanishi va 140 ming kishining halok va yarador
qilinishiga qarshi yozilgan. X irosim a XVI asrdan beri port shahardir, Xonsu
orolining jan u b i-g ‘arbiy qismida joylashgan, 1974-yil hisobiga qaraganda unda
b ir m illio n g a yaqin aholi yashaydi. Bu jo y d a m ashinasozlik, stanoksozlik,
kem asozlik, t o ‘qim achilik, xim iya, q o g ‘oz, yog‘och san o ati rivojlangan,
sholikor, o ‘rm onzorlar bilan qoplangan. D oston qaynoq pafosga ega. Tasvirlar
va hissiyotlar bir-birini o ‘stirib b o ra d i, his va sezgilar orqasida kuchli estetik
tafakkur shakllanadi. Shaham ing atom bombasi tashlagungacha b o ‘lgan go ‘zal
k o ‘rin ish i, b o m b a p ortlagan asno va b u n d an keyingi xarobalik k o ‘p sonli
q u rb o n la r qiy -ch u v i realistik n o ro z i tafakkurning tu g ‘yonli qalb sadosiga
aylanadi:
Yoz! Mevalaiga g‘arq Yaponiya go‘zal,
T o ‘ladir, to sh q in d ir yozning suprasi.
Daryolar dengizga qovushgan joyda
Xirosima topgan o ‘z qarorgohin.
0 ‘rm onga, quyoshga boy bir o lk a d a
“ Otakva” daryosi yastangan shahar,
S hu’la shalolasi quyulurshunda:
Quyosh bosh k o ‘ta r u r chaqnab h ar sahar,
Sokin bir kanorda ikki yosh qalblar,
Shafaqtay sof sevgi qilurlar izhor.
B o‘sa otashidan yoqildi lablar-
M uqaddas bir lavha-boqm angiz zinhor.
Shu payt a to m bom basi tashlanadi:
O sm ondan keladi atom lar-buzg‘un,
Janglar hech ko ‘rm agan bunday qurolni.
Kim bilur-osm onda b ir qopchiq og‘u!
Davrim balosining shum qanotidan
Qarsillab qo‘yildi yalm og‘iz o ‘ti!
Azroil, insondan, kel, ol saboqni!
Chaqirim larga quloch yoydi ajal-nur,
M inglarcha uylardan zum da bir kaft kul.
Zilzila samoda, zilzilada yer,
Y ig‘ilar, faiyodlar qorishdi butkul.
Million darajaga oshgan harorat!
Tirik qolganlar hayoti ham fojiali edi:
Q op-qoraipaksoch yapon qizlari,
Endi kal. sochlarin tolalab to ‘kkan,
Shafaqni yo‘qotgan gulro1 yuzlari...
Insonlaming b o ‘g ‘im -b o ‘g‘imlariga
Suqulibdi ajal-jon qaroqchisi.
H a r qadam vahim a, h ar on vahim a,
Q onlargayashirindi nuraldoqchisi.
Oybek ato m n i olim lar xayrli ish uchun kashf etg an lig in i yozadi:
Fikr uch q u n i-la yoqdilar m ash’al,
Xayrli ishni d e b quchdilar qabr.
Shoir bu ishda aybdor bo‘lgan kishilarga o ‘z nafratin i q aratadi:
lnsonning iflosi-bir guruh palid,
Hayot cham aniga o ‘t-o!ov sochdi.
A’lo ado etg an , afsuski, b ir shaxs
Sepdi u ajalning shum urug'ini.
Unga Oybek shunday deydi:
Sen ham insonm isan? Bu ishm i halol?!
Tarix un u tm ay d i, m angudir q ah riL
N ahotki, seni h am bir o na tuqqan?
Shoir tili charxlangan, n aqshin, haroratli, ra n g d o r tasv ird a ham kontrast
(qaram a-qarshi) farq sezilib tu rad i: “ olcha gul sh ah ri” - ”yiqiq X irosim a ham
kul, ham m ajruh” , “oqshom... qora m otam choyshabda shahar, olovlar, tutunlar
ko‘kka chirm ashur”. Shoir atom bom basini “o fat-n u r” , “ ajal-n u r” deb ataydi.
Atom bombasi mislsiz yangi ofat, u haqdagi ifoda ham oh orli. Shoir shunday
deydi: “Arshi a ’lodan u ag‘dardi tam u g “ ‘, “ B iro n d a x o ‘p ladi atom q u ro li” ,
“ U chdi ofat-quyosh, balolarcha b osh” , “C hang solar m a ’nosiz o ‘lim panjasi” ,
“T arixda misli yo‘q, tengi yo‘q ja llo d ” .
Lirik qahram on ato m bom basi va uning X irosim a sh ah rig a tashlanishiga
qarshi, estetik ideali-tinchlik, o z o d , osuda hayot, sh o ir bu m ash ’um voqea
tashkilotchilarini ayovsiz la’natlaydi. D ostonning konflikti ham tinchlik bilan
ato m urushi o ‘rtasidagi ziddiyatga tayangan. A tom urush i qattiq qoralangan.
D ostonning tinchliksevarg'oyasi hayotbaxsh va insonparvardir.
“ Davrim jaro h a ti” Xorazmiyning m ashhur “ M uhabbatnom a” lirik poemasi
a n ’anasini yangicha davom ettiradi.
XX asrda b unday lirik d o sto n iar k o ‘p yozildi.
L irik p o e m a la r hajm i qisq a, “ D avrim ja ro h a ti” lirik p oem asi o ‘n
sahifaginadir.
X IX
asm in g boshlarida Y e vro pada rom antizm oqim ining rivojlanishi
m unosabati bilan rom antik p o em ala r taraqqiy qiladi. Bu p o em alarda ajoyib
qahram onlar va voqealami aks ettirish, uslubda keskinlik, o ‘tkir his-hayajonlilik
kabi belgilar an iq ko'zga tashlanar edi. M azkur belgilami Bayronning “Chayld
G a ro ld ” , G yu g o n in g “Asm ing afson asi” singari p oem alarida ham k o‘rish
m um kin. V e n g er shoiri S h.P etefining “Pahlavon Y anosh” , G .G ey n e n in g
“G e rm an iy a. Q ish ertagi” , P u shkin ning “ Lo‘lilar” , M.Yu. L erm ontovning
“ M siri” kabi rom antik poem alarida esa realizm ham yorqin ko‘rinaboshlaydi.
X IX asrn in g ikkinchi yarm ida realistik poem aning gullashi N.A. N ekrasov
ijodi b ilan 'b o g ‘liqdir. Uning “R usiyada kim yaxshi yashaydi?” poem asida rus
dehqonlari hayo tin ing keng, real m anzaralari aks ettiriladi.
D oston. 0 ‘zbek m um toz adabiyotining eng katta va qadim iy janrlaridan
biri dostondir.
A lisher N avoiyning “ F arhod va S h irin ” dostoni lirik-epik eposdir, hajmi
ham lirik p o em ag a qaraganda k atta, shu sababli uni “she’riy ro m a n ” ham
deyishadi, haqiqatan unda epizm -yetakchi.
C h in m am lak ati shohi Xisrav o ‘z vaziri M ulkoroga buyurib, g ‘am gin va
xom ush o ‘g ‘li F arhodning ko'n g lin i ochish u ch un , to ‘rtta qasr qurdiradi.
F arhod X isravning bird an -b ir o ‘g £li. Podsho o ‘z farzandining tarbiyasi bilan
maxsus shug‘ullanadi, dilbandi orzu-havaslarining amalga oshishi uchun hech
narsani ayam aydi. U m ehribon o ta , bolasiga ko‘p hunar, bilim va fanlarni
o ‘rg attirad i, b u n in g uchun b u tu n sh aro itn i yaratadi. F arh od ilm -u fan va
hunar o ‘rganishga ko‘p ahamiyat berish haqidagi xalq ideallarining mujassami,
aqlli, d o n o b o i i b yetishadi; u —m ard, qah ram o n , ishchan, am m o m ansabga
qiziqm aydi. O tasi unga podsho b o 'lish n i taklif qiladi, F arhod esa unam aydi,
hali yosh m an, tajrib a va ilmi ozligini aytadi. Bu hoi tem uriyzodalam ing taxt
talashib, qirpichoq bo'lishlariga N avoiyning achchiq kinoyasidir.
Farhod otasining xazinasida Iskandaming sandiqqa o lxshash oynasida Shirinni
ko‘radi va unga oshiq bo‘ladi.
U ning qism ati shunday shakllanadiki, otasi bilan Y unonistonga borib,
d uch kelgan ajd a h o va A hram an dev kabi yom on jon zodlarni yengadi, Xizr
bilan u ch rash ad i, so ‘ng S hirinni izlab, y o 'ld a qaroqchilarni to r-m o r qiladi,
A rm anistonga b o rad i; to g ‘da ariq qazib, chashm adan suv olib kelish uchun
m eh n at qilay o tg an xalqqa ko‘m ak lashadi, u bu ishda mislsiz q ahram onlik
ko‘rsatadi, b u n i A rm aniston hukm dori M ehinbonu va Shirin kelib k o‘radi va
F arhoddan m in n atd o r b o ‘ladi. Shu sababli, doston q ah ram o n lik eposi tusini
oladi va buning yozma adabiyotdagi namunasiga aylanadi. F arh od sevgi, ilm va
h u narlufayli m ehnat va jang qahram oniga aylanadi.
Shoh Xusrav Parviz Shiringa sovchi yuboradi, rad jav ob in i olgach, qo ‘shin
tortib kelib, Armanistonni bosib oladi: Farhodni asir etadi va Salosil qo‘rg‘oniga
qam aydi. D oston sujetining kulm inatsiyasi F arh o d n in g X usrav bilan qilgan
bahsidir.
Dedi: qaydinsen, ey M ajnuni gum rah?
Dedi: M ajnun vatanidin qayda ogah.
Dedi: nedursanga olam da pesha?
Dedi: ishq ichra m ajnunluq hamisha.
Dedi: bu ishdin o ‘lm as kasb ro‘zi,
Dedi: kasb o ‘lsa b asd u r ishq so‘zi.
Dedikim: ishq o ‘tidin de fasona!
Dedi: kuym ay kishi to pm as nishona.
Dedikim: kuymagingni ayla m a’lum!
Dedi: an d in e r u r jo h ahli m ahrum !
Dedi: qay chog‘din o ‘ldung ishq aro m ast?
Dedi: ruh erm as erdi tan g ‘a payvast.
Dedi: bu ishqdin in k o r qilg‘il!
Dedi: bu so'zdin istig 'fo r qilg*il!
D edi: oshiqqa ne ish ko‘p qilur z o ‘r?
Dedi: furqat kuni ishqi balosho‘r.
Dedi: ishq ahlining n ed u r hayoti?
Dedi: vasl ichra jo n o n iltifoti.
Dedikim : dilbaringning de sifatin!
Dedi: til g'ayratidin tu tm o n o tin'
Dedikim: ishqiga ko‘nglung o ‘rundur,
Dedi: ko‘nglumda jondek yoshurundur.
Dedi: vaslig‘a borsen orzumand?
D edi: borm en xayoli birla xursand.
D edi: n o ‘shi labidin topqay el bahr?
D e d i: ul n o ‘shdin el qism idur zahr.
D edi: joningni olsa la’li yodi?
D edi: ushbudur jonim m urodi.
D edi: ko'ksungni gar chok etsa bebok?
D edi: ko‘nglum tutat ham ayla deb chok!
D edi: ko‘nglung fido qilsa jafosi?
D ed i: jo n im n i ham aylay fidosi.
D edi: ishqdin yo‘q ju z ziyon bud,
D edi: bu keldi savdo ahlig‘a sud.
D edi: bu ishq tarki yaxshiroqdur!
D edi: bu sheva oshiqdin yiroqdur!
D edi: ol ganju q o ‘y m ehrin nihoniy,
D edi: bu sheva oshiqdin yiroqdur!
D edi: joningg‘a hijron kinakashdur,
D e d i: ch u n b o r vasl um m idi xushdur.
Dedikim : shahg'a bo‘lma shirkat andesh!
D edi: ishq ichra teng dur shoh-u darvesh!
Dedi: joningg‘a bu ishdin alam bor,
D edi: ishq ichra jondin kiniga ham bor?
D edi: kishvar beray, kech bu havasdin!
D edi: bech o ra, kech bu multamasdan!
D edi: ishq ichra qatling hukm etgum!
Dedi: ishqida maqsudumg‘a yetgum.
D edi: bu ishda yo‘q sendan yiroq qatl,
Dedi: bu so'zlaringdin yaxshiroq qatl.
Bu bahsli m unozarada F arhodning donoligi, X usravning q o ‘po!ligi sezilib
turadi. Xusrav—johil bo‘lsa, Farhod—mutafakkir, Xusrav—p o ‘pisachi, te z b o ‘lsa,
F arhod—bosiq va to ‘g‘ri so'zli.
Boshqa xalqlar “doslonlarida ikkinchi darajali o ‘ringa ega b o lg a n F arh od ”
N avoiy tom o n id an “yirik asarning m arkaziy q a h ra m o n i sifatid a” jshlandi.
X usrav A m ian istonni bosib oladi, m akkor k a m p ir orqali M eh in bo nu
Xusrav bilan sulh tuzadi. “ Shirin o 'zini o'ld ird i” d eb yolg‘on xabar yetkazadi,
buni eshitgan F arhod o ‘ladi.
X usrav—bosqinchi, ayyor, pastkash, vijdonsiz, z o ‘ravo n, zolim kishi.
S hirin q o n x o ‘r X usrav va uning hayosiz o ‘g ‘li S h eru y a n in g sevgisini rad
etadi, unga tekkuncha, o iim n ia fz a l ko‘radi. C h u n k i X usrav zulm korboM sa,
Sheruya Shiringa erishish uchun otasini qatl ettirad i. Bu, ulug‘ shoim ing o ‘z
otasi U!ug‘bekni old irishda qatnasligan Abdullatifga shaniasidir. Shirin—go ‘zal,
sofdil, vafodor. Shirin Farhodga xat eltishda ayblangan Shopum i bandilikdan
ozod qiladi. Farhod jasadini quchganicha Shirin h am vafot etadi. Buni eshitgan
M ehinbonu esa o ‘zini oMdiradi. S hunday qilib, adolatsiz hukm dorlar fojiaga
sababchi boMadilar. F arhodning am akivachchasi B ahrom qo ‘shin bilan kelib,
Sheruyani o ‘z yurtiga jo'natib yuboradi va Armaniyaga yangi hukm dor tayinlaydi.
Adolat q a ro rto p a d i, z o lim la ro ‘z ayblariga yarasha ja z o oladilar.
25-bo bda ilohiy (haqiqiy) va m ajoziy (dunyoviy) sevgi dangalroq ifo d a
qilingan; bu ikki sevgi aralash, om uxta tasv irlan a d i. Ilohiy sevgi tufayli
sevishganlar visolga yetisha olm aydilar. X alq a n ’an aviy og'zaki ep o slarid a
sevishganlar m u ro d -u m aqsadlariga yetish ad ilar, ch u n k i ularda aks e tg a n
m uhabbat dunyoviydir.
Dunyoviy sevgi (ishqi majoziy) konsepsiyasi samoviy sevgiga, xudoga b o lg a n
sevgiga allegoriya sifatida ilohiy sevgi (m ajoziy sevgi, lo ‘liq sevgi va d e m a k
“ allegorik sevgi”) bilan q o ‘shilishi m usulm on S h arq id a soTizm a n ’anasi b ilan
uzviy bo g liq . Bu yerdagi soTizm a n ’analari esa Yevropadagi panteizm falsafasi
b ilan alo q ad o r. V .M . Jirm u n sk iy o ‘z in in g “ A lish e r N avoiy va S h a rq
adabiyotlarida Renessans muammosi” nomli m aqolasida bu fikmi davom ettirib
deydiki: “ R enessans bilan tu g ‘ishgan N av oiyning sh oirsifatid ag i m afk u rasi
o ‘z ijodiga xos asosiy intilishlari jihatdan “ F arhod va Shirin” dostonida t o i a r o q
och ilad i” (179-bet). H aqiqatan, d o sto n n in g asosiy g‘oyasi X usrav b ila n
Farhodning sevgi haqidagi munozarasi va Suqrot bashoratidan m a’lum b o ia d i.
Y unonistondatog‘ yonidagi g ‘orda yashovchi S uqrot Farhodga shunday deydi:
“ M en m ing yildan buyon shu to g l a r o ra sid a poyi qadam ingga in tiz o rlik
tortaman... Xudo insonni vujudga keltirgan ekan, insonning dunyoda yashashdan
ko'zlagan m aqsadi T angrining buyurganiga x u rsa n d b o lis h , b u y u rg a n id a n
boshqasini qilishdan tortinish boMmogM kerak. Inso nga haqiqiy m ahbub u n in g
o ‘zi b o ‘lib, uning vasliga yetishish u ch u n y o ‘l bosishi zarur. Kishining u m id i
o ‘sha m ah b u b b o l i b qolsa, uning katta o m ad i, abadiy baxti shudir... U nga
erishish ju d a h am m ushkul... Buning u c h u n inson, a w a lo , o ‘zligidan voz
kechishi, un i y o ‘q qilishi, so‘ng o ‘sha m ahbubini qidirib topishi kerak. Kishi
o ‘zligini yo‘q o tm a y turib , uni topa olm aydi. Kishiga o ‘z!igini yo ‘qotishning
birdan-bir chorasi ishqi majoziy b o ‘lib, b uning uchu n boshqa narsani qidirib
o ‘tirishning hojati y o ‘q... Majoziy ishq bam isoli b ir nurli tong b o ‘lib, haqiqiy
ishq esa u ning S h arq d an chiqqan quyoshidir... Sening oldingda tu rg an ishq
ishqi m ajoziydir. U sening vujudingni kuydirib, o ‘rtantiradi... Agar m ajoziy
ishqdan jo n in g o ‘rtan ib , fano selidan xonum oning buzilsa, u vaqtda haqiqiy
ishqdan m ayin sh ab ad a esib, uning yengil shabadasidan dim og'ingga yaxshi
hid uriladi. Asl m a ’shuqang yordam qo'lini c h o ‘zib, majoziy ishqing haqiqiyga
aylanadi” . (440-441-b etlar, nasriy bayon).
“Nazm ... balog‘ati ham isha xalq balog‘ati bilan y old o sh b o‘ladi” . Xalqning
Farhodga xayrixohligi bejiz emas. D o sto n d a turli xalqlarning vakillari b ir-
birlariga ahil ko‘rsatilgan. Farhod o ‘zbek, u arm an qizi Shirinni sevadi. Farhod
ham , uning ishqi h am ideal, lekin bu ideal realistik yo ‘nalishlar bilan
yo‘g‘rilgan.
“ Farhod va S hirin” dostoni urush va bosqinchilikni qoralaydi, sevgi fojiasiga
davr sababchi d eb k o ‘rsatadi, u rom antizm va realizm (sintetik) m eto d d a
yozilgan badiiy asardir. S.Erkinov: “Asarda yaratuvchilik m ehnatini kuylash,
o ‘z navbatida, m ustaqillik sam aralarini yer bilan yakson qiluvchi istilochilik
urushlariga qarshi kurash g‘oyasi bilan uyg‘unlashib ketadi” ,-deydi (271-bet).
A .H a y itm e to v a y tis h ic h a , N a v o iy h am o ‘z d a v rin in g m islsiz z o ‘r
gum anistlaridan b o i i b , davrining deyarli h am m a m asalalarini gum anizm
masalasi bilan b o g ‘lagan va o ‘zining barcha she’riy talantini shuni kuylashga
bag‘ishlagan edi.
Sharqshunos o lim lar aytishiga qaraganda, Iskandar davrida H irot va
S am arqandda universalizm hukm surgan, so‘ng esa islom m adaniyati rivoj
topdi. XV asr esa N avoiyning hayotiy g ‘oyalari davridir. “Agar fors-tojik
adabiyotining deyarli besh asr niobaynida juda katta tajriba egallab olganligini
nazarda tutsak, bu adabiyot bilan musobaqalashmoqchi bo ‘lgan m uallifoldida
qanchalarqiyinchilik mavjudligi o ‘z-o ‘zidan m a ’lum b o ‘ladi” .
Akademik N .I. K onrad “0 ‘rta Sharq Uyg‘onishi va Alisher Navoiy” degan
maqolasida deydiki, “ A lisher N avoiy degan shoir bolgan lig id an quvonam iz!
Bizga shunday shoirni hadya qilib keltiigan o ‘zbek xalqiga buyuk nihniat aytamiz.
U ni o ‘rganibgina qolm aym iz, o ‘qiymiz ham. Nafaqat mutolaa qilamiz, u haqida
o ‘ylaym iz ham . U n i o ‘zim izniki qilib olamiz! U R enessansning b ir buyuk
m ilodidan boshqa y a n a d a k attaroq tarixiy m azm undagi Renessansga keldi” .
N avoiy g ‘oyalari va ideallari ja h o n xalqlari adabiyotlari g ‘oyalari va ideallari
bilan bog'langan. O ’zbek adabiyotida “Farhod va Shirin” dostoni bilan tenglasha
oladigan asar hali yozilgan em as. Navoiy ijo d in in g olam shum ulligi ham
shundadir.
XV asrgacha bo ‘lgan jahon adabiyoli tarixiga kam olot timsoli boMgan, bosh
qahram on F arhod obrazini N izom iy va Xisrav D eh lav iy em as, balki N avoiy
olib kirgan. 0 ‘zbek xalqi ju d a boy bo‘lgan og'zaki o ‘zbek poemalarining vujudga
kelishida xalq og‘zaki ijodi m uhim o ‘rin tutgan. C h u n k i o 'zb ek xalqi ju d a boy
og‘zaki an ’anaviy dostonlar xazinasiga ega. Qadimgi xalq q o ‘shiq va term alarida
an ’anaviy xalq dostonlarining dastlabki unsurlari vujudga kela boshlagan edi.
B uni inashhu r tilshunos olim M ahm ud K o sh g 'ariy n in g “ D evonu lu g 'o tit-
turk” asaridagi qo‘shiq va link parchalarda ko'rish m um kin. U lar orasida muayyan
b iro r voqeani epik la rz d a bayon qiluvchi b a y o n c h in in g u voqeaga b o ‘lgan
m unosabati ifodalangan o ‘rinlar bo r; jang tasviriga b a g ‘ishlangan q o ‘shiqlar
sodda kompozitsiya va o ‘suvchi sujetga ega bolib, unda bir qabilaning dushmanga
qarshi hujum i, u la r o ‘rtasidagi shiddatli ja n g , d u sh m a n n in g q o ch ish i,
g ‘alabadan keyin za far q o ‘shig‘ining kuylanishi b a y o n qilinadi. K eyinchalik
xalqning yovuz bosqinchi dushmanlarga qarshi olib borgan kurashlari natijasida
o 'sh a voqealarga bag‘ishlangan dostonlar (“G o ‘r o ‘g ‘li” turkum idagi asarlar)
paydo bo‘lib, ular yozm a adabiyotdagi poem achilikning tu g ‘ilishida poydevor
vazifasini o'taydi. Y ozm a adabiyotda xalq dostonlari zam inida tarixiy davrdagi
ijtimoiy-siyosiy hayot bilan uzviy bog‘langan poem alar vujudga keldi. Durbekning
“Y u su fva Zulayho” , H aydarning “ G ui va N avro‘z ” , N avoiyning “ F arh od va
Shirin” , “Layli va M ajnun” dostonlari shunday asarlar jum lasiga kiradi; b unday
dostonlar uchun xalq og‘zaki ijodida vujudga kelgan e rta k va afsonalar m anb a
b o 'lg an , lekin ular ham shakl, ham m azm un jih a tid a n qayta ishlangan. A niq
shart-sharoitlarga, m uhim ijtimoiy-siyosiy. axloqiy m asalalarga bag‘ishlangan.
M um toz adabiyotimizda qahramonlik, rom antik, didaktik-falsafiy dostonlar
ham y o ‘q em as. N avoiyning “ X am sa”siga kirgan asa rlard a , “ Lison u t-ta y r”
do sto n id a va boshqa k o 4pchilik poem alardagi ro m a n tik sujet ch iziqlarid a,
p erionajlarning q ah ram o n a xatti-harakatlarida, lin k chekinishlar va falsafiy
mushohadalarda adolat, insonparvarlik, olijanoblik, do'stlik hamda sof m uhabbat
g ‘oyalari olg‘a suriladi. M uallifning o ‘z davridagi siyosiy vaziyatga b o i g a n
m unosabati ifodalanadi. Bu asarlarda ishtirok etu v ch i q ahram onlarning so n i
ko‘p va xilma-xildir. U lar ko‘pincha katta k u ch-qudratg a ega bo ‘lgan kishilar,
lashkarboshilar, pod sh o h lar, donish m an d lar, m u n ajjim lar, oddiy o d a m la r,
qanotli otlar, ajdarlar, sirli qushlar va ilohiy k u c h la r qiyofasida kokrin ad ilar.
M um toz d o sto n lar “ G u i va N a v ro ‘z ” yoki N av o iy n in g “ Farhod va S h irin ”
asarlari kom pozitsiyasi va shakli ham hozirgi p o e m a la m in g kom pozitsiya va
shaklidan farq qiladi. B unday dosto n lard a a lo h id a kirish qismi ( “ h a m d ” ,
“ m uqaddim a” , “ n a ’t ” , “ m ad h ” va “sababi n azm i k ito b ”) b o ‘lib, u lard a shu
dostonning aham iyati va qim m ati, shu m avzuda b o sh q a shoirlar to m o n id a n
aw al yozilgan d o sto n larn in g yutuq va kam chiliklari, o ‘z asarining ulardan
farqi, badiiy a d a b iy o tn in g aham iyati, s h e ’riy nutqning nasriy nu lq d an
ustunligi, asam ing yozilish sababi, kimga bag‘ishlanganligi haqida gapiriladi va
so‘ngra voqea boshlanadi. Navoiyning “ Hayrat ul-ab ro r” asarida asosiy qism
(voqea) 18-bobdan, “ Farhod va Shirin”da 12-bobdan boshlanadi. D ostonning
xotim asidaesa m u a llif o ‘zi va o ‘z m ehnati, zam oni va zam ondoshlari haqida
fikr yuritadi.
0 ‘zbek m um toz dostonlarining kom pozitsion tuzilishi va tasviriy vositalari
ju d a rang-barangdir. U larda rom antik tasvir, kuchli m ubolag‘a va m urakkab
o ‘xshatishlar, q a h ra n io n nom idan gapirish, m onolog va dialoglam i berish,
m aktublar k ellirish kabi usullar keng q o ila n ilg a n . B ulam ing ham m asi
qahram on obrazini yuzaga keltirishga xizmat qiladi.
XX asrda o ‘zb ek m um toz dostonchiligining a n ’anaviy m avzular doirasi,
g ‘oya va obrazlari, kom pozitsiya va uslubi o ‘zgaradi; bunda uning eng m uhim
belgilari va o'ziga xos tomonlari saqlanib qoldi hamda o ‘zbek realistik poemachiligi
uchun dastak vazifasini o ‘tadi.
XX
a s r o ‘zbek po em alari o ‘zlarining realizm i, epik va lirik jih atlarn in g
birikib ketishi, v oqealarning kolam liligi va tarixiy aniqligi, shaxs va xalq
taqdiri q o ‘shib ifodalanishi, m uallif h am d a q ah ram o n g'oyalarining o ‘zaro
bogliqlikda yuzaga chiqishi bilangina emas, balki kompozitsiya va sujetni sozlash,
obrazlarni tipiklashtirish va individuallashtirish, xarakterlam i tasvirlash yo‘l-
lari, uslubi va she’r tuzilishidagi o ‘ziga xosliklar bilan ham mumtoz dostonlardan
farqianib turadi.
Yevropa va rus adabiyoti ta’sirida shakllangan, qisqa lirik-epik asariami “doston”
deb emas, balki “p o e m a ” deb a ta s h to ‘g ‘riroqdir.
P o v estd a tu r m u s h n in g k o ‘p la b q irra la ri q a n ira b o lin a d i, ay rim
personajlarning hayo t y o ‘li xuddi rom andagidek mufassal aks ettiriladi. A.S.
Pushkinning “ K apitan qizi”, L.N. Tolstoyning “ H ojiniurod”, A .Q ahhom ing
“ Sinchalak” , Asqad M uxtorning “Qoraqalpoq qissasi” povesllari ana shunday
asarlardandir. S hu nga ko‘ra. rom an, povest va hikoyani katta, o ‘rta va kichik
janrlarga ajratish u m u m an to ‘g‘ridir.
Povest va hikoya rivoji rom an taraqqiyoti bilan yonm a-yon ravishda davom
etgan va ko‘plab m ushtarak belgilarga ega. R om an janri oldida turgan ayrim
vazifalar ular zim m asiga ham yuklangan. Faqat bu jan rla r m azkur vazifalam i
ado etishda hayotni turli k o lam d a qamrab olishiga ko‘ra farqlangan. Shu sababli
V.G. Belinskiy o ‘z zam onidagi roman va povest haqida gapirib, (u davrlarda
“ hikoya” atam asi ju d a kam qoMlanilar va ko‘pincha hikoyalar ham povest deb
atalardi) ularning m an b alari orasida jiddiy tafovut yo‘qligini va bu m anbalar
faqat hajmiga ko‘ra farqlanishini alohida qayd qilib o ‘tgan edi. “Hoziigi zamondagi
bizning h ay otim iz,-deb yozgan edi tanqidchi, o ‘ta rang-barang, ko ‘p qirrali,
tarqoqdir; biz uni poeziyadagi o brazlarda k o 'p qirrali, b u rc h ak li b illu r kabi...
aks etishini xohlaym iz... S hunday h o d isalar, sh un day v o q e a la r borki, ular
d ra m a u ch u n kamlik qiladi, ro m an u c h u n yetarli boM maydi. L ekin u la r shu
q a d a r c h u q u r boM adiki, b ir la h z a n in g o ‘z id a a s r la rg a t e n g h ay o tn i
mujassam lashtiradi: povest ularni... o ‘zin in g to rd o ira sig a birlashtiradi. Uning
shakli o ‘z ichiga ham m a narsani... xulq-atvor ocherkni h a m , inson va jamiyat
u s tid a n a c h c h iq k in o y ali k u lg in i h a m , y a sh irin q a lb s ir la r in i ham ,
e h tiro slam in g shafqatsiz o ‘yinini h a m qam rab olishi m u m k in ” .
Ocherk. Badiiy ocherk epik turning birmuncha keyin vujudga kelgan janiiaridan
hisoblanadi. Ko‘pchilik ocherklar real faktlarasosida va h ay o td a chindan ham
mavjud b o ig a n shaxslar to ‘g ‘risida yoziladi. Bunday h ollarda badiiy to'qim aga
ju d a kam o ‘rin beriladi, chunki ocherk navis hayo td a c h in d a n h am mavjud
kishilar va ularning tu rm ushidan olingan voqealar h a q id a h iko ya qila turib,
o ‘sha o d am lar bajargan ishlar to ‘g ‘risida gapira olm aydi. O c h e rk d a shunday
dalil va shaxslar tasvirlanadiki, ulurda kishilarning tip ik xususiyatlari va
ijtim oiy qonuniyatiari aks etadi.
O c h erk vaqtli m atbuot uchun yozilgan oddiy x a b a rd a n b ad iiy asarga xos
b a ’zi xususiyatlarga, ya’ni voqelikni tip ik o b razlar va m an zaralard a aks
ettirish fazilatiga cga ekanligi bilan ajralib turadi.
O cherkda ko‘pincha qahram onning portreti (siym osi), m a ’naviy qiyofasi,
m h iy va nutqiy tavsifi beriladi. Bu janrdagi asarlarda x a ra k te m i tasvirlovchi
v oqealar tizm asi q ah ram o n larn in g ish-harakati so d ir b o ‘lgan jo y va undagi
tab iat m anzarasi bilan b o g la n ib , ocherkning g ‘oyaviy m azm u n in i badiiy
sh a k ld a o ch a d i. O c h e rk d a h a m k o 'p in c h a x a r a k te r tip ik la s h tirila d i va
individuallashtiriladi va m a’lum darajada rivojlanishda k o ‘rsatiladi. Bu janrning
m uam m oli ocherk. yo‘l ochcrklari, xotiraviy ocherk singari ko‘plab ko‘rinishlari
mavjud.
O cherk m urakkab ijtim oiy sh aroitlarda yuzaga keld i va rivojlandi. U
kishilarning voqelikdagi hali o ‘rganilm agan hodisalari m o hiyatin i va asosiy
belgilarini bilib olishga intilishi bilan b o g iiq holda vu ju dg a kelgan. O cherk
faktik m aterial zam inid a yozilishi, hajm ining b irm u n c h a kichikligi tufayli
hayotdagi yangiliklar haqida tezro q va aniqroq u m u m la sh m a la r chiqarish
h am d a kitobxonga yetkazish qudratiga ega. Shu sab ab li, hoziijavob ja n r deb
qaralgan ocherk XX asr o ‘zbek adabiyotida tez s u r’a tla r b ilan taraqqiy etdi.
U ning rivojiga A bdulla Q odiriy, H am id O lim jon, G ‘a fu r G ‘ulom , A bdulla
Q ahhor, Y o'ldosh Sham sharov, Ibrohim Rahim , H ak im N azir, N azir Safarov
kabi yozuvchilar salmoqli hissa q o ‘shdilar ham da o c h e rk n i chinakam hayotiy
janrga aylantirishga harakat qildilar.
M asai. Masai epik poeziyaning eng qadim iy ja n rla rid a n biri. U m iloddan
aw al Y unoniston, H indiston, M isr singari qadim iy m am lak atlard a tu g ‘ilgan.
Ayniqsa, y u n o n masalchisi Ezop asarlari katta shuhrat qozondi va bu janrning
kcyingi taraq q iy o tig a kuchli ta ’sir ko'rsatdi. Keyinchalik masal jan ri rivojiga
F ransiyada L afonten, Rossiyada I.A. Krilov va o ‘zbek adabiyotida G ulxaniy
katta hissa q o lshdilar.
Asrlar davom ida masal janriga xos xususiyatlar deyarli bir xil b o ‘lib kelgan.
Bu hoi u n in g tasvir manbayi va oldiga qo‘yiladigan vazifalar bilan izohlanadi.
M asal a x lo q iy -ta ’limiy m aqsadlam i ko'zlovchi kichik allegorik she’riy
hikoyadir. M asalda insonga xos turli salbiy xususiyatlami kulgi ostiga olish yo ‘li
bilan a x lo q iy -ta ’limiy, nasihatom uz fikrlar o lg 'a suriladi.
Ko‘pchilik m asallarda odam ga xos qusur va illatlar hayvonlar, parrandalar,
baliqlar obrazi orqali ko‘rsatiladi; allegoriya ertaklardagi kabi m asallarda ham
hayvonlarga xos b o ‘lgan ko‘pchilikka m a ’lum xususiyatlar (tulkining ayyorligi,
b o ‘rining o c h k o ‘zligi, eshakning axm oqligi, quyonning qo ‘rqoqligi, sherning
qudratliligi, bulbulning xushovozligi) tarzida m aydonga keladi. Masal mazmuni
ko‘pincha siqiq, o ‘tkir va kichik voqea orqali ifodalanadi.
M asalga xos b unday sujet unda ifodalanayotgan m azm un ruhiyatini aniq-
ravshan yuzaga chiqarish, allegorik shakl esa asardagi personajlar xarakterini
qiyosiy y o ‘l b ilan yorqin ko‘rsatishga olib keladi. K o‘pchilik m asallar ikki
qismga b o 'lin a d i. Birinchi qism da, o d atd a, hajv ostiga olinayotgan narsa,
hodisa yoki p erso n aj, ya’ni qissa beriladi. Ikkinchi qism da esa, tasvirlangan
voqeadan kelib chiqadigan axloqiy-ta’limiy, nasihatom uz fikr dashnom , xulosa
tasvir etiladi, ya’ni qissadan hissa chiqariladi. Hamzaning “Toshbaqa va chayon”
nom li m asalining birinchi qism ida to shbaq a bilan chayonning d o ‘st b o ‘lib
safarga ch iq ish g an i, anhorga yetishganda, toshbaqa d o ‘stini ustiga m indirib
olgani, lekin suvda chayon xiyonat qilib, unga nishini sanchigani, keyin esa
toshbaqa suvga sh o ‘ng‘iganida, xiyonatkom ing oqib ketganligi hikoya qilinadi.
Masai oxirida qissadan quyidagicha hissa chiqariladi:
Hissa: kim ig ‘ayri ulfat etar,
O ‘z-o ‘zicha boshiga kulfat etar.
Biroq m asallam ing ham m asi ham bu tarzda ikki qismga bo'linaverm aydi.
Ba’zan birinchi q ism ning o ‘zi keltirilib, asarda ifodalanm oqchi b o 'lg an fikr
undan ju d a yaqqol kelib chiqqanligi sababli ikkinchi qismga ehtiyoj qolmaydi.
Masal nasrda h am , nazm da ham yozilaveradi va hayotdagi illatlarni kulgi
ostiga olinishiga ko‘ra satiraga kiradi, komizmga mansub, komizm esa pafosning
dramatizm, yum or, geroizm, (qahramonlik), ko'tarinkilik, romantika va boshqa
turlaridan biridir.
Masal o ‘zbek m um toz adabiyotida dastaw al folklorda, shuningdek, Navoiy,
G ulxaniy, H a m z a kabi shoirlar ijodida h am m uayyan o ‘rin tutgan. Bu ja n r
XX asr o ‘zbek ad a b iy o tid a Sami A b d u q a h h o r, Y am in Q u rb o n , O lim
Q o‘chqorbekov, M uxtor Xudoyqulov singan shoirlar ijodidn m uayyan darajada
rivoj topdi.
H ayot o ch e rk , hikoya, povest, ro m a n tarixini alo h id a-alo h id a va yaxlit
holda ilmiy tekshirishni, bu sohalarda k apital ilmiy asarlar y aratish n i taq o zo
etayotir.
H ikoya. B a’zan hikoya uchun m a n b a qilib olingan b iro r ijtim oiy hodisa
tasviridan katta um um lash m alarch iq arish , m uayyan davr hay ot ta rz in i keng
m iqyosda gavdalantirish im koniyati tu g ‘iladi. M .G orkiyning “ C h e k la s h ”
hikoyasi m ana shunday asarlardandir.
0 ‘zbek m u m to z adabiyotida “ h ik o y a ” va “hikoyat” d eb atalg a n asa rlar
an ch a ko‘p b o ‘lgan. U lar ham nasrda, h a m n azm da yo¿itíb. k o 'p in c h a yirik
asarlar ichida y o ‘l-y o ‘lakay berib o 'tilg a n . A lisher N avoiyning “ X a m sa ”sida
ularning ko‘p!ab nam unalarin iu ch ratish m um kin. X ojaning “ M ifto h u l-a d l”
va “G u lz o r” asarlari esa, asosan, n a srd a yozilgan h ik oy alard an ib o rat. U
hikoyalar o ‘z ichiga kichik-kichik, qiziq-qiziq voqealam i qam rab oigan bo 'lib,
asos e ’tibori bilan didaktik tairdagi asarlardir. 0 ‘zbek adabiyotida realistik hikoya
ja n ri XX asr boshlarida Abdulla Q o d iriy n in g ijodi bilan b o sh lan ad i. U ning
“ U loqda” nom li asari hikoyaning dastlabki nam unalaridan hisoblanadi. U nd an
keyin o ‘zbek hikoyanavisligi k a tta rivojlanish yo'lin i bosib o ‘td i. U ning
taraqqiyotiga Abdulla Qodiriy, A bdulla Q ahhor, G 'a fu r G ‘ulo m , Said A hm ad
va S hukur X olm irzayev singan y o zu v c h ila r salm oqli hissa q o ‘shdilar.
Badiiy adabiyotda hikoya cpikjanri rivojlanib keldi. Hikoya ko‘pincha muayyan
ijtm oiy sharoit uch un xos b o ‘lgan b itta , b a ’zan bir nechta kichik voqeani aks
ettiruvchi, xarakterni ko‘pincha ta y y o r h o ld a ko'rsatuvchi j a n r h isoblanadi.
S hunga k o ‘ra, hikoya hajmi ch o g ‘ro q va ishtirok etuvchi shaxslari kam roq
b o la d i. Bunga iqror bo'lm oq u ch u n C hexov va Abdulla Q a h h o r hikoyalarini
eslash kifoya.
H ikoya-eposning kichik janri, povest va rom anlar katta jan rlard ir.
Said A hm ad hikoyachilikda u sto zi A bdulla Q a h h o rd an keyin tu rad i.
“T u rn a la r” uning eng yaxshi h ik o y alarid an biri. U ning m ark a zid a Sobirjon
chol obrazi turadi. U ning ikki o ‘g ‘li b o ‘lgan, S h am sid d in n in g b ir k o 'zi
yoshligidato‘ydagi mushakbozlikdan ko ‘r b o ‘lgan, ulg‘aygach, m eh n at frontida
yerga sanchilib qolgan t o ‘p o ‘q in i zararsizlan tiram an d eb h alo k b o ‘lgan;
Fazliddini frontda dengizga cho‘kib o'lgan. Oqibatda chol yolg‘iz qoladi. Cholning
hovlisiga Raisa boshqa bir od am n i k o ‘ch irib keltiradi, ch o lg a h a m ro h deb
o ‘ylaydi. Hikoyada hamma narsa m antiqan asoslangan. Chol yctim Andryushani
boqib o lad i, am m o u ham oxir o p asin i to p ib , unikiga ketib qoladi.
Bir tu rn a yaralanib, cholning k ap asiga tushadi, lekin u h a m tu zalg ach ,
u chib ketadi. C hol qovun ekadi va k ap a qilib, k o 'c h ib ch iq ad i. H a tto it
saqlam aydi, kapadagi turnani g ‘ajib q o ’yadi d e b o ‘ylaydi.
Hikoyada ikki kishi harakat qiladi, birichol bo isa, boshqasi-avtor, yuqorida
z ik r ctilgan voqealar c h o ln in g hikoyasidan ayonlashadi. C hol goh “hay,
m ayli, du ny o n in g ishlari sh u n a q a ekan” deydi, goh yig‘laydi, goh o ‘ziga
X u d o d a n oMim tilaydi. C hol k o ‘p narsani y o ‘qotadi, biroq o ‘z insoniyligini
o m o n saqlab qoladi, qalbida og‘ir va achchiq xotiralar bilan yashaydi. Tuzoq
q o ‘yib, b ed a n alarn i tu tad i, lekin so ‘yib yemaydi, b e d a n a sayratiladi. C hol
ra h m d il, aqlli, ayni holda, hissiyotli kishi, begunoh , biro q boriga shukur
q ilib yashaydi, bardoshli.
H ayot qonunlari bizdan tashqarida yashaydi, irodam izga b o ‘ysunmaydi, u
b e sh a fq a t, stixiyaliday k o ‘rin ad i, gunohkorlam i h an i, gunohsizlam i ham
jazolayveradi. Bu jihatdan uni tushun ib bo‘lmaydi. U nda taso d ifk o ‘p.
H ik oyada cholning ruhiyatinigina emas, balki avtorning o ‘zining ruhiyati
h am ochiladi. Tum alam ing uchib o ‘tib turishi bo‘lib o ‘tgan ham m a voqealami
avtorg a eslatib turadi. U faqat voqeani hikoya qilibgina qolm ay, voqeaga o ‘z
m u n o sa b a tin i ham bildiradi, u n g a faol aralashadi, u n i t o ‘ldiradi, boyitadi.
V oqea tasviri va unga bunday m uom ala avtorning kimligini ham anglatib turadi.
“0 ‘sha mayib turna cholning qo‘lida shifo topib, yana o ‘z karvoniga qo‘shilganini
b ilarm ik in ? H a r ko ‘klam o ‘sha ch ay la ustidan o 'tay o tg an d a , bobosini eslab
q o ’yarm ik an ? Eslasa kerak d eym an! M en uning shu chayla ustidan chiroyli
binafsha kokillarini silkib, boboga ta ’zim qilib o ‘tishini jud a-ju d a istardim” .
Said A hm ad hikoya realizm ini teranlashtirish uchun detallarga zo‘rberadi:
“ K arvon yarim doira yasab, unga peshvoz chiqdi” . Karvon to ‘zib ketadi. So‘ng
“safi tuzildi” . Tum alar karvoni sog‘aygan tumani shunday qabul qiladi. Tum alar
h avoda a rg ‘im choq solib uchadi. Bu detallar yorqin tasvirni ko‘z o ‘ngimizda
gavdalantiradi.
A vtor kelgach, chol qum g‘o n n i o ‘tga qo’yadi, qum g‘ondagi qaynoq suvda
chapishtirib , qovun shirasini ketgizish uchun, avtorning q o ‘liga quyadi. Avtor
qovun y eg a n d a, barm oqlari b ir-b irig a yopishib qoladi. Q ovunning “haqini
to ‘laym an” degan avtoiga cholning ensasi qotadi. Chol deydi: “ Paykal boshidan
q o vun u z ib sotgan dehqon n o k as d e h q o n bo ‘ladi, bolam ... Bu yerda qovun
tek in ... Yaxshisi o ‘zingiz uzing, h a , buning gashti boshqacha b o ‘)adi” . Y ana
ch o l sh u n d a y deydi: “S h ah ar bolasiligingiz shatta bilinib qoldi-da?! Qovun
deganda paykalning kesagiga yorib yem agan odam , qovun yedim dem asa ham
b o ‘ladi. C h o l kula-kula q in id an p ich o g ‘ini sug‘urib m enga u zatd i” . Chol
“d astu rx o n ” yozadi. Bular ham m asi mahalliy koloritni aniq ko‘rsatadi, tasvirni
quyuqlashtiradi. Voqeaga bizni ishontiradi. Biz buni m ana bu detallarda yanada
yaqqolroq ko‘ramiz: Chaylaga bcgona odam kelganda, turna yotsiraydi, seskanib,
chayla orqasiga o ‘tib ketadi. Y ozuvchi oddiy kishi ko‘rm agan narsalam i ham
ilg‘aydi: ch o l ko‘rpacha yózib, m eni yuqoriga taklif qildi. Bu, milliy ruh. Chol
tu z o q q a ilingan bedanalarni xaltaga solib, olib keladi. B unda yozuvchining
sinchkovligi ish beradi. Hikoya til jih a td a n hayron qolarli d ara ja d a jilo berib
ishlangan. M an ab u mubolag‘adayozuvchiningbadiiyto‘qimasi ochiq ko ‘rinadi:
“Xuddi m agazinda chit yirtayotgandek ta r-ta rq ilib , anan aslar y orilar, u ru g 'i
kesaklar ustiga shitirlab sochilib ketardi” . Bu, Aristotel aytgan, b o lis h i m um kin
voqeadir va u adabiyotda yashashga haqli.
Said Ahm ad hikoya tilini ishlashda bu safar Abdulla Q ahhordan qolishmaydi:
bolalarjavdirab qarashadi. U “odatda poliz qorovullarining iti b o ‘lg‘uvchi ed i”.
H ikoya voqeasi P oytug4 to m onida so d ir b o ‘ladi. A ndijonliklar “b o klg‘uvchi
e d i” jum lasini ishlatishi rost. “Q izg ‘is h ” deyishi m um kin e d i, lekin Said
A hm ad “ K o‘kim tir” degan so‘zdan gula (nusxa) ko‘tarib, “qizg‘im tir” degan
yangi so ‘zni yasaydi va u tushunarlidir. C hoi farzand kolrm a g a n d e k yana
so'qqabosh b o ‘lib qoldi. Bunday p ay td a, faqat “ So‘qqabosh” s o ‘zini ishlatish
m um kin edi. C hoi avtordan so‘raydi: “ X o ‘sh, bolam , qaysi sh am o l uchirdi?
0 ‘zlari kim b o la d ila r? U lu g la rim iz d a n b o la d ila rm i? ” Bu o lrin d a “q an d a y
sham ol u ch ird i” d an boshqacha s o ‘zlash m um kin em as. “C h o i q u m g ‘o n n i
ariqqa botirib, yero‘choqqa qo‘ydi” (“o 'ch o q q a qo‘ydi” desa ham b o ‘lardi). “ U
tizzasida qarsillatib, shox sindirar e k a n , orq am dan q ich q ird i” . B u, ajoyib
tasvir. X o‘rozgina em as, balki odam h a m qichqirishi m um kin (o d a m baqirsa,
qichqirgani bo'ladi).
C hoi avtorga qanday qovunni uzish t o ‘g ‘risida shunday m aslahat beradi:
“ Shudring tcgib tars yorilganini uzing , an a o ‘shanisida gap k o ‘p ” .
Hikoya voqeasi avtor nutqi va ch o l hikoyasi orqali ayon b o 'la d i.
Sujet (voqea) asosida hayot mushkulliklari bilan insonning irodasi, ezgulikka
intilishining so ‘nmasligi haqidagi ziddiyat turadi. H ikoya bizga yaxshilik,
saxovatpeshalik, sabr va iroda hamda insoniylik his-tuyg‘usi va g ‘oyasini yuqtiradi.
Povest. Povest, hikoya va nov ella jan rlari tarixini m ufassal b ayo n qilish
shart emas. F aqat avanturo rom anlari bilan bir qatorda av an tu ra povestlari va
hikoyalari tu g ‘ilganligi hamda rivojlanganligini, realistik rom an bilan yon m a-
yon taizd a esa shu metoddagi hikoya va povestlar vujudga kelganligini ham da
taraqqiy etganligini aytib o ‘tish za ru r.
0 ‘zbek mumtoz adabiyotida m a’lum darajada povest va hikoyaga o ‘xshaydigan
asa rla r b o ‘lgan. C h u n o n ch i, “ Q isasi R ab g ‘u ziy ” , M ajlisiy n in g “ Q issai
Sayfulm uluk” singari asarlari o ‘zIarining epik xususiyati, v o qealarga boyligi
bilan povest jan rig a birm uncha y aq in tu rad i. Biroq u la r aso s e ’tib o ri bilan
n azm da yozilganligiga yoki o ‘z la rid a , ham nasr, ham n az m u n su rlarin i
birlashtirganligiga ko‘ra ko‘proq poem aga yaqin turadi. Realistik o 'z b ek povesti,
asosan XX asrda tu g ‘ildi. Yozuvchi S adriddin Ayniyning “ B uxoro jallo d la ri” ,
“O dina” , “ Sudxo‘m ing o lim i” ; A bdulla Qodiriyning “O bid k e tm o n ” ; G ‘afur
G ‘ulom ning “ N etay ” , “Y odgor” singari asarlari uning dastlab ki nam u n alari
hisoblanadi.
G ‘a fu r G ‘ulom ning “ S hum b o la ” asari povest jan rig a m ansub, hajviydir,
y a’ni y u m o r va satira om uxta, bu n d ay nam unalar n ium toz adabiyotda (XIX
asrgach a b o ‘lgan davrda) k o ‘p edi, dem okratik adabiyotdan boshlab, yum or
satiradan ajralgan holda ham yashay boshladi. M uqimiyning “O t’\ “Aravang” ,
“ B o 'q o q ” , “Pashshalar” kabi ko‘pgina she’dari bunga misol b o la oladi. “Shum
b o la ” tarixiy shaxssiz b o ‘lgan tarixiy asar. Chunki undagi asosiy qahram onlar
lo ‘qim adir. Voqea sarguzashtlar negiziga qurilgan, xronikali tasvir usuli hukmron
em as. A vtobiograflk asar em as, lekin unda avtobiografik u nsurlar m utlaqo
y o ‘q d eb boMmaydi. X alq o g ‘zaki ijodi, ertaklar, N asriddin A fandi, “ M ing
b ir k e c h a ” , soldat Shveyk va b o sh q a m anbalardan ijodiy n a f olingan. T o ‘rt
qism li, IV qism 60-yillarda, qayta ishlash vaqtida kiritilgan. G ‘a f u r G kulom
o ‘n to m lig in in n g 5-tom ida “ ’’S hum bola” dan sahifalar” (1941) dcgan ilova
ham berilgan.
1 -qism da yosh kitobxon shum bola va uning o ‘rtoqlari bilan tanishadi.
S hum bola eski m aktabda savod chiqargan, So‘fi Olloyorgacha o ‘qigan, otasiz-
yetim , am m o o ‘zbilarm on, oshiq q im o ro ‘ynab qarz b o lib qoladi, m ardikor
ishlab y u rad i; O m o n , YoMdosh, H usniboy, Solih, A bdulla, P o ‘latxo‘ja,
M iraziz u n in g oshnalaridir. Shu qism da u uydan ketadi, “ q o 'li qing‘ir”ligi
sabab b o la d i va darbadarlik hayoti boshlanadi. Demak, asam ing voqeasi tuguni
ham shu qism da, lekin u asar bosh id an oxirigacha izchil rivojlanib boruvchi
bitta voqeaga suyanmaydi.
S hum bola, O m on va dom laning sherikchilik kelishuvidan voqea rivojlanib
boradi. A m m asinikida qushlarni o'ld irib qo‘yishi, dashtda o ‘lik yuvish voqeasi,
eshakni so ‘yib qo‘yish, tom dan yertandirga tushib ketish va o'ynashlarga duch
kelish va b o sh q a hodisalar shum bolaning beparvoligi, tajribasizligi tufayli
k o ‘p k o ‘ngilsizliklarga d u c h o r b o lis h ig a olib boradi. A nim o sharoilga tez
m oslashadi va tushkunlikka tushmaydi.
S hum b o la Sariboy bog‘ida xizm at qilishga o ‘tad i, am m o yolglonchilik
odati borligini eslatadi. Bir kun u boyning huzuriga kelib, uni sog‘inganligini
aytib tilyoglam alik qiladi; “sham dan yong‘in chiqdi, o'glingiz Bo'riboyvachcha
o td an yiqilib o ‘ldi” deb yolg‘on gapiradi. “Adal oparn tu g ‘d i” deydi, afsuski,
b o y n in g bu qizi hali turm ushg a chiq m agandi, bu voqeani “ xushxabar” deb
ataydi. C h aqalog'i Badal aravakashning xuddi o ‘zi’ deydi ham o ‘zini go‘llikka
soladi. Boy yig‘lasa, unga qo‘shilib yigiaydi, u artistga o ‘xshaydi, uddaburon
va ta d b irk o r h am cpchil sifatida k o 'rin a d i. Shu sababli, bu o ‘rin voqeaning
yuqori c h o ‘qqisiga aylanadi, chunki shum bola bu v oqeada o ‘zining butun
borlig‘ini ko‘rsatadi, u -d o v y u rak , ayyor. Boyning ziqnaligi unga yoqmaydi.
P ovest oxirro g ‘ida shum b o lada insoniylik jihatidan k o ‘p ijobiy fazilatlar
u n a d i. U on asi va ukalarini sog‘inadi, lekin ular yoniga ust-boshlarini biroz
tu z a tib b o rish , biroz pul ishlash lozim d eb o ‘ylaydi, qirq so 'm d a n ortiq pul
ishlaydi, o ‘ziga d o ‘ppi, etik, to ‘n oladi. U uyga quruq borm aslik lo zim , d eb
íushunadi, u n d a uyat, o r-u nom us p a y d o b o ‘Iadi, ta b ’i nazm i borligi u c h u n
aruzda q o r xat yozadi, “X am sa”ni sotib olad i. X ullas, voqea yechim i yaxshi,
shum bola o ‘zgarishda, ko‘zi ochilishi y o ‘li bilan, xarakteri realistik tak o m ild a
ko'rsatilishi ayonlashadi. Shum b o lan in g fe ’l-u alvori o ‘z m an tig ‘i negizida
rivojlanadi, xalq ichida, xalq taqdiri bilan aloqadorlikda ko‘rsatilgan. Povestda
tarixiy voqea ruhidagi badiiy to‘qima yetakchilik qiladi. “Shum bola”—bolalam ing
qiziqarli kitobi.
“Shum b o la ” ning tuzilishi, kom pozitsiyaviy qurilishi ham g'o y ag a va bola
xarakterining o ‘sib borishiga tayanadi. Konflikt o ‘quvsizlik, qiyinchilik. sho'xlik
bilan aql, ishbilarm onlik ham insoniylik orasida. K am olga yetishga intilish
povest g‘oyasidir. Ko‘proq katta yoshdagi kishilaming aybi va insofsizligi ochiladi,
am m o do im o ijobiy jarayon so'nm aydi, g ‘alaba to m o n intiladi.
Rom án. R o m án alohida olingan shaxsni, uning xarakterini sh ak llam sn ,
taraqqiyot va o ‘zini anglash jaray o n larid a tasvir qiladigan epik asar. U , ayni
holda, ja n r h am d ir. in s o n n itip sifatid a, individual tarzd a, v oq ean i en i va
b o ‘yiga o ‘stirib boruvchi goho ep o p e y a tusini oluvchi, m ufassal va c h u q u r
ko‘rsaluvchi shakl; unga ko‘p te m a lik , k o ‘p planlilik, keng m iqyoslilik,
sujet va kom pozitsiya jihatidan m urakkablik xos.
Román janri jahonda, xususan, Y evropa va Shaiqda o ‘ziga xos, katta takom il
(evolutsiya) davrini bosib o'tgan.
0 ‘rta asrlarda doston bilan bir q ato rd a , eposdagi kabi voqealam i o ‘z ichiga
oigan, qahram onlarning sarguzashtlarini, ishlarini aks ettirgan turli shakldagi
nasriy asarlar m aydonga keladi. U n d a y asa rlam in g G ‘arb m am lakatlaridagi
eng aw algi ko ‘rinishlaridan biri sifatida ritsarlik rom anlari paydo b o l d i . Shu
tariqa ja h o n d a , birinchi m arta “ ro m á n ” d eb atalgan asarlar yozildi. Bu nom
m azkur asarlarn in g dastlab rom án x alqlari tillarida bunyo d etilgan lig i bilan
b o g liq . U n d a y tillar jum lasiga italyan, fransuz, ispan, p o rtu g al, rum in ,
m oldavan, provansal, sardin, k atalo n tillari kiradi.
Ritsarlik rom anlari bilan deyarii b ir davrda yozilgan avantu ra ro m an larid a
sirli xususiyatga ega b o lg a n m urakkab, “chig al” voqealar yetakchilik qilgan.
M azkur yirik asarlar t o l a m a’n o dagi ro m á n darajasiga k o 4ta rilm a g a n edi,
chunki u lard a qahram onlarning ichki o lam i a n c h a sayoz va b ad iiy dalillash
birm uncha kuchsiz bo‘lgan.
Sanab o ‘tilgan barcha turkumlarga m ansub b o klgan asarlarda eposning ayrim
belgilari saqlab qolindi. Lekin u lar, yaxlit va alo h id a h o ld a, ep o s o ‘rnini
bosish darajasiga ko‘tarila olmadi. Shu bilan birga, ularda epos o ‘m iga keladigan
yangi ja n rn in g , y a’ni ro m an n in g q a to r alom atlari q a ro r to p a b osh lad i.
R om anda, Gegel to ‘g‘ri p ay q ^ a n id ek , “yana m anfaatlar, holatlar, xarakteriar.
hay o tiy m un osabatlam ing boyligi va ko‘p qirraliligi, yaxlit olam ning keng
m anzarasi to ‘liq ravishda nam oyon b o ‘ladi”. Romandagi boylik va ko4pqirralilik
m u m to z eposdagiga nisbatan a n c h a farqli b o ig a n batafsillik va siqiqlik ham
badiiy kuch bilan qayta tu g ‘iladi.
R o m an n in g sifat belgilari X V III asrda shakllandi. Y angi eposning, y a’ni
ro m an n in g alom atlari q ato ríg a m aishiy turm ushning ikir-chikirlarigacha va
in tim ruhiyatga beqiyos d a ra ja d a e ’tibor berilishi, o ‘ta “ pro zaik ” hayotning
realistik poeziyasini g av d a la n tirish , kishilar taq diridagi q ah ram o n lik va
fojiaviylikni ochib berish kiradi. M azm un bilan bog'liq b o ‘lgan bu alom atlar
m u q a rra r ravishda n o v a to ro n a shakl kashf etishni, sujet, kom pozitsiya,
o brazlilik, nutq, ritm sohasida ilgari ko‘rilmagan belgilar vujudga kelishini
taqozo qilar edi. V.G. Belinskiy rom anni vujudga keltiigan m anbalar va sharoitni
izohlab, quyidagilami yozgan: “ R om án, ismidan m a’lu m k i,... butun fuqarolik
m unosab atlari, ijtimoiy, oilaviy va um um an, insoniy m u n o sab atlar cheksiz,
k o ‘p unsurlari bilan h a r tara flam a o ‘sib ketgan bir davrda paydo b o ‘ldi” .
XVI11
asrda sanab o ‘tilg a n q a to r m anbalar ta ’sirida, u lam in g m uhim
b e lg ila rin i, sh u n in g d ek , m u m to z eposning asosiy a lo m a tla rin i o 'z id a
m ujassam lashtirgan holda, to m m a ’nodagi haqiqiy ro m án m aydonga keldi.
A dabiyotshunoslikda aytilishicha, uning dastlabki nam unasi yozuvchi Antuan
P rev o n in g “ Kavaler de G riy e va M anon Lesko tarix i” deb nom li asari
hisoblanadi. Keyinchalik “ M an o n Lesko” deb atalib kelgan bu rom án birinchi
m arta 1731-yildaAngliyada, 1733-yilda Fransiyadabosilibchiqqan. U ndaPrevo
o ‘z davrinin g ruhini, d u n y o q arash in i, ruhiyatini yangi shaklda jon lan tirib
berdi va keyinchalik rom án janri u chu n muhim bo‘lib qoladigan “o'itam iyona”
xarakterlarni ro‘yobga chiqardi. R om anda voqea-hodisalar bilan psixologizm
uyg‘unlashgan holda yuzaga chiqdi. Qisqasi, “M anon Lesko” da rom án janrining
keyinchalik yanada rivojlanadigan zarurxususiyatlari birinchi m arta jam langan
h o ld a n am o y o n b o ‘ldi. M a sh h u r fransuz yozuvchisi M opassan bu asarni
“ hozirgi zam on rom anining jo z ib a d o r shakli” deb atagan edi.
R o m án janri Prevo asaridan so 'n g to fransuz buijua inqilobigacha (1789) va
rom ántizm davridan G ‘arb adabiyotida yetakchi o ‘ringa chiqadi. V. G . Belinskiy
sh u n i k o ‘zda tu tib , rom an in i “ zam onam izning epopeyasi” d eb ataydi va bu
ja n m in g alom atlarini quyidagicha t a ’riflaydi: “ Eposning ham m a asosi, muhim
xususiyallari rom anda bordir, faqat ayirmasi shundaki, rom anda boshqa unsuriar,
b o sh q a m an zara hukm su ra d i. B u n d a qahram onlik hayotining afsonaviy
o lc h o v la ri, q ahram onlarning azam at siymolari yo‘q, b u n d a xudolar ishtirok
q ilm ay di; ro m anda odatdagi, p ro z aik hayotning hodisalari ideallashtiriladi,
u m u m iy t i p ostiga olinadi. R o m á n o ‘z m azm uni u ch un yo tarixiy voqeani
olib, u n in g sohasida, eposdagi kabi, qanday b o ‘lm asin b ir xususiy voqeani
kengaytirishi m um kin... yoki ro m án hayotni musbat voqelikda, uning haqiqiy
holatida olishi m utnkin. Bu, u m u m an . yangi sa n ’alning h u q u q id ir, h u n d a
xususiy odam ning taqdiri uning jam iyatiga nisbatan m uhim b o ‘lib q olm asdan
balki kishilikka ham m uhim dir”.
V .G . Belinskiy "yangi san’at” d eg an d a, realistik sa n ’atni ko ‘zd a tu ta d i va
uning belgilari ro m and a ham m adan k o ‘ra yaqqolroq n am o y o n b o ‘lishini
ta ’kidlaydi. “ M anon Lesko” rom anida h am realizm ning m uhim xususivatlari,
hayotni aks ettirishdagi qoidalari k o ‘zga aniq tashlanadi. A w a lo , u n d a hayot
keng k o 'lam d a qam rab olinadi, eng kichik d etallar, ruhiy o ‘z g a rish la r ham
e ’tibordan chetda qoldirilmaydi. Bu hol rom anda realizmning hayotni universal
tarzda, atroflicha aks ettirish yo‘li m a\gudligidan guvohlik beradi. Ikkinchidan,
Prevo rom anidagi qahram onlar, v o q e a la r m uayyan b ir davrga, sh aro itg a
mansubligi, o 'sh a sharoit va davm ing h aro ratin i o ‘zida m ujassam lashtirganligi
bilan ajralib tu ra d i. M ana sh unday tarix iy aniqlik, h aq q o n iy lik ilgarigi
adabiyotlarda bu qadar ravshan ko‘rin m ag a n edi. D em ak, ro m a n d a realistik
usulning tarixiylik qoidasi o ‘zining b u tu n k o la m i va aniqligi b ilan yuzaga
c h iq a d i. U c h in c h id a n , “ M a n o n L e s k o ” a s a r id a , a y t g a n i m i z d e k ,
q ah ram o n larn in g ruhiy dunyosi, h is-tu y g ‘u lari keng aks ettirild i; ruhiyat
aw algi adabiyotlarda ham b o re d i. A m m o ro m an d a realizm ning ru h iy tahlil
tartibi aw algi adabiyotlardagiga n isbatan boshqacha tarzda n am o y o n boMadi.
R om anda ruhiy holatlar o ‘zaro b o g ‘liq holda ko‘rsatilsa, uni vujudga keltirgan
ham da uning oqibatida sodir b oladigan o ‘zgarishlar ham tasvir etiladi. N atijada
x a rak terlar rivoji yozuvchi xohishi b o sh q aru v id a em as, b alk i tu rm u s h
qonuniyatlari boshqaruvida ro‘y beradi. R o m an d a xarakter g o ‘yo o ‘z - o ‘zidan
rivojlanadi; u n in g taraqqiysi faqatgina ruh iy holatlar bilan d alilla n m ay d i,
balki turli ijtimoiy hodisalar, turm ushdagi voqealar, kichik shtrixlar (chiziqlar),
detallar bilan h am bog'lanadi. Bu voqea-hodisalarning o ‘zi ham b ir-b iri bilan
cham barchas bo g ‘langan, biri ikkinchisidan kelib chiqqan yoki navbatdagisini
tayyorlagan b o 'la d i. D em ak. ro m an d a g i x arakterlar m uayyan sh a ro itn in g
m ahsuli va sharoit t a ’sirida rivojlanib b o ra d i. Shu bilan birga, u la r sharo itg a
ham a k s ta ’sir k o ‘rsatadi, unda o 'z g arish lary a say d i. S haroitdagi o ‘zgarishlar
o ‘z navbatida yana xarakter rivojiga, v o q ealar oqimiga t a ’sir qiladi. N atijad a,
rom andagi x arak ter va voqealar rivojining davom i bo rd ek , h ay o td ag i kabi
uzluksizdek tuyuladi. Shu tariqa ro m a n d a x arak terlar va v o q ealar rivojidagi
h am m a h a lq a la r o ‘zaro bog'langan, hayot q onuniyatlari q am ro v id a pishiq
isbotlangan, sharoit va xarakter, jam iyat va inson dialektikasi vujudga keltirilgan
b o 'lad i. T asvim ing bu tartibda qurilishi esa realistik u sulnin g ju d a m uh im
qoidalaridan biri b o lg a n ijtimoiy va ruhiy determ inizm tartib-qoidasi (narsa va
h odisalam in g sababiy bog‘lanishlari)ni tashkil qiladi. R ealizm ro m a n n in g
ishontirish k uchini, t a ’sirchanligini, tarbiyaviy q u w a tin i, ijtim o iy -estetik
qim m atini oshiradi, ravnaqiga. takom illashuviga keng yo‘l ochadi.
“ M anon Lesko” yozilgungacha, ya’ni XVIII asm ing 30-yillarigachabo‘lgan
d av r ro m an janrining shakllanish bosqichidir. “ M anon Lesko”dan esa rom an
janrin ing yetuklik davri boshlanadi. Bu davrda rom an to ‘la m a’nodagi epik jan r
sifatida adabiyotda yetakchi o 'rin g a chiqadi. Xuddi shu davrda rom an janrining
q a to r o 'z ig a xos ko‘rinishlari m aydonga keladi. Svift ijodida satirik, V alter
S ko tt ijodida tarixiy, V olter ijodida falsafiy, utopik rom anlar tarkib topgan.
M a ’lumki, XVIII asr oxiri va X IX boshlarida G ‘arbiy Vevropada ijtimoiy,
siyosiy, iqtisodiy h ay o td ajid d iy o ‘zgarishlar, inqiloblar, noturg‘u n liklarsod ir
b o i d i . Shu bilan b og liq holda rom an tarixida o ‘ziga hos tanaffus kelib chiqdi.
X IX asm in g 30-yillari o ‘rtala rid an esa bu ja n rg u rk ira b rivojlanish davriga
k iradi, y a’ni rom an taraqqiyotining ikkinchi bosqichi boshlanadi. X uddi shu
d avrda buyuk yozuvchi Balzakning “ Insoniy kom ediya”si turkum iga kiruvchi
m ash h u r rom anlari, Stendal, Dikkens, Tekkereyning ja h o n adabiyotida nodir
n a m u n a la rb o ‘lib qolgan, m azkur janrga m an su b b o ‘Igan asarlari m aydonga
keladi.
M azkur asarlaming aw algi bosqichdagi rom anlardan farqi shundaki, ularda
realizm yanada to liq ro q , y orqinroq, o'rinliroq bo'ladi.
X IX
asr rom anida realizm ning yorqin nam oyon bo‘lishi m azkur usulning
hay o tn i obyektiv aks ettirish y o ‘li yaqqol yuzaga chiqqanligi bilan izohlanadi.
B uni realizm ning... m uallif xohishiga bog‘liq boMmagan holda ko‘rinishi deb
ta ’riflabkelinadi.
Obyektivlik hayotni haqqoniy tarzda, jam ivat, labial, tafakkur taraqqiyoti
q o n u n iy atlari koMamida isho narli aks ettirish im konini beradiki, bu narsa
rom anning ijtimoiy-estetik ahamiyatini yanada oshiradi. Obyektivlik muallifning
r o m a n d a g i v o q e a la rg a x o lis m u n o sa b a td a b o ‘lis h in i, u la rg a h a d e b
aralashaverm asligini, hikoya bayonini go'yo chetdan turib kuzatishini taqozo
qiladi.
R o m a n taraqqiyoti X IX asr oxirlariga kelib, G ‘arbiy Y evropada lurli
sab a b la rg a k o ‘ra susayadi, realizm i zaiflashadi. A m m o Rossiyada, ayniqsa,
L .N .T olstoy, F .M .D ostoyevskiylar ijodidabutunlay yangi tip d ag i rom an
shakllanadi. Bu bilan m azkur ja n r taraqqiyotida navbatdagi tarixiy davr ochiladi,
rus rom ani orqali cho‘qqiga ko‘tariladi. Tolstoy va Dostoyevskiy romanlarining
xususiyatlaridan biri shundaki, ularda yozuvchilar insonning kundalik, maishiy,
shu bilan biiga o ‘ta shaxsiy kechinmalarida va harakatlarida ulkan, umumbashariy,
olam shum ul mazm unni aks ettira oldilar. Dostoyevskiy bunga “Jinoyat va jazo”
singari polifonik, ya’ni ijtimoiy va shaxsiy sabablar, ko‘plab onglar, tafakkurlar,
o v o z la r cham b archas birlashib ketgan rom an yozish orqali erishdi.
Lev Tolstoy esa o 4zining “ U rush va tinchlik” asari bilan ja h o n adabiyotida
hali b o lm a g a n rom an-epopeyani kashf etib, unda “ham m a narsani” qam rab
olishga intildi. “ U rush va tin c h lik ” rom anida aw algi yirik asarlardan farqli
holda m akon va zam on ham , xalq tarixi va inson qalbining “dialektikasi” ham
midi ko‘rilmagan darajada keng hanida yaxlit holda qayta yaratildi. Shuningdek,
bu ro m an d a katta hayotiy m ateria ln i, ko‘plab sujet ch iziq larin i b ir butun
holda m ujassam lashtirishga im kon beruvchi o 'z ig a xos k om p ozitsiy a, uslub
topilgan edi. R om andagi badiiy til esa, u zu n -u zu n g a p la r asosiga qurilgan
b o ‘lsa-da, ortiqchaliklardan holiligi, m azm undorligi, hissiy aham iyatga egaligi
bilan xarakterlanadi. L.Tolstoy va F.Dostoyevskiylam ing badiiy kashflyoti XX
asr jah o n rom ani taraqqiyotiga barakali ta ’sir kolrsatdi.
Roman atamasi Yevropada XI1-XIII asrlarda yuzaga keldi. XV-XVI asrlardan
boshlab, kitob nashrq ilindi. Bu “ D o n K ixot” davri edi. S o ‘n g ro m an sevgi
saiguzashtlariga aylandi, X V III-X IX asrlardan boshlab, rom anlarga individual
inson va jam iyat aloqasi kirib keldi.
R om an janri ildizlari Sharqda: E ro n , Xitoy, Y aponiya va Arabistonda juda
qadim gi davrlarga borib taqaladi. K o ‘pchilik Sharq m am lak atlari Yevropa
tipidagi realistikrom an shakligaX IX asm ing ikkinchi y arm id an o 'td i, am m o
o ‘zigaxossharqonalikni saqlab q o lg an . E p ik a n ’ana 0 ‘rta O siyoda, xususan,
0 ‘zbekistonda ham qadimiy tarixga ega.
0 ‘zbek rom anining m anbalari hay ot, o 'z b e k va tu rk iy xalq lar folklori,
ja h o n adabiyoti ham rus tajribasi, o ‘zbek m u m to z a d a b iy o ti edi. Q o ’shni
qardosh xalqlar adabiyoti ham b u n d a n m ustasno em as.
0 ‘zbek rom ani folklordan epiklik va “tasvirdagi to rm o z la n is h ” ni oldi,
m u m to z adabiyotdagi, y a’ni ro m an tizm qobig’idagi re a liz m d a n foydalandi.
(C h u n k i rom antizm o ‘zbek a d a b iy o tid a uzoq y ashadi). Bu hoi Alisher
N avoiyning “d o sto n ” d eb atalgan sh e’riy ro m an la ri u c h u n ham xos edi.
H aqiqatan, Sharq adabiyotida XIX asrgacha “rom an” o ‘m id a “doston” kelgan.
V .M .Jirm u nskiy v a H .Z arip o v “ O 'z b e k x a lq q a h ra m o n lik e p o s i” kitobida
“ K u n tu g 'm ish ” , “ R avshan” , “ O rz ig u l” , “S hirin va S h a k a r” , “ R ustam xon”
kabi xalq og'zaki dostonlarini “ xalq kitoblari” , “xalq ro m a n la ri” deb atagan.
• 0 ‘zbek adabiyotida realistik ro m an janri XX asr aw alid a shakllana boshladi.
U ning atam asi, ayrim belgilari, xususan, hayotning k en g k o ‘lam da qam rab
olish, inson ruhiy olam ini ochib berish singari alom atlari H am zanin g “Yangi
saodat” , M .Sherm uham m edovning “ Befaizand O childiboy” asarlarida ko‘zga
tashlanadi.
0 ‘zbek adabiyotida to la m a’nodagi rom an janri 20-yillarda m aydonga keldi.
R o m an jan rin in g xususiyatlari o ‘zbek adabiyotida ilk b o r yozuvchi Abdulla
Qodiriyning “0 ‘tgan kunlar” asarida jam langan holda ko‘zga tashlandi. 0 ‘zbek
rom anchiligi Abdulla Qodiriy rom anlari bilan shakllandi va rivoj yo ‘liga o ‘tdi,
bayonchilikdan badiiy tad q iq o tg a aylandi. Ja h o n ad ab iy o tid ag i en g yaxshi
a n ’a n a la r asosida yozilgan bu a sa r t o ‘la m a ’nodagi b irin c h i realistik o 'z b ek
ro m a n id ir. U n d a m uayyan ta rix iy voqelik, k is h ila rn in g ru h iy o lam i,
du nyo qarashi, o ‘zaro m unosabatlari, kurashlari keng koMamda, yaxlit holda
qam rab o lin g a n , obyektiv ta rz d a yoritilgan va shu yo‘l bilan yangi zam on
u ch u n q im m a tli, m uhim m illiy g ‘oya ilgari surilgan edi.
Tarixiy rom anda tarixiy shaxs bosh qahram on bo‘lmasligi mumkin. Tarixchi
nim a b o ‘lgan ini, tarixiy rom anni qanday b o ‘lganini yozadi. Tarixiy rom anda
voqeaga zam onav iy qarash ham kiradi, kelgusi ham ruhan aks etad i, am m o
sujet tarixiy b o ‘ladi. Tarixiy rom an zam onga xizmat qilishi shart, unda tarixchi,
yozuvchi va tarix birlashadi.
0 ‘zbek ro m a n i taraqqiyotini ikki davrga b o ‘lish m um kin. B irinchi davr
o 'z ic h ig a “ 0 ‘tg an ku n lar” , “ M eh rob dan ch ay o n ” yozilgan p ay td an , ya’ni
2 0 - y illa r d a n 19 4 5 -y illa rg a , a n iq r o g ‘i, O y b e k n in g k a m o lg a y e tg a n
“ N a v o iy ” (1945) ro m an i b itilg u n g ac h a o ‘tg an m ud datni oladi. Bu davrda
A b d u lla Q a h h o rn in g psixologizm ga suyangan “ S aro b ” (1934), H usayn
S h a m sn in g “ D u s h m a n ” (1934), “ H u q u q ” (1935) sing ari zam o n av iy
m avzudagi ro m a n la ri, S.A yniyning “ D o x u n d a ” (1932) ro m an i, “ Q u lla r”
(1934) ep o p e y asi dunyoga kelgan b o ‘lsa-da, tarixiy m avzularga v a o ‘tm ish
h ay o tn i c h u q u r aks ettirishga e ’tib o r kuchli b o ‘ldi. X uddi shu so h ad a ,
y a’ni tarixiy m avzuni va o ‘tm ish hayotini aks ettirish borasida o ‘zbek rom ani
ta ra q q iy o tin in g dastlabki bosqichida jid d iy m uvaffaqiyatlar q o 'lg a kiritildi.
C h o lp o n n in g “ K e ch av a kunduz” (1936), Oybekning “Q utlug1 q o n ” (1939)
rom an i fikrim izning yorqin dalili b o ‘la oladi. R om an 30-yillardan yetakchi
janrga aylana boshladi.
0 ‘zbek ro m an i taraqqiyotining ikkinchi davri urushdan keyingi yillarni
o ‘z ichiga o lad i. Bu davr o ‘zbek rom an id a zam onaviy mavzu to m o n jiddiy
burilish k o ‘zga tashlanadi. Romannavislarim iz zamonaviy mavzuni yorqinroq
va ch u q u rro q yoritish m aqsadida yangi-yangi shakllartopishga, turli tasviriy
vositalardan o ‘ziga xos tarzda foydalanishga, badiiy kashfiyotlar qilishga intildilar.
Shu intilishning eng yaxshi samaralari sifatida Parda Tursunning “0 ‘qituvchi”
(1 9 5 3 ), A sq ad M u x to rn in g “ O p a -s in g illa r” (1955), “ C h in o r ” . O dil
Yoqubovning “ Diyonat” kabi romanlari vujudga keldi. Bu davrda tarixiy mavzuni,
o 'tm ish h ayotini aks ettirish borasida ham m uayyan yutuqlar q o ‘lga kiritildi.
U nday y u tu q lar jum lasiga Odil Y oqubovning “ U tug'bek xazinasi” , “ K o‘hna
d u n y o ” , P iriniqul Qodirovning “Y u ld u zlitu n la r” singari rom anlarini kiritish
m um kin.
O ybekning “ O ltin vodiydan sh ab ad alar” (1949), A bdulla Q ahhorning
“ Q o ‘s h c h in o rc h iro q la ri” (1951), P.Q odirovning “ Uch ildiz” (1958), “Q ora
ko‘z la r” (1966), Ibrohim R ahim ning “T aqdir” (1963), S huhratning “ Oltin
zanglanias” kabi rom anlari yuzaga keldi.
“ U fq” , “ E r boshiga ish tushsa” , "Toshkentliklar” rom anlari g'alaba garovi
b o lg a n fro n t orqasidagi m ehnatga b ag ‘ishlandi. Bizda harbiy ro m an la r 50-
yillarning yarm idan yozila boshladi. R om anlar sifati yaxshilandi, m urakkab
qah ram o n ko‘paydi. O b ra zlar intelektual jih a td a n o ‘sd i, garm onik taraqqiy
etdi.
Odil Yoqubov “U lu g ‘b ek xazinasi” rom an in i 1973-yili yozib tugalladi.
Bu paytlarda iqtisodiy tu rg ‘unlik hukm su rsa-d a, “ d o h iy ” shaxsga sig‘inish
fosh qilinib, “m uzlik” eriy boshlagan edi. B u n g ach a , qardosh xalqlarda,
o ‘zim izda ham tarixiy rom anchilik sohasida u lk an n a m u n a la r yaratilgandi.
Oybekning “ Navoiy” rom ani (1944), M A vezovning 50-yillarda yozilgan to ‘rt
kitobdan iborat “Abay y o ‘li” epopeyasi va P .Q o d iro v n in g B obur haqidagi
“Yulduzli tunlar” rom ani shu jum ladandir.
Roman boshidan ayon bo'ladiki, Qozizoda R um iy U lu g‘bekning, Ulug‘bek
esa Ali Qushchining, Ali Qushchi Q alandar Q am o q iy n in g ustozidir. U lug‘bek
bunday olimlar ishtirokida o ‘ziga xos akadem iya tashkif qilinganligi tarixdan
m a’lum. Qirq yil M ovarounnahiga hukmronlik qilgan U lu g‘bek ko‘proq tinchlik
o'm atish g a, shu orqali iqtisod va m adaniyatni rivojlantirishga e ’tibor bergan.
1-qism ning 2 -b o ‘lagidayoq, shayx N iz o m id d in X o m u sh boshliq b a ’zi
ru h o n iy lar U lu g'bek rahbarlik qilgan o lim la m i “ d a h riy la r” deb atay d i.
U lug‘bekning o ‘g‘li A bdullatif esa “dahriy” olasiga qarshi Sam arqandga tahdid
solib kelayotgan qo'shini bilan hujum ga o ‘tganligi ay o n b o ‘ladi, ilm va jaho lat
o ‘rtasida m urosasiz zid d iy at kelib chiqadi. U lu g ‘b e k n in g o ‘g ‘illaridan b iri
b o lg a n A bdulaziz Ib ro h im b ek n in g o ‘g ‘lini q all e ttirib , u ning g o ‘zal x otin i
Xurshida Bonuni tortib oladi va haramga kehiradi. X urshidabonu Ulug‘bekning
shogirdi — M u h id d in n in g qizi edi, u ham o ‘z u sto z id a n yuz o ‘g irad i va
A bdullatif tom oniga o ‘tadi. U lug'bekning ikkala o kg ‘li ham o ‘z otasiga qarshi
oyoqqa turadi. Abdullatifning o ‘z otasiga e ’tirozlari shu nd a ediki, U lug'bek uni
yoshligida otasi S hohruh M irzo va onasi G avharshodbegim tarbiyasiga bergan
edi, G av harshodbegim esa A b du llatifni y o q tirm a g a n . Jan g lard an b irid a
A b d u llatif ham m ard lik k o ‘rsatgan, am m o U lu g ‘b ek A bulazizni M u z a ffa r
deb ta n olgan. U lu g ‘b ek A bdullatifning b o b o sid a n te k k a n m ulkini d av lat
ixtiyoriga o ‘tkazgan. Shu sababli, Abdullatif otaga qarshi diniy ig‘vo uyushtirishda
ruhoniylam i q o‘lga oladi, U lug‘bekning rasadxona va kutubxona qurishi, ilm u
m a ’rifatni, dunyoviy fa n la m i ravnaq to p tiris h id a n ig ‘vogarlik m a q sa d id a
foydalanadi. U lug‘bek esa kelgusi avlod u n d an y uz o'girishi va o ta -o ‘g ‘il ta x t
talashdi deyishlaridan ch o ‘chiydi (S h o h ru h M irz o vafot etg ach , x o tin i
G avharshodbegim h u k u m atn i q o 'lg a o lg an , n iz o n i avj oldirgan ed i). H a r
ikki tom onni bir-biriga qarshi qo‘ygan kuchli ziddiyat voqeaning rivojlanishiga
sabab b o la d i.
Abdulaziz m om osi G avharshodbegim q o l i d a tarbivalangan. afsuski, o x ir
uni hibsga oladi. Abdulaziz Keshni bosib oladi, A bdullatif uni, o ‘z inisini qatl
ettiradi.
U lu g ‘bek v o q e a la r keskinlashgach, o ‘z shogirdi Ali Q ushchiga o ‘z
xazinasini (yer o stig a tushib) b irm a-b ir ko‘rsatadi va oltinlaridan b erib , o ‘z
asarlari va b o sh q a kitoblarni yashirishni vasiyat qiladi. Ali Qushchi va uning
shogirdi Q a la n d a r Q am oqiy, U lug‘bek vasiyatiga ko‘ra, kitoblarni b ir g‘orga
yashiradi.
0 ‘zaro iqtisodiy, siyosiy va diniy bahs h am kelishm ovchilik kurash va
raqobatni k u ch a y tira borib, oxir to m o n larn i ayovsiz, ochiq olishuv dom iga
to rta d i, h a y o t-m a m o t jangi b oshlanadi. H a r ikki g uruhning m ohiyati
U lug‘bekning o ‘z o ‘g ‘li A bdullatif bilan o ‘zaro to ‘qnashuvida teran ochiiadi.
Bu to'qnash uv keskinlik va jiddiylikda qariyb Xisrav bilan Farhodning bahsiga
o ‘xshaydi> ota va o ‘g ‘ilning h ar bin inson sifatida kimligini oshkor qiladi:
— “ S hahzodayi juvonbaxt!... Bu taxt senga nasib bo'Iibdi, m en bu nga
rozim an...
— Balli sizga, qiblagoh! Va lekin m en bu tax tn i sizning ixtiyoringiz bilan
em as, birlam chi h aq taoloning inoyati, ikkilam chi o ‘z k uch -qu dratim ila
qo‘lga kiritdim!...
— D uo m b u d ir, shahzoda: Bu to j-u taxt hech b ir kimsaga vafo qilgan
emas. Sen tugul bo b o n g A m ir Tem urga ham ...
— S uhbatdan m u d d ao n g iz shu b o ‘lsa, m en bun d ay nasihatlarga m uhtoj
emasman!
~ 0 ‘z padaringni M ovarounnahrsarhadidan haydam oqni niyat qilibsen...
— M en ulam oyi kirom lam ing fatvosiga qarshi borolm asm en...
— Sabab?
— Sababi... fatvoyi ulam o — m uhri Xudodir!
— Sohibi toj so ‘zi va ulam oyi kirom lar u c h u n vojib ul-im tisoldir.
Otangga yolg‘iz rasadxonani in’om etsang bas!
— T ag 'in rasadxona! T ag ‘in Ziji K o‘ragoniy, m udarris dastorini o ‘ragan
barcha m urtadlam i qanotingiz ostiga olib, din peshvolarini oyoqosti qilmishsiz!
Bui uchun haq tao lo n in g qahriga... uchrab taxt-u tojdan... ayrilmishsiz...
— Buni yolg‘iz tan g ri tao lo biladur!
— Kofir-u dah riy lar m akoni rasadxonaga o ‘t q o ‘yam an, o ‘t!
— Shahzoda! F o z il-u fuzalo qorong‘ida adashib yurgan bashariyatning
y o lid ag i yorug‘ m ash ’aldur!
— T am o b jan g id a jonbozlik ko‘rsatgan kim? Men! Am m o MuzafTar yorlig‘i
kim ning n om igabitildi? Suyukli farzandingiz-Abdulaziz...
— Abdulaziz jigaigo'shangdur...
— T em urdan qolgan tillalarim ni to rtib olgan kim?..
A m ir T e m u r o ltin la rin i qayga yashirdingiz?...
— Qaysi tillalarni aytasen?
— M en bobom A m ir Tem ur Q ohira-yu D am ashqdan , Bag‘do d -u H in d d an
olib kelgan jav o h irlarn i, oltin zeb-u ziy n atlarn i aytam en! Q ayda bu boy lik ?
Ali Q ushchi qayda?
- Q aydan bilay... yolg‘iz tilagim ilm y o ‘lid a o tan g qilgan ishlarga, u n in g
shogird va ustozlariga tegmagaysan. Tegsang... o ta q arg ‘ishiga u ch rab to a b a d
badnom bo'lursen!.. O ta rozi-Xudo rozi, yodingda b o ‘lsin”.
Biz bu m uloqotni rom an matni asosida tuzdik. U lu g ‘bck-ilm parvar sh o h ,
o r-u nomusli inson. A bdullatifesa qo ‘pol, johil, am alparast, o ‘z otasidan ayb
qidirishdan uyalm aydigan noqobil farzan d . S h u n d ay otasi borligi b ila n
fahrlanish unga yot. U ning o ‘z otasiga qarshi uyushtirilgan fitnada q o ‘li b o r,
o ‘z o tasigaqarshi qaratilgan su iq asd d aq a tn a sh ad i, pastkash tip , fitn a c h ila r
qo‘lida o'yinchoq va qurbon bo'ladi. Asarda o ‘zaro nizo tem uriylar saltanatiga
raxna solgan yovuz kuch sifatida realistik va haqqoniy k o‘rsatilgan.
Shayx N izo m id d in X o m u sh -U lu g 'b ek k a q arsh i qaratilgan m islsiz fitn a
tashkilotchilaridan biri, u Ulug‘bekni dunyoviy bilim larga berilishda, rasadxona
qurish va turli dunyoviy kitoblami t o ‘plashda aybladi. U ningcha, Ali Q u shchi
U lug‘b e k n ito ‘g ‘ri yo‘ldan ozdirgan, T em u rd an qolgan oltin-u javohirlarni va
Ulug'bek yig‘ib kelgan kitoblami yashirgan. U n i bu sirdan Ulug‘bekning shogirdi
M uhiddin va uning otasi Salohiddin z a i^ a r v o q if qiladi. C hunki Ali Q u sh ch i
kitoblam i yashirish uchun M uhiddindan y o rd am so 'ra g an , am m o M u h id d in
unamagan.
Oxirgi natijalar shuki, Ulug‘bekning shogirdi M uhiddin qizi X u rsh idabo nu
ko‘rgan kulfatlar va or-u nomus tufayli jin n i b o 'lib qoladi. Q alandar Q a m o q iy
X urshidabonuni olib ketadi va unga uylanadi. U Ali Q ushchini soxta b u y ru q
bilan z in d o n d an ozod qilgan dovyurak, so d iq shogirddir. A m ir J o n d o r va
“Q ashqir” yasovul X urshidabonuni olib q o c h a d i, Q arnoqiy b uni k o ‘rib,
“Q ashqir” ni o ‘ldiradi, am m o A m ir J o n d o rn in g yoyi o ‘qidan o 'la d i, b u n i
ko'rgan X urshidabonu og‘u ichadi.
Ali Q ushchi va M iram C halabay U lu g ‘b ek vasiyat qilgan qirq q o p n o y o b
kitobni Urgutdagi tog1 g‘origayashiradi. A bdullatif esa kutubxona va rasadxonaga
qulf soladi, m adrasani yopadi; Shayx N izo m id d in X om ush rasadxona y o n id a
kitoblam i yondiradi. Sayid Abbos, “ U lu g ‘b ek o tam n i nohaq o l d i r g a n ” d eb
xun talab qilib keladi, hajga yuborilgan U lu g ‘b ek ketidan boradi va o ‘ld iradi.
N iqobli A m ir J o n d o r va Bobo X usayn B a h o d ir A bdullatifni o ‘ld ira d i. Ali
Qushchi esa eng za ru r kitoblami olib xorijga ketadi.
0 ‘z b e k ro m a n in in g 6 0 -y illa rig a c h a b o ‘lg a n ta r a q q i y o ti n i ilm iy
umumlashtirishda S.Mirvaliyevning tadqiqotlari m uhimdir, biz ularga suyandik.
Ammo unda biron qahram on sujet unsurlari asosida tahlil qilib berilm ag an ,
afsuski, sujet q a h ram o n tarixidir; tarixiy ro m a n esa ja n r deb k o ‘rsa tilg a n ,
vaholanki, rom anning o ‘zi janr, tarixiylik va zam onaviylik esa te m a tik a g a oid
tushunchalardir, tem atika esa janrni tayinlashda asos bo ‘la olmaydi.
Lirika
Aristotel aytishicha, lirikada avtor “butun hikoya d avom id a” o ‘zligicha
“qoladi”.
Aristotel bu fikrni P in d ar, Vakxilid, Alkey, Safo kabi lirik shoirlar ijodiga
suyanib aytgan.
Lirikaatamasi m iloddan aw algi III-II asrlarda Plutarx va Sitseron asarlarida
uchraydi, u “lira” nom li cholg‘u asbobi nom idan olingan. Qadim gi y unonlar
q o ‘shiqni shu soz j o ‘rligida ay tared ilar.
Forobiy aytishicha, sh e ’rda m ulohaza aytiladi, yaxshi shoir m ulohazakor
boMadi: lirikada yaxshilik va yom onlik kurashadi, axloq va ruhiy kayfiyat aks
etadi. Lirika insonni yom onlikdan qaytarib, yaxshilikka yo‘llashi kerak. Bunda
unga xayol va ta s a w u r lozim b o la d i. U ningcha, yaxshi she’r bizga h u zu r
beradi. Forobiy Aristotelning “ Poetika”siga yozgan sharhida deydiki, lirika ham
hayotning o ‘xshashini yaratish san ’atidir, o'xshashi tim sol, ram z, hozirgi
zam on tilida obraz dem akdir. Forobiy anglashicha, “she’r san'atini bezaydigan
nansa so‘z”dir, “she’riy san ’at qonun-qoidalariga ega boMadi, u vaznli va qotiyali,
baytlari bir-biriga ham ohang nutqdir. Forobiy "S he’r kitobi” , “Shoirlar san’ati
qonunlari haqida” degan sharhlarida bu haqda t o l a m a’lum ot bergan.
Abu Ali ibn Sino A ristotelning “ Poetika”siga yozgan “ S he’r san’ati” degan
sh arh id a deydiki, sh e’r vaznli, qofiyali, ritmli, m u tanosib b o ‘ladi; so ‘z o ‘z
musiqasiga molik b o 'lib , o d am lam i taajjublantiradi, hissiyotga choglaydi.
A m m o F orobiy h am , Ibn S ino ham adabiy tu rla r t o ‘g ‘risida aniq b ir
nim a demagan.
Alisher Navoiy devoning debochasida lirikani ko‘ngilni b o ‘shatish vositasi,
sharhi holat deb tushundi, lirikada subyektivlikka tayanish xususiyatini anglab
yetdi. Bu hoi Gegelgacha b o lg a n jahon ilmida muhim voqea edi.
B unday xususiyat B o b u r va N o d ira uchun ham xos. M uqim iy va F urqat
shoirlar oldiga realistik va xalqchil talablar qo‘ydi.
Gegel lirikaning A ristoteldan keyingi eng yirik nazariyotchisi edi. U epos,
lirika, d ram ani eng k en g izo h lab berish bilan birga sh e ’m in g subyektiv
n u tq q a suyanishini t a ’rifladi. U ningcha, lirika m usiqadan oMchovdorlik va
ritm d o rlik n i, ko ‘ngilga y aqinlik va xushohanglikni oldi va ularni tushunarli
m a ’no bilan qo ‘shdi. U ning aytishiga qaraganda, ikki dunyo lirikada o ‘zini his
e ta d i, bu dunyoning ta s a w u rla ri ong rivojini ta ’m inlaydi; subyektning o ‘zi
m illiy hayotning h am m a y o ‘nalishlariga tegib o ‘tadi. Aks esa lirikdir. Gegel
ichki dunyoning lirikada yaxlit b o ‘lishi g ‘oyasini ilgari surdi.
Lirikaning G egeldan keyingi ulkan nazariyotchisi V .G . Belinskiy edi. U
dey d ik i, lirika his orqasida tu rg an fikrdir; fikr hissiz aytilsa, sovuq b o ‘ladi, u
aql o ‘rgatuvchi so h ae m a s, u uni eshitgan odam da ham hissiy fikr q o ‘zg‘aydi;
sh e’r aytish kuylash yo o ‘qish u c h u n yoziladi, shu sab ab li, u o h a n g d o r
bolm aslig i m um kin emas. Bir narsani sh e’riy, epik yo d ra m a tik tarz d a yozish
kerakligini mavzu va hayot m ateriali hal qiladi, sh e’riy y o zish n i hayotdagi
shoirona lah zalar “tanlaydi” sh e’rn i hikoya qilib yo izo h lab b o ‘lm aydi, uni
eshitsang, u o ‘zini m a lu m qiladi, c h u n k i u g o ‘yo m azm u n sizd a y seziladi.
“ Poeziya san’atning yuqori turidir” . Lirika poeziyaning asosidir, u “poeziyaning
poeziyasidir” , u lirizmga aylanib, b o sh q a adabiy turlarga ham kirib bo radi, u
tan ad a aylanib yuruvchi qonga o 'x sh a y d i. Link asar aksar qisq a b o ia d i. U
c h o ‘zilsa, eshituvchini charchatadi va zeriktiradi. Lirika lashq i t a ’sir, vaziyat
ta ’sirida hosil bo'luvchi ichki, ruhiy reaksiyadir.
Navbatdagi nazariyotchi K.Byuxer edi. U lirikadagi ritm m eh n at jarayonidagi
ritm dan olinganligini asosladi.
A.N. Vesulovskiy K.Byuxerdan keyin yashagan katta nazariyotchi. Uningcha,
lirika m arosim qo'shiqlaridagi n aq a ro td an kelib chiqqan.
0 ‘zbek olimlari Respublikada adabiyot nazariyasining asoschisi Izzat Sultonga
izdosh b o ‘lib, k o ‘p asrli boy o 'z b e k m illiy lirikasini lirika nazariyasi asosida
yetarlicha estetik tahlil qilib berdilar.
X ullas, lirik tu r, lirika xususiyatlari, asosan, to ‘rtta:
1. Lirika va eposda ham obyektiv va subyektiv dunyo aks etadi, lekin eposda
birinchisi, lirikada ikkinchisi birinchi o ‘ringa chiqadi. C h u n k i lirika o ‘z -o ‘zini
ifodalashdir, am m o dunyo lirikaga lirik q ah ram o n n in g o n g i orqali o ‘tadi,
“ m e n ” tilidan ayon bo'ladi. L irikada voqeabandlik k uch ayib , bu sohani o ‘z
o ‘znnid an chiqarib b orm oqda, a m m o lirikani o ‘z asl o 'z a n ig a qaytarish
yo‘nalishi ustundir.
2. Lirika em otsional-hissiy (m ed itativ ) fikrlashdir, y a ’ni u ichki olam ,
qalb dialektikasi aksidir. Dunyodagi ziddiyatlar dilga ko ‘ch ad i va ular ko ‘ngilga
o ‘tadi; lirika ichki poeziyadir, ruhiy holat oynasidir. S h o im in g ichki, m a ’naviy
dunyosi boy, keng va teran b o ‘lsa, u n in g lirikasi h a m x u d d i sh u n d ay holga
keladi.
3. Em otsional-hissiy fikrlash shaxsiy kechinm a tu sin i o lad i, y a’ni lirika
negizida kechinm a turadi, hayot she’rda kechinm a shaklida aks etadi, kechinma
lirik ta ’rif va lirik obrazga aylanadi, shu sababli, shaxsiy k ech inm a o ‘ziga xos va
tip ik tarz g a kiradi, o d am lar bu k ec h in m a d a o ‘zin i k o 'r a d i, un i o 'z in ik i
qilib oladi. B a’zi shoim ing k ec h in m a la ri hayotga n isb atan to r, b a ’zilarniki
keng b o ‘lishi m um kin. K echinm alari boy, teran shoir lirikasining xalqchilligi
va umuminsoniyligi ortadi.
4. Em otsional-hissiy fikrlash his va fikr m u n o sa b a ti m ahsulidir. H ayot
doim o shoirda quvonch yo nafrat hissini q o ‘zg‘aydi, his esa asta-sekin fikr va
xulosaga aylanadi. H is k o 'n g ild ag i to ‘lqinlanish hosilasidir. S h e ’rdagi his
tinglovchida ham xuddi o ‘shanday his tug‘diradi. Bu esa she’rdagi badiiy idrok
va estetik tahlil ham da link um um lashtirishdan kelib chiqadi.
H issiy fikrning mifologik, ro m an tik , realistik shakllarini k o ‘rish m um kin.
XV asr olim i V.Tabriziy aytishicha, she’riyat uchga b o ‘linadi. U lar qasida,
m a sn a v iy va m u sa m n ia td a n ib o ra t, m usam m at m u sallas (u c h lik )d a n
muashsha^gacha (o'nlikkacha).
1. H ozirgi zanion o ‘zbek lirikasi ja n r jihatdan tasn if qilingan. U nga ko ‘ra,
m azm u n va shakl dastak qilib olingan. Link janrlar m azm unan uch gum hga
ajraladi:
A) “ estetik belgi, pafos va m uayyan m azm un yo‘nalishiga asoslanadigan
ja n rla r” . U la r quyidagicha: m arsiya, elegiya, invektiva, bahs, hasbi hoi,
so q iy n o n ia, topishm oq, qasida, m u am m o , tarix, xat, m an zara, m onolog,
b ag'ish lo v, vasiyat, vasf, nazira, d eb o ch a, faxriya;
B) “aso san m usiqa janri hisob lan sa-d a, adabiy m atnga ham suyangan
jan rla r: ro m a n s, k antata, m arsh, su ita, qo‘shiq, m adhiya (gim n);
V) o g ‘zaki va yozm a lirikada q o ‘llanib kelingan janrlar:
alia, y o r-y o r.
2. Shakl jih atid an bu jihat ham quyidagi uch guruhga bo'linadi:
A) shakl m azm undorligi va tuzilishiga ko‘ra: m ustazod, aytishuv, sonet,
m uvashshah, m ushoira, shiru shakar, q it’a, g ‘azal, tuyuq, ruboiy, masnaviy,
fard, ta rk ib b a n d , tarjib an d , o 'r a m a , shoiriy, tirada, turli bandli ja n r, oq
sh e ’r, sarbast;
B) m irsa soni va kom pozitsiyaga k o ‘ra: musallas, niurabba, m uxam m as,
m usadd as, m usabba, m usam m an, ta s n i’, muashshar;
V) qayta tashkil topish (transform atsiya)ga ko‘ra:
q it’aiy, kesishgan, taronaiy, ru boiyona.
T a k ro rla n is h , yetuk o b ra z la r yuzaga kelishi u ch u n d astak b o 'lish ,
takom illashuv lirik ja n rla rn in g m u h im belgilaridir. Ayrim ja n rla r u xalqdan
bu xalqqa o ‘tadi; milliy poeziyada boshlang‘ich bosqichda, rivojda yo kamolotga
erishgan h o latd a b o ‘lishi mumkin.
M azk u r a d a b iy tu r, lirikada aks etadigan insoniy his-tuyg‘u lam in g , o ‘y-
fikrlaming nihoyatda rang-barangligi sababli, janrlarga boydir. Antik (qadimgi)
poeziyada lirika jan rla ri soni b irm u n c h a cheklangan edi. Biroq klassitsizm
vakillarining lirika sohasiga q a t’iy q o n u n larn i tatbiq etishga, uni m uayyan
q o lip g a s o lib q o ‘y ish g a u rin ish la ri k e y in ro q b e h u d a b o ‘lib c h iq d i. L irika
ja n rla ri u la r to m o n id a n od a, elegiya, son et, kansona singari janrlarga, satira
va madrigalga bolinadi.
Ayrim adabiyotshunoslar lirikani janrlarga b o ‘lishda undagi his-tuyg‘ular
va o ‘y -fik rla r m azm u n i va ifodasi shakli in’ikosi tarzidan kelib chiqm ay,
m avzularga suyanganlar. Bunday tam oyil m azkur adabiy tu m i falsafiy lirika,
valanparvarlik lirikasi, siyosiy yoki g rajdanlik lirikasi, m u h ab b at lirikasi kabi
ko'rinishlarga boMishni taqozo etgan. A m m o bu janrga ajratish em as, chunki
uning q o lla n is h i natijasida m asalaning m urakkab, u m u m iy va o ‘ziga xos
tom onlari e ’tibordan chetda qolib ketadi. Alisher Navoiyning “ K echa kelgumdir
debon til sarvi g u lro ‘ kelm adi” d e b boshlanuvchi sh e’ri m u h a b b a t lirikasiga
kiradi. Lekin u g ‘azal janriga taalluqli. “Jan rn i b u tu n isich a u yoki b u adabiy
turga niansubligi, shuningdek, xos b o ‘lgan estetik belgi asosida ajratadilar. Ammo
bu yetarli em as, uchinchi tam oyil-hajm va asaiga mos keluvchi um um iy tuzilish
ham kerak, hajm kolp jihatdan ikki m o m en t —tu r va estetik u y g 'u n lik bilan
bogMiq”.
A n’anaviy va ilmiy tam oyildan kelib chiqib, lirikaning ayrim jan rlari bilan
tanishib o 'tam iz.
O da yoki qasida. Antik davrda devarli h a r qanday sh e ’r o d a d eb atalgan.
K eyinchalik bu s o ‘zning m a ’nosi to ray g a n va insoniyat hay otid ag i ulug‘vor
voqealam i, kishilaming qahram onliklarini, ko‘tarinki kayfiyatda m adh etuvchi
sh e’r yoki q o ‘shiqlar oda deb a tala boshlangan. Antik adabiy otdagi o d a ja n ri
taraqqiyotiga eng katta h issa q o 'sh g a n shoirlardan biri q ad im g i y u n o n adibi
Pindardir.
Oda qadimgi Rimda boshqacha xususiyatga ega bo‘Igan. Rim imperiyasi oyoqqa
turishi davrida yangi davlatni va uning hukmdori Avgustni m adh etish maqsadida
faqat qadim gi cpopeya jan rd an g in a em as, balki yangi m a z m u n va shakl kasb
etgan odadan ham foydalanildi. Vergiliy va uning “ E neida” si bilan bir qatorda
R im da sh o ir G oratsiy odalar ijod qilgan.
Sirtdan qaraganda, Goratsiy Pindarga taqlid qilgan b o is a -d a , uning odalari
qadim gi yunon shoiri asarlarichalik xalqchillik ruhiga ega e m a s e d i. Pushkin
aytganidek, G oratsiy, asosan, im p e ra to r Avgustning m addohi b o ‘lgan va Rim
aristokratiyasining estetik ehtiyojlarini qondirishga intilgan.
Uyg‘onish davrida odaning yorq in nam unalari F ran siy ada paydo b o ‘ladi.
F ran su z odasi XVI asm ing oxiri va X V II asm ing b o sh la rid a ajoyib shoir
M olyer ijodida gurkirab rivojlanish davriga kiradi.
O da rivoji Rossiyada L o m o n o so v va D eijavin n o m i b ila n b o g ‘liq. Vatan
ham da unga xizmat qilish m uddaosi bu shoirlar ijodida yetakchi o ‘rinda turadi.
Odaning ahamiyati keyingi davrlarda boshqa janrlam ing shiddatli rivojlanishi
bilan bog‘liq holda birm uncha kam ayadi.
S harqda odaga o ‘xshash, u n in g xususiyatlariga ega b o ig a n ja n r qasida deb
yuritiladi. Qasida juda qadimda arab poeziyasida vujudga kelgan b o ‘lib, keyinroq
buyuk fors-tojik shoiri Rudakiy ham bu jan rd a ijod qilganligi m a ’lum.
Qasida ko‘pincha muhim tarixiy voqealar, tarixiy shaxslar, shohlar madhiga
bag‘ishlangan bo'lib, xuddi o da kabi tantanavor uslubda yuzaga kelgan. Alisher
N avoiyning “ H iloliya” nom li qasidasi Husayn B oyqaroning taxtga chiqishi
m unosabati bilan yozilgan. Shu bilan bitga, mumtoz adabiyotda tabiat lavhalari,
cho!g‘u asboblari va boshqalarga bag'ishlab ham qasidalar yozilgan. O datda, bu
ja n rn in g b a h o r tasviriga b ag‘ishlangan nam unalari “qasidayi b ah oriy a” deb
atalgan.
Bu ja n rn in g k o‘rinishlari k o 'p b o lib , shoim ing o ‘zi yashagan m uhitdan
qilgan shikoyati va nolishini ifodalagan namunalari “qasidayi holiya” , muliabbat
m avzusida yozilganlari “qasidayi ishqiya”, m ay t a ’rifiga bag‘ishlanganlari
“qasidayi h a m riy a ” , m uallifning shaxsiyati, bilim i, iste’d od in i taran n u m
etish m aq sad id a bitilganlari “qasidayi faxriya” , turli illatlarni kulgili tarzd a
fosh etuvchi nam unalari esa “qasidayi hajviya” deb atalgan. Sakkokiy, Navoiy,
M unis singan shoirlar m azkur janrdagi asarlarida xalq va mamlakat manfaatlari
haqidagi m u him flkrlarini ifodalaganlar.
Q asida tuzilishi va qofiyalanishi jihatidan m a’lum qoidalaiga ega bo ‘lgan. U
ko‘pincha “nasib” yoki “tashbib” deb ataluvchi kirish bilan boshlangan. Kirishdan
so*ng shoir tasvir va ta ’rif manbayiga o ‘tgan. Keyin esa, u asami duo va matlabini
bayon qilish bilan tugatgan. Kirishsiz boshlangan qasidalar ham b o ‘lgan. U lar
“qasidayi m ahdud” yoki “qasidai m uhtazab” deb atalgan. Qasida, odatda, g‘azalga
xos qofiya tartibida (a-a, b-a, v-a kabi) yozilgan. Ammo taxallussiz.
XX
a sr o ‘zbek adabiyotida m u m to z poeziyaga xos aruzd a yozilgan t o ‘la
m a ’nodagi qasida janri rivoj topm agan. Hozirgi zamonning qasida deb ataluvchi
barm oq vaznida tarkib topgan ayrim namunalarida esa, odatda, xalqning buyuk
arboblari, qah ram o n lari, o na V atan u lu g ‘lanadi. Erkin Vohidovning aruzda,
ramali m u sam m ani m ahzuf vaznidagi “0 ‘zbegim” qasidasini eslash m um kin.
Vazni:
- V - / - V - / - V - / - V - /
E legiya va m arsiya. M uayyan noxush hodisa tufayli yozilgan, kishilar
q albida tu g ‘ilgan qayg‘u va alam ni ifodalovchi lirik sh e’r G 'a rb adabiyotida
elegiya deb ataladi.
Q a d im d a elegiya ko‘pincha biron yaqin kishining vafoti m unosabati bilan
yozilgan m o tam q o ‘shiqlari shaklida yuzaga kelgan. Keyinchalik u, um um an,
inson qalbidagi azobli, hazin tuyg‘ulam i ifodalovchi she’r namunasiga aylangan.
K o‘z yo shlariga, m usibatli, hazin kechinm alarga katta aham iyat beruvchi
sen tim en talizm adabiyotidagi va rom antizm usulidagi elegiya birm u nch a tez
rivojlangan.
Sharq adabiyotida elegiyaga marsiya janri juda yaqin turadi. Marsiya ko‘pincha
biror m ashh ur kishining vafoti m unosabati bilan tug‘ilgan va alam ni ifodalovchi
she’m ing qadim gi nam una bo‘lmish M ahm ud Koshg'ariyning “ Devonu lug'atit
tu rk ” kitobi orqali bizgacha yetib kelgan. Alp E r T o ‘nga (Afrosiyob) haqidagi
bu n d an 2600 yil oldin yuzaga kelgan m arsiya saqlanib qolgan.
Elegiya ham , marsiya ham m ustaqil janrlardir.
Y ozm a adabiyotda, jum iadan, o ‘zbek, tojik va boshqa q ardosh xalqlam ing
m um toz poeziyasida biror m ashhur kishining vafoti m unosabati bilan marsiya
yozish rasm bo'lgan. Chunonchi, Navoiy ustozi va piri A bdurahm on Jom iyning
vafoti m unosabati bilan katta marsiya yozgan. Navoiyning vafotiga X ondam ir,
M avlono Sohib D oro marsiyalar bitganlar. X ondam ir o ‘z m arsiyasida Navoiy
vafoti m unosabati bilan xalq boshiga tushgan musibatni quyidagicha ifodalaydi:
0 ‘limidin har b ir uyga tushdi m otam ,
Favti uchun h a r b u rc h ak d an chiqdi fig‘o n ,
T em ir bo'lsa, to sh b o 'ls a ham b ag‘ri y on di,
Bu dahshatli m u sib atn i bilgan ham on.
(Muinzoda taijimasi).
XX
asr o 'z b e k adabiyotida h a m ju d a kam b o ‘lsa-da, a h y o n -a h y o n d a
m arsiyalar mavjud. Ularda ko‘p in c h a qanday dir xalq arbobi yoki q ahram on i
vafoti tufayli kishilar boshiga tushgan tashvish va g ‘am lar ifo d alan g an . Lekin
bu asarlarda aza va g ‘am bilan b ir q a to rd a o ‘sha q a h ra m o n la r yoki arb ob lar
insoniyatning ulug‘ maqsadlari va xalq ishi yo'lida halok b o ‘lganligiga alohida
u rg £u berilib, kishilarni ruhlantiruvchi g ‘oyalar ilgari suriladi. B uning yorqin
dalili sifatida Ham zaning “Tursunoy m arsiyasi” asaridagi quyidagi m isralam i
eslash m um kin:
Menga motam tutib qora boglam ang,
Teng-u to'shim nozik bag'rin doglam an g!
Tursunoydek yovuq seving, singillar,
T o'kis bilim k o ‘rm ay turm ush chog'lam ang!
Sog‘in g an larso ‘rsa: aldab yupating,
M endan salom aytib, ko‘nglin quvonting!
Hajiquldek yovuz yurak yotlami
Yosh tu rm u sh d an , yoshlar, quvlab y o ‘qoting!
F.pitafiya va tarix. G 'arbda vafot etgan kishining qabrida yozib qoldirilgan
she’riy m atnlar epitafiya deb atalgan.
S harqda ham m arhum lam ing qabriga sh e’riy m atn yozish va shu yo ‘l bilan
uning xotirasini abadiylashtirishga intilish hollari ko‘p uchraydi. B uning misoli
sifatida adabiyotning obida janriga kiruvchi 0 ‘rxun-Enasoy yodgorliklari Bilka-
Q oon va Kultegin qabr toshlaridagi yozuvlarni ko‘rsatish m um k in.
Epitafiyalarda ko‘pincha m arhum ning yashagan vaqti, yaxshi fazilatlari va
kishilarning, xususan, shoim ing unga bo'lgan m unosabati k o krsatilgan.
Epitafiyaga o ‘zbek m um loz adabiyotidagi tarix janri m a’lum darajada yaqin
tu ra d i. S h e’riy tarixlar, o d a td a , m uayyan hodisa yoki b iro n kishining o ‘]imi
m u n o sab ati bilan yozilgan. U la r faqatgina qabr toshlariga yozilishi shart
b o im a g a n . T arixda m uayyan v o q ea yuz bergan yoki biro n kishining vafoti
so d ir b o ig a n yil ifodalangan. V oqeaning yili kokpincha ochiq aytilmay, abjad
usuli b ilan m uam m o tarzida berilgan. Arab alfavitidagi h a r b ir h a rf biron
sonni h am bildiradi. H arflarning soni abjad hisobi deb yuritiladigan jadvalda
ifo d alan g an b o ‘lib, uning y o rd a m id a har bir so‘z q an day m iqdordagi songa
ten g lig in i aniqlash m um kin.
0 ‘zbek tilida yozilgan tarixning misolini biz Alisher Navoiyning “M ahbub
u l-q u lu b ” asarida uchratam iz. S h o ir asarning yozilgan yilini quyidagi tarixda
m a ’lum qiladi:
Bu nom ag‘akim lisonim o ‘ldi qoyil,
Kilkim tili h a r n av’ el ishiga noqil.
Tarixi chu xush lafzidin o ‘ldi hosil,
H ar kim o ‘qusa, ilohi, o ig 'a y xushdil.
D e m a k , sh o ir asarning yozilish yilini arab yozuvidagi “ xush” so ‘zining
harflari raqam larining yig‘indisi vositasida ifodalangan. Jadvalga ko‘ra, “x”
harfi 600 ga, “vov” harfi 6 ga, “s h ” harfi esa 300 ga teng. B ularni bir-biriga
q o ‘shsak. yiqindi 906 ga teng b o la d i. D em ak, “M ahbub u l-q u lu b ” asari 906
hijriy yilda yozilgan. Muayyan hijriy yilning qaysi milodiy yilga to ‘g‘ri kelishini
an iq la sh u c h u n u ning ra q am i avval 33 ga b o iin a d i, keyin b o lin m a
b o ‘linuvchidan ayriladi va hosil b o ‘lgan ayirmaga 622 q o ‘shiladi. Agar 906 ni
33 b o is a k , 28 chiqadi, 906 d an 28 ni ayirsak, 878 chiqadi. 878 ga 622 ni
qo‘shganim izda esa yig‘indi 1500 ga teng bo'ladi. Demak, “ M ahbub ul-qulub”
asari m ilodiy 1500-yilda yozilgan.
M uam m o, muvashshah va chiston. M uam m o o ‘zbek m um toz adabiyotidagi
lirik ja n rla rd a n biri. U poetik o ‘yin tarzida bitilgan b ir (b a ’zan ikki) baytli
sh e ’r b o ‘lib, unda b iro rs o ‘z, ko‘p in ch a, atoqli otning harflari yashiringan va
shunga ishora qilingan b o ‘ladi, “yashirin” so‘z shoirning turli-tum an ishoralari
(m a ’n odosh yoki shakldosh so kzlarni topib olish, bir tildagi so ‘zning ikkinchi
b ir tildagi m uqobilini q o lla s h , so ‘zlardagi m a’lum harflarni tizib yangi so‘z
yasash, abjad hisobini ishlatib, raqam lar yordamida so kz tuzish va boshqalar)
orqali topiladi.
Shoirlar m uam m o usulidan boshqajanrdagi asarlarida ham foydalanganlar.
N avoiyning “ F arb o d va Shirin” d o s to n id a F a rh o d n om in i m u a m m o y o ‘li
bilan izohlash orqali qahram onning sifatlari va hayot yo ‘liga ishora qilinadi:
Jam olidin ko‘rin g ach farri shohi.
Bu fardin yorudi m a h to bam ohi.
Q o ‘yub yuz h im m a tu iqbolu, davlat,
H am ul far soyasidin to p ti ziynal...
Anga faizona Farxod ism qo‘ydi,
Hurufi m a’xazin b esh qism q o ‘ydi.
Firoqu, rashku, h ajru oh ila dard
Biror harf ibtid o d in aylabon fard.
Bu parch ad a Farhod so'ziga ikki xil izoh berilgan: b irin ch id an , “ F a rh o d ”
so ‘zi “ farri sh o h i” (“shohlik n u ri”) d an “ fa r”ni, “h im m a t” , “ iq b o l” va
“davlat” so'zlarining arab yozuvidagi birinchi liarfini olib, ketm a-ket yozishdan
hosil bo'Igan; ikkinchidan, “ F a rh o d ” s o ‘zi “ firoq” , “ rashk” , “o h ” va “d a rd ”
so'zlarining birinchi harflari arab yozuvi orqali k etm a-k et joy lashtirilishidan
kelib chiqadi.
M isollardan m uam m oning ju d a m urak k ab ja n r ekanligi ay o n b o la d i.
M uam m o bitish va muamm o yechish atroflicha bilim ni, hoziijavoblik va uzoq
m ashq qilishni talab e ta re d i. Jo m iy va N av o iy kabi b u y uk sh o irla r ham bu
ja n r bilan shug‘ullanib, shuhrat q o z o n g a n edilar. M u am m o h a q id a Bodiy
Tabriziy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Jom iy, N avoiy va boshqalar m axsus risolalar
yozgan edi.
Muayyan so‘zni harflar vosKasida yuzaga chiqarish o ‘zbek m um loz lirikasidagi
muvashshah janriga ham xos, M uvashshahda qandaydir so‘z, ko ‘p in cha kishilar
nom i, b a y tla ry o k i m isralam ing b irin ch i harflarini k etm a-k et yozish orqali
keltirib chiqariladi. Faqat m um toz adabiyotdagina em as, balki XX asr o ‘zbek
adabiyotida ham muvashshah n am unalari mavjud. Shoir U yg‘u n n in g “ Q ilm a”
radifli sh e’ri zam onavjy m uvashshah nam unasidir.
Tark etm a nazokatni, xulqingga jafo qilma,
Izzatni berib eiga, b eh u d a safo qilma.
Um ringni xarob etm a o ‘tkuchi havas birlan,
Ishq, boshqa, havas b o sh q a — bu yo‘lda xato qilm a.
Ruxsori g o ‘zalla rla o d o b -u ilm lozim,
Insoniy kam olotni husningga bino qilma.
Sen nozi m uhabbatsan, gulshandaguli ra ’no,
Ishqingni ko‘c h a -k o ‘yda yurguchi gado qilma.
Uyg‘ondi cham anlarda, chok etdi yaqo bulbul,
K uydirm a u shaydoni, bas endi navo qilma.
N oz etm a, sadoqatlik oshiqqa tarahhum qil,
K o‘ngliga g ‘araz to ‘lgan nomardga imo qilma.
Odobi go‘zallam ing san ’atda topar ravnaq,
S an’atga xilof ishni m hingga g‘izo qilma.
Yod ayla gahi, U y g ‘u n ismingni bayon etdi,
S he’rigaqilib m aijo n , sen ungajafo qilma.
Bu sh e ’rdagi baytlam ing birinchi tovushlari ketm a-ket tuzilsa, “Tursunoy”
s o ‘zi kelib chiqadi. M azkur m iso ld an ayon b o ‘ladiki, m uvashshah jan rid a
ham m u h im fikrlarni, ax lo q iy -ta’lim iy g'oyalam i, kim gadir b o 'lg an ehtirom
va h u rm atn i ifodalash m um kin.
M u a m m o va m uvashshahga o ‘zbek m um toz adabiyotidagi chiston janri
m a ’lum darajada yaqin turadi. A gar m uam m oda biron so‘z baytdagi m uayyan
h a rfla rd a n keltirib chiqarilsa, c h isto n d a xuddi xalq topishm oqlaridagi kabi
q a n d a y d ir narsa haqidagi ta s a w u r asar m azm uni tah lili. tavsifi orqali
ifo d a la n a d i. C h isto n d a n arsa n o m i aniq aytilm asdan, m ohiyati, aytim
xususiyatlari obrazli tarzda ko'rsatilib, u haqda tasaw u r tug‘diriladi. Masalan,
O gah iy n in g quyidagi chistonini o ‘qigandan keyin kiiobxon ko ‘z o ‘ngida
beixtiyor tanga gavdalanadi:
U1 na dilbarkim , ta n i siym in o'lub,
Badryanglig* su ra t-u siymosidur.
Xat bitub ikki yuzida sarbasar,
Ziynat afzoiy ruhi zebosidur.
Jussai tirnog‘ yuzi yanglig‘ kichik,
Lek ulug'Iar ishqning rasvosidur.
Vaslini istab jah o n bozorida,
O lam ahli boshida savdosidur.
H a faqiru, ham g ‘an i devonasi,
H am q ari-yu, ham yigit shaydosidur.
Topsa h ar ad n o visolin nogahon,
E ’tibor ichra ulus a’losidur.
Yetsa h ar a’log'a gar hajri oning,
Jum la ad n o xalqning adnosidur.
T opm asa g a r iltifotin h a r kishi,
X ordur garchi jahon donosidur.
Bu misoldan ayon bo‘ladiki, yirik shoirlarchiston jan rid a ham o ‘z davrlaridagi
hayotning m uhim ijtimoiy m asalalarini, ziddiyatlarini, illatlarini aks ettirishga
va kishilar e ’tiborini ularga jalb etishga intilganlar. X u d d i sh u nd ay intilishni
Uvaysiyning an o r haqida tasaw u rb eru v c h i chisto nida h am k o ‘rish m um kin.
Bu she’rda turli vositalar yordam ida an o r haqida tu sh u n ch a berilishi bilan
b ir qatord a shoira yashagan davridagi ayo llam in g o g ‘ir va n o c h o r ahvoliga
ishora ham seziladi.
M ushoira va shiru sh ak a r. “ M ushoira" so 'z i sh o irla m in g aytishuvini va
aytishuv davomida musobaqalashuvini anglatadi. She’r aytish va musobaqalashish
jarayonida o ‘zbek m um toz adabiyotida mushoira janri shakllangan. Bu janrdagi
asarlarda aw al b ir sh o ir b ir bayt s h e ’r aytsa, ik kinch i sh o ir un in g fikrlarini
davom ettirib va rivojlantirib, navbatdagi b aytn i t o ‘qiydi. O d a td a , birin chi
baytdagi qofiya va radifni saqlagan holda navbatm a-navbat baytlar aytilaveradi.
Natijada g‘azal shaklidagi yaxlit asar vujudga keladi. Bunday asam ing nam unasi
sifatida shoir Fazliy bilan M ahzunaning m ushoirasini k o 'rsatish m um kin:
Fazliy:
Yuz ofarin so ‘zingga lubbi lubob k o ‘rm ay,
Arzi jam ol etarm u oyina ob ko‘rm ay.
Mahzuna:
K im dan c h iq a rb u so‘zlar bahri kabob k o ‘rm ay,
G an j o ‘lm agay m uyassar holin xarob k o ‘rmay.
Fazliy:
Masturayi suxang‘a p o ‘shidalig‘ m unosib,
M a’ni arusini bas, m en beniqob k o ‘rm ay.
Mahzuna:
Yo‘q ayb so ‘zlarimni, g a rb o 'lm a s a m uaddab,
Andoqki o ‘t ko‘kargay hech ofto b k o ‘rm ay.
Fazliy:
M aygun labing hadisi mast etti g ‘oyibona.
Kayfiyat o 'ld i zohir jom i sh arob ko'rm ay.
Mahzuna:
B ir vajh buki t a ’bim xom asram ish zam ona,
C h arx i sipehrdin ul hech p ec h -u to b ko‘rmay.
Fazliy:
M u ndoqki nuqtadonsen, kim erdi ustoding,
O y kabi n u r qilmas, to oflob k o ‘rmay.
Mahzuna:
K o ‘p n arh la r yig‘ilsa daryoyi n u r d u r o ‘lgay,
Um ahlidin bu miskin bir shayh-u shob ko ‘rmay.
Fazliy:
B ir nukta ayla zohir, Fazliyni q o ‘ym a m ahzun,
T o ketm ayin N am angan sendin javob ko‘rniay.
Mahzuna:
B aytul-xazan ichinda uzlat tutub bu M ahzun,
F azli ilohidur bu, yo‘qsa kitob ko‘rmay.
M ushoirajanri, fikr-tuyg‘ularda izchillikni saqlab borish, baytlami muayyan
qofiya va ra d if za m in ig a qurish zarur b o ‘lganligi sababli, shoirlardan k atta
m ah o ratn i, bilim ni, hoziijavoblikni lalab qilgan.
M um toz adabiyotda ikki yo undan ortiq tilda yozilgan asarlar ham uchraydi.
0 ‘zida ikki til u n su rla rin i birlashtirgan lirik sh e ’r shiru shakar d eb atalgan.
B unday asar n a m u n a la ri xalq lar o ‘rtasidagi iq tiso diy-m adaniy alo q ala r
zaminida vujudga kelgan. Shiru shakar mumtoz adabiyotimizda ko‘proq o ‘zbek
va tojik tillarida bitilgan. Tojikcha “shir” so‘zi “sut” degan m a’noni anglatadi.
D em ak, “ shiru s h a k a r” deyilganda, sut bilan shakarning q o ‘shilishi k o ‘zda
tutiladi. XV asrdan ikki yo undan ortiq til unsurlari qo ‘shib yozilgan asarlam i
“shiru shakar” deb atay boshlaganlar. 0 ‘sha davrshoiri Yusuf Amiriy “C hog‘ir
va Bang niunozarasi” ni tasvirlar ekan, ular o ‘rtasidagi yaqinlik, hamjihatlikni
t a ’riflash u c h u n sut b ilan shakarning q o'shilishidagi yoqim lilik fazilatidan
foydalanadi:
Shiru shakartek b in birlan qarin,
H am sab aq u , ham nafasi, ham nishin.
Shiru shakarda, o d a td a , b ir m isra tojik tilida b erilsa, ikkinchisi o ‘zbek
tilida yozilgan. Misol sifatida A bdurahm on Jom iydan boshqa shunday taxallusli
shoim iki d eb taxm in qilinayotgan quyidagi sh e ’m i k eltirish m um kin:
Ey labat purxandau chashm i sayohat m ast xob,
Ikki zulfing orasida oy yuzingdur oftob.
M asti may m ekunand ro ‘yi turo g ‘arqi araq ,
B oda ichsang, to ‘kilur ikki qizil yuzdin g ulob .
Bul havas d a r bazm i vaslat m ah ram u , m a n n om u m id.
Toleyim shu ld ir m en in g baxtim zab u n , h o lim xarob...
(F ors-tojik tilidagi m isralar m azm uni: ey labi k u lg u d an d oim ochiq, qora
k o ‘zlaring uyqu bilan m ast, m ayning mastligi sen in g yu zin gn i terga g 'a rq
qildi, beqarorlar vasling bazm iga yaqinu m en esa n o u m id m a n ).
Bir misraning o ‘zida ham tojikcha, ham o ‘zbekcha so ‘zlar ishlatib yozilgan
shiru shakar ham bo 'lgan:
Furqating c h o 'lin d a h a r b ir y o ‘1 uza o 'tr u b k o ‘z o ‘m ,
Aytti tojiklar tilincha kim ni ko'rsa: “X oja o b ”
(Lutfiy).
A rabch a-o 'zb ek ch a so ‘zlar q o 'sh ilib yozilgan sh iru sh ak a rlar ham k o‘p
bo‘lgan. Misol sifatida Navoiy g'azallaridan birining birinchi va oxirgi baytlarini
eslash m um kin:
Ashraqat m ing aksi sham sil-qa’si an v o ru l-x u d o ,
Yor aksin m ayda ko‘r, d eb jom din chiq di sado.
Tashna lab o ‘lm a, N avoiy, chun azal soqiysidin,
“ Ishrabu yo ayyuh al-atsh o n ” kelur h a r d a m nido.
(M atla’dagi arabcha m israning m azm uni: kosa quyoshning aksidan hidoyat
nurlari chiqib taraldi. M aqta’ning ikkinchi misrasidagi arabch a so'zlar m a’nosi:
“ Ey tashnalar, ichinglar”).
Shiru shakarda faqat m isralar em as, balki turli tild a yozilgan b utun -b utu n
b an d lar ham o ‘rin alm ashinib turishi hollari uchraydi. G o h id a shiru shakarlar
uch xil unsurlar, xususan, arabcha, tojikcha, o ‘zbekcha s o ‘zlaro rq ali yozilgan.
U la r “shahdu shiru shakar” d eb atalgan. B unga m isol sifatid a xalq o 'rta sid a
m ash h u r b o 'lib ketgan b ir ashulaning m isralarini k eltirish kerak:
A robiyguftaam arar, ba fotsiy guftaam q addai,
Ba turkiy so ‘zlasam , b o ‘yung ch am an d a sabzazor o ‘lsun.
A robiy guftaam vajhat, b a forsiy guftaam ro ‘yat,
Ba turkiy so ‘zlasam , yuzing xaloyiq intizor o'Isun.
A robiy guftaam hojib va forsiy guftaam abro‘,
Ba turkiy so‘zlasam qoshing, kam oni xalqador o ‘lsun...
Shiru shakardagi misralaming biri ikkinchisining taijimasi sifatida kelmaydi.
X V III
va X IX asrlarda jiddiy shiru shakarlar qatoriga an chag in a hajviy
tip d ag ila r h a m q o ‘shiladi.X ususan, M ah m u r vaM uqim iy singari shoirlar
ijodida hajviy shiru shakarlar katta o ‘rin tutadi. M axm ur o ‘z davrining illatlarini
fosh etuvchi hajviy shiru shakarlaridan birida X o‘ja M ir Asad degan bir shaxs
haqida fikr yuritadi. M ir Asad shunday g ‘alati xo‘jaki, gapirganda, odam lam ing
bolalari va xotinlarini haqorat qilmasdan so‘zini tugatolmaydi. “ Manbayi jahlu,
makoni g ‘az a b -u , xilvati javr” , “vujudi sitam -u, jismi jafo ”dan iborat b o ig a n
bu badnom shaxsning uyiga shoir yaqinlashayotib, “vovaylo” ovozini eshitadi.
“N a ’ra -u , g u lg u ln -u , oh Asad, voy d arig“ ‘ lam in g boisi n im ada ekanini
so‘raganda, o h uruvchilardan biri deydi:
G u ft: ey shoiri M axm ur tu ro nest xabar,
X o 'ja m A m ir Asad shud zi fano so‘yi baqo.
D edi: ey hayrati go‘yo senga yetm adi xabar,
X o ‘ja m iz qildi fano mulkidin ohangi baqo...
M axm ur b u hajviyada ishlatgan shiru shakar s a n ’ati uchun xos belgi h ar
m israda yangi fikrni ifodalash baro barida tojikcha m isralarni o ‘zbek tilida
takrorlashdir. Lekin u so‘zm a-so‘z la k r o rb o ‘lmay, boshqacha uslubda, boshqa
xil t a ’b irlar y o rd am id a erishilgan m azm uniy takrordir.
Muqimiy boshqacha siyosiy-tarixiy sharoitda yashadi. Muqimiy poeziyasining
xalqchillik ruhi ilg‘o r rus ijtim oiy tafakkurining t a ’sirida, zulm ga qarshi
norozilikning k u ch ay ib borishi bilan bo g ‘liq holda teranlashdi. Rus so ‘zlari
uning she’rlariga rus madaniyati va tilining ta’sirida kirib keldi. Shoir “Maskovchi
boy ta ’rifida” n o m li hajviyada savdogarchilik bilan shug‘ullanib, M oskvaga
qatnag an, keyin sinib sharm anda b o ig a n H o dixo ‘ja eshon ustidan kuladi.
H odixo‘ja o ‘z zavodidagi ishchilar qochib keta bergach, korxonasini rus
savdogariga ijaraga q o ‘yadi. U ham jonidan to ‘ygan ishchilami ishlatolmaydi:
C h iq ib qochti bir-bir ham m a m ardikor,
K upes qoldi bu sirga hayron-u zor.
T o p ib m ardikom i “seychasyuring” ,
“ P ojalista, — d er edi, — em di tu rin g ” .
D u bora yana bordi bir ishga shul,
S o ‘kib: “ net, — dedi, — kelm a, durrak, poshyol” .
R usch a-o‘zbekcha aralash shiru sh ak a rlar H am za H akim zoda va b o sh q a
shoirlar ijodida ham uchraydi. H am zaning “T o ‘qindi y o 'ld a” she’ri shu ja n rd a
yozilgan.
Shiru shakaryozish a n ’anasi o ‘zbek sh e’riyatida m a’lum darajada d a v o m
ettirildi. Yangi shiru shakarlam ing m ualliflari qardosh xalqlardan b irin in g
tilidagi so‘z va iboralarni jalb etish y o ‘1i b ila n o ‘sha xalqqa boMgan d o ‘stlik,
birodarlik hislarini, fikriy yaqinlikni, sam im iy atn i ifodalaydilar. S h o ir A m in
U m ariy 1935-yili S adriddin Ayniy yubileyi m u nosab ati bilan “ S a n ’a tk o r ”
deb ataJgan shiru shakar yozib, qardoshlik tu y g ‘ularini ifodalashda to jik c h a va
o ‘zbekcha so'zlarni quyidagicha ishlatgan edi:
S ubhu shorn doim shunidam “ D o x u n d a ” , “Q ullar” o h in i,
Sad azob, sallak sitam to 'sg a n u la m in g ruhini.
H urm ati bisyor ila m aq tay u la r ham rohini,
Z indabod ustod, senga b o ‘lsin yurak she’riyati.
D ram a-ad ab iy o tn in g gultoji. U n d a d ra m a tu rg g a nisbatan tashqi v o q e a -
hodisalar, hayoiiy m asalalar ishtirok etuvchi shaxslarning o ‘z - o ‘zini n a m o y o n
qilishi vositasida aks ettiriladi.
A dabiyotning boshqa ikki turiga xos belgilar dram ada shu tarzda ch a tish ib
ketishini epik va lirik ibtido o ‘zaro q o ‘shiluvining aynan o ‘zi d e b tu s h u n is h
m um kin em as. B unday q o ‘shiluv n atijasid a d ra m a em as, lirik-epik p o e z iy a
yuzaga keladi. U n d a voqealarning epik tasviri bilan shoir fikr-tuyg‘u la rin in g
lirik ifodasi birlashib ketgan bo‘ladi. D ra m a b ir q ato r o ‘ziga xos xususiyatlarga
ega b o iib , ulam ing eng muhimlarini ko‘rib o ‘lm oq zarur. Bu xususiyatlarning
biri sh undan iboratki, drarnaga asos boMgan h arak at m azkur turga m a n s u b
asarlarda d ra m a iik tarzda, ya’ni keskinlik, o ‘tkirlik, q aram a-q a rsh ilik kasb
etgan holda rivojlanib boradi.
H ar qanday hodisa ham dramatik bolvem iaydi va shunga ko‘ra dram a sujctiga
kiravem iaydi. Q ayd qilinishicha, d ra m a tiz m faqat suhbatda e m a s , balk i
gapiruvch ilam ing bir-biriga nisbatan h a ra k a tid a d ir, m asalan, ikki k ish i bir
nim a to ‘g‘risida bahslashsa, bu yerda faqat d ra m a em as, balki d ra m a tik u n su r
ham yo‘q: a m m o bahslashuvchilar b ir-b irid a n ruh ning zaif qillarini c h e rtib
qo‘yishga qanday bo'lm asin biron to m o n in i bosib qo'yishga yoki ustun chiqish
uchun, bir-birlarining urinsalar va bu narsa orqali ulam ing xarakterlari ochilsa,
nihoyat, bahslashuv ulam i bir-birlariga nisbatan yangi m unosabatda b o ‘lishga
m ajbur qilsa - bu narsa drama deb atalishi m um kin. M asalan, ishlab ch iq arish
jarayonlariga qandaydir yangilik kiritish to ‘g ‘risida ikki m uhandis orasida suhbat
borsa, u n d a dram atik unsur bo'lishi h a m , b o ‘lmasligi ham m u m k in . A garda
suhbat so f texnik hisoblashlardan va m u lohazalardangin a iborat b o ‘lsa, u n d a
d ra m a tiz m b o lm a y d i. A gar suhbat qizg‘in m u n o zara tusini olib, u nda
so'zlovch ilarn ing ijtim oiy-siyosiy pozitsiyalari, ishlab chiqarish masalasini
hal etishda qanday m a ’naviy (ahloqiy) zam inlardan kelib chiqayotganliklari
ko‘rinibtursa, dramatizm yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki bunday munozarada
tu rli fikrlar, qarashlar o 'z a r o to 'q n ash ad i va o*tkirlik, keskinlik, ziddiyal
y uzaga keladi. Asqad M u x to rn in g “S am andar” d ram asida S am and ar bilan
U baydulla Hamidovich o ‘rtasida yangi stanok haqida b o lib o ‘tgan suhbatlarda
sh u n d ay keskinlikni, o ‘tk irlik n i, fikrlar to ‘qnashuvini k o‘rish m um kin.
Agar epik asarlarda b u n d a y dram atik jihatlar ayrim o ‘rinlardagina k o‘zga
tashlansa, d ram ad au lar, o d atd a, h arb irsah n ad a , ko‘rinishda mavjud b o la d i.
D ra m a n in g m azkur belgisidan uning ikkinchi xususiyati kelib chiqadi. Bu
xususiyat shundan iboratki, d ram ad a muayyan harakat birligi hukm ron bo ‘ladi.
Albatta, harakat birligi poeziyaning boshqa turlarida ham mavjud, chunki
usiz asami g'oyaviy-badiiyjihatdan bir butun, yaxlit, m ukam m al holga keltirish
m um kin emas. Agar harakat birligi bo‘lmasa, asar alohida-alohida parchalarga
b o ‘linib ketadi va uni “ a sa r” d e b atash mum kin b o 'lm a v qoladi. Agar epik
a s a r yozadigan yozuvchi o ‘z a sa rin in g g 'o y a va m avzusini k o ‘p to m o n lam a
yoritishga intilib, o ‘zaro bog‘langan va oqibat-natijasida dolzaib fikmi ifodalashga
x izm at qiladigan b ir n e c h a hayo tiy m uam m oni k o ‘tarib chiqishi m um kin
b o 'ls a , dram aturg im koniyatlari dram atik asarning q a t’iy raqam lari bilan
m a ’lum darajada cheklangan b o ‘ladi. “ Soddalik, u qadar m urakkab emaslik va
h a ra k a t birligi (asosiy g ‘o y a n in g birligi m a ’n o s id a )-d ra m a n in g asosiy
shartlaridan biri bo‘lishi lozim ; u n d a hamma narsa bir maqsadga, bir m o‘ljalga
q a ra b yo‘nalishi kerak” . B unga iq ro rb o ‘lmoq uchun L.N. Tolstoyning “Anna
K a re n in a ”, O ybekning “ Q u tlu g ‘ q o n ”, Asqad M uxtorning “C h in o r” , Said
A hm ad n in g “ U fq” , Odil Y oqubovning “ Ulug‘bek xazinasi” rom anlari bilan
u la r negizida tayyorlangan spektakllarni taqqoslab k o ‘rish m um kin. Bu
spektakllarda rom anlam ing ayrim sujet chiziqlari m ag‘zigina qoldirilib, aslida
u lam ing rivojigina ko‘nsatilgan.
M a’lum ki, L.N. Tolstoy “A n n a Karenina” rom anida o ‘z e ’tiborini oilaviy
m u n o sab atlarta lq in ig a q aratg an edi. U o ‘zoldiga hu km ron sinflar doirasida
o ila n in g buzilishi va inqiro zg a yuz tutishini ham da ch in akam xalq hayoti
risoladag idek oilaviy m u n o sa b a tla r rivoji uchun zam in ekanini ko'rsatishni
m u h im maqsad qilib qo 'y g an edi. Shunga ko‘ra, Tolstoy hukm ron doiralarda
o ila inqirozining tu rli-tu m a n ko'rinishlarini, xalq tajribasiga va qarashlariga
ta y a n g a n kishilar orasidagi ra n g -b ara n g soglom oilaviy m unosabatlarni aks
e t ti r g a n . B ir to m o n d a n , ro m a n d a k itobxon k o ‘z o ‘n g id a B etsi va
P u sh k ev ich lam in g p in h o n iy tubanligi, O blonskiyning sevgi m ojarolari,
L vovlar oilasidagi tarb iy an in g buzuqligi vabirin ch i o ‘rin da A nna K arenina
fojiasi gavdalantiriladi. Ik k in ch i tom o n d an , Levin oilasi m isolida yozuvchi
oilaviy m unosabatlar muammosini o ‘z nuqtayi nazariga, qarashlariga m uvofiq
holda talqin etgan edi.
A gar T o ls to y s a n a b o 'tilg a n h o la t la r n i n g o 'z in i ta s v irla sh b i l a n
cheklangand a, u lam i dram atik harakat birligi doirasiga sig'dirish m u m k in
b o ‘lar edi. B iroq T olstoy niuam m o bilan b o g 'liq hold a ro n ianda h a y o tn in g
m ohiyati (N ikolay Levitining oMimi haqidagi b o b ), o ‘sha davrda k o ‘p chilik ni
hayajonga solgan slavyanlar masalasini h a m yoritgan edi.
Pyesada m azkur m asalalar bu qadar keng koMamda va o kzaro aloqadorlikda
qam rab olinishi m um kin emas. Shunga k o ‘ra, rom an ruhida Moskvadagi badiiy
akadem ik te a trd a q o ‘yügan spektaklda, aslan A nn a K arenina, V ro n sk iy lar
bilan bog‘liq m arkaziy sujet chizig‘igina qoldirilgan.
Voqea-hodisalar dramada xuddi hozim ing o ‘zida bolayotgandek ko ‘rsatilishi
lining u ch in ch i xususiyati hisoblanadi. D ra m b u tu n ich a ishtirok e tu v c h i
shaxslarning o ‘z - o ‘zini namoyon qilishi zam iniga qurilganligi sababli d ra m a tik
harakat tomoshabin ko‘z o ‘ngida hoziming o'zicia sodir bolayotgandek ko‘rinadi,
shunga ko‘ra, d ra m a poeziyaning b o sh q a tu rla rig a nisbatan b a ’zan k ish ila r
qalbiga va ongiga kuchliroq ta ’sirko‘rsata oladi. Bu ta'sim ing qudratini oshirishda
sahna m uhim rol o ‘ynaydi. D ram aning um ri faqat sahnada. S ahnn u n in g
obrazlarigaqon va jo n bag‘ishlashini, poetik tasvirni ko‘rish va eshitish sezgilari
bilan uzviy bogManishini alohida ta ’kidlagan edi. D ram a m azm unini o ch ish d a
qatnashuvchi shaxslarning so'zlari va o ‘zaro m unosabatlari eng za ru r vazifani
o ‘taydi. Lekin m azkur shaxslar ijro e tu v c h i akterlarn in g x a tti-h a ra k a tla ri,
im o-ishoralari h am tom oshabinga k o ‘p n arsan i anglatadi. Izzat S u lto n n in g
“ lm o n ” dram asida Aziza hech so‘z aytniay, b ir lugunni ko‘tarib chiqib kctadi.
Keyinchalik tom oshabin bu harakatda k atta m a ’n o borligini, ya’ni A zizaning
m uhim bir q o ‘lyozm ani yashirib q o lyg an in i anglaydi. D ram ada to m o s h a b in
ko‘z o ‘ngida kishilarning jonli so ‘zlashuvi b ilan b ir q ato rd a im o -ish o ra la ri,
tabassum va q ahqah alari, iztirobli yig‘ilari va k o ‘z yoshlari xuddi h ay o td ag i
kabi gavdalangandek bo‘ladi. Shunday qilib, dram a sahnasida ziddiyatlar panohida
rivojlanib b o ruvchi harakat birligini saq lash , qahram o n larn in g n u tq la ri va
im o -ishoralari, o ‘z - o ‘zlarini n am o y o n q ilishlari vositasida hayot m an za rasi
hosil etiladi. Shunga ko‘ra, dram a “ h ay o tiy shakl” kashf etishning n ih o y a td a
katta imkoniyatlariga ega.
Adabiyotning boshqa turlari kabi dram aning ham tarixiy taraqqiyot jarayonida
q a to r jan rla ri va k o ‘rinishlari yuzaga kelgan. U jan rla m in g eng m u h im la ri
sifatida tragediya, komediya va dram a ustida alohida to ‘xtab o ‘tish lozim dir.
T ragediya (fojiaviylik). T ragediya d ra m a tik adabiyotning en g m u h im
janrlaridan biridir. U qadimgi y u n o n isto n d a dunyoga kelgan. M ilo dd an aw al
qadim gi y u n o n tragediyasi gullash d av rin i boshidan kechirgan. Bu d avrd a
yunon poeziyasi lirika va eposning ulkan nam unalariga ega edi. E p o sd a keng
o ‘rin tutgan dram atik v o q ea-hod isalar dram a sujetining poydevorini tashkil
etdi. S huning u ch u n h a m , Esxil o'zining k atîa G o m e r bazm i iivoqlaridan
oziqlan ganini aytgan edi. L in k poeziya yutuqlari (ayniqsa, Arion va P ind ar
muvaffaqiyatlari) esa, insonning ichki dunyosiga chuqurroq kirib borish uchun
sabab tayyorlagan edi. 0 ‘tm ish a n ’analari qadim gi yunon dram asi rivojida
nihoyatda m uhim vazifani o ‘tadi. U epos va lirika sohasidagi ulkan yutuqlarga
ta y a n a r edi.
Qadimgi yunon tragediyasining ildizlari difiramblarga ham da uzumchilik va
vinochilik xudosi D ionis sharafiga aytiladigan m arosim q o ‘shiqlariga borib
taq alad i. Qadim gi y u n o n mifologiyasiga ko‘ra, D ionis O lim pdan uzoq va
kishilarga yaqin xudo b o ‘lgan. U Zevs bilan yer ayoli S em elaning farzandi
hisoblangan. Dionis odam larg a g ‘oyat yaqin turganligi sababli kishilar undan
hayajonlanganlar ham da iztirob va quvonchlarini o ‘z taqdirlariga aloqadordek
his qilganlar.
Dionis sharafiga qurbonlar keltirish marosimlarida yakkaxon ijrochi-Korifey
boshchiligida qo‘shiqlar aytilgan. Korifey Dionis hayotidagi voqea-hodisalar
haqida kuylar, x o re sa ularga o ‘z m unosabatini ifo d alared i. D ionis sharafiga
b a g ‘ishlangan qo‘s h iq la ro ‘z xususiyatiga ko'ra ikki xil b o ‘lgan. U larning bir
gu ru h id a Korifey D ionisning iztiroblari va halokati t o ‘g ‘risida kuylar, xor esa
kishilam ing sevimli xudosi baxtsizliklariga, muvaffaqiyatsizliklariga nisbatan
q ay g ‘uli m unosabatini ifo d ala r edi. Boshqa bir guruh q o ‘shiqlarda Korifey
D ion isn in g tirilishi va ta n ta n a qilishi haqida kuylardi, xor esa katta quvonch
b ila n hayotning o ‘lim u stid an g'alabasini m adh etardi. D ionis iztiroblari
h aq id ag i qayg‘uli q o ‘shiqlar tragediyaning kurtaklari b o l i b xizm at qilgan.
D ionisga bag'ishlangan quvnoq q o ‘shiqlar esa kom ediya va unga yaqin turuv-
c h i satrlar dram a uchun kurtaklik vazifasini o ‘ta r edi.
E ram izdan aw algi asrdagi tragediyaning gullash davri Esxil, Sofokl va
Y e v rip id singan antik d u n y o n in g ulug‘ san’atkorlari n om i bilan b o g liq .
U la rn in g tajribasiga tay an ib , qadim gi Y unonistonning buyuk m utafakkiri
A risto te l tragediyaga xos xususiyatlarni m ufassal t a ’riflab bcrgan edi.
T ragediyaning Aristotel ta ’riflagan b a’zi xususiyatlari o ‘sha davrdayoq uncha
m u h im b o ‘lm agan, ayrim lari keyinchalik ham katta aham iyat kasb etm agan
b o ‘lsa-da, uning muhim ahamiyatlari ulug‘ olim tom onidan to ‘g ‘ri ko‘rsatilgan.
Tragediyani ta ’riflar e k a n , A ristotel, birinchi navbalda, undagi harakatga
k o ‘tarinkilik, yuksaklik xosligini alohida t a ’kidlagan. K o'tarink i harakat
d ey ilg an d a , tragediyadagi h aq iq at va adolat, inson aqli, q ud rati, m a ’naviy
g o ‘zalligi tantanasini ko‘rsatuvchi voqea-hodisalar ko‘zda tutilar edi. Ko‘tarinki
harak at insoniyat baxti yo'lida o ‘zini beqiyos azob-uqubatlarga du cho r qilgan
P ro m etey n in g jasoratini k o 'rsa tu v ch i tragediyalarda, xususan, Esxilning
“ Z anjirb and P rom etey” asarida ko‘zga judayorqin tashlangan. Lekin harakat
ko‘tarinkiligi faqat sh unday tragediyalargagina xos boMmagan. H a ra k a t
ko‘tarinkiligini K litem nestra va M edeyalam ing jin o iy ishlarini, yovuzliklarini
aks ettiru v ch i trag ed iy alard a ham , x u su san , E sxilning “A g a m e m n o n ” ,
Y evripidning “ M ed ey a” asarlaridaham k o ‘rish m um kin. Jasoratli P ro m e te y
obrazi o ‘z - o ‘zidan tom oshabinlar qalb id a k o ‘tarin k i his-tuyg‘u lar uy g ‘o ta r
edi. K litem nestra va M edeya xatti-harakatlari esa ulam i dahshatga s o la r edi.
Biroq tragediyalar davom ida bu q ah ram o n lard an intiqom , qasos olishini u lar
oyoqosti qilgan ko'tarinkilikning qayta ta n ta n a s in i to m oshab in k o ‘z o ldig a
keltirish uchun im kon b erar edi.
Tragediya faqat harakat ko‘tarinkiligining o ‘zidagina iborat bolm aydi. Aristotel
fikricha, tragik harakat tom oshabin q alb id a q a h ra m o n la r taqdiriga n isb atan
qo‘rquv va achinish hislarini ham uyg‘o tadi.
C h in d an h am Esxilning “ Z anjirband P ro m e te y ” asarini to m o sh a qilgan
odam qalbida beixtiyor dahshat, achinish va xayrixohlik hislari tu g ‘y o n uradi.
Zevs odam lam i o ‘limga mahkum etgan b ir paytda Prom etey ulaiga halokatdan
xalos etuvchi olov keltirib beradi. Bu b ilan x u d o lar po dshosining g 'a z a b ig a
d u ch o r b o ‘ladi. P rom eteyni ko‘k ragidan q o ziq qoqib, qoyaga y o p ish tirib
qo‘yadilar. X udolar podshosi nom idan kelgan G erm es, agar P rom etey Zevsni
kelajakda n im alar kutayotgani haqidagi sirni m a ’lum qilm asa, u y a n a d a
dahshatliroq qiynoqlarga solinishini aytadi. Biroq Prom etey bunga k o ‘nm aydi.
Natijada Zevs yuboigan chaqmoqdan yer yoriladi va Prom etey zulm at dunyosiga
tushib ketadi. Bu yerda insonning m uayyan kuchlarga qarshi yakkam a-y akk a
kurashga kirganligi namoyon boMadi. M ana shu kuchlaming beqiyosligi, dahshati
tom oshabin qalb id a q o ‘rquv hissini tu g ‘d irad i. Q o ‘rquv, v ah im a tu y g ‘usi
Prometeyning iztiroblari bilan bogliq holda ham tug‘iladi. Prom eteyning olijanob
ishlarini, xudolarga qarshi bosh ko‘ta rib , kishilarga hayot, “s a n ’a t, m a ’rifat,
donishm andlik” betganligini bilgani u c h u n tom oshabin uning iztiroblariga va
taqdiriga q o ‘rquv ham da achinish bilan qaraydi.
•
S ofoklning “ S hoh E d ip ” trag ed iy asid a q o ‘rquv hissi, y a ’ni fojiaviy
tuyg‘u b o sh q ac h aro q tarzda yuzaga keladi. A sarda Fiva sh o h i Lay v a xotini
Iokastaning o ‘g ‘li E d ip (bashorat qilish ich a) otasin i o ld ir ib , o ‘z o n asig a
uylanishi kerak. Bunday jinoiy ishning oldini olish m aqsadida Lay ch aq alo qn i
0
‘ldirishni buyuradi. C haqaloqni o ‘ldirish b ir c h o ‘ponga to p sh irila d i. B iroq
c h o ‘pon E d ip g a rahm i kelib, u n i o ‘ld irm ay d i va farzandsiz K o rin f shohi
Polibgaolib borad i.P o lib E dipni o ‘ziga fa rza n d qilib o lad i. E d ip g a h a m uni
dahshatli ta q d ir kutayotganligi m a ’lum qilinadi. X avfdan xalos b o ‘lish m a q
sadida E d ip soxta ota-o n alarin i ta sh la b , K orin fdan chiqib k e ta d i. Fiva
y aq in id ab o ‘lib o ‘tgan tasodifiy to ‘q n a s h u v d a E d ip tan im ag an h o ld a L a y n i
o id ira d i. K eyin u fivaliklami d ah sh a tli Sfinksdan q u tq a ra d i, p o d sh o lik k a
ko'tariladi va yana tanimagan holda Layning bevasiga, ya’ni o ‘z onasiga uylanadi.
Bu yerda q o ‘rqinchli, fojiaviy tuyg‘u tasodifiy b ir voqea inson hayotini
lu bdan o ‘zgartirib yuborishi va uni beixtiyor jinoyatchiga aylantirib qo‘yishida
tu g 'ilad i.E d ip g an isb ata n achinish, xayrixohliktuyg‘ulari esa, u ningm aqsad
va xatti-harakatlari orasidagi ziddiyatnitushunishdan kelib chiqadi.
K o ‘pincha tragediyadan tu g ‘iladigan qo‘rquv va achinish tuyg'usi undagi
qah ram o n larn in g halokati bilan belgilanadi, degan fikr ilgari suriladi Bu
uncha to ‘g‘riem as.
Q a to r tragediyalarda qahram on jism oniyjihatdan ham , m a’naviyjihatdan
h a m h a lo k b o ‘lm a y d i.Ju m la d a n , haqiqatni an glagach, E d ip qiynoqlarga
t o ‘la y o ‘ldan k e ta d i.U n in g bu y o ‘li Sofoklning “ E d ip K o lo n ad a” trag e-
diyasida ko‘rsatilgan. Shu y o 'ld an borib, Epid o ‘zi uchun katta hayotiy maqsad
topadi. Bundan tashqari, u kolonaliklar uchun axloqiy yuksaklik, mukammallik
n am u n asig a aylanadi. X uddi shuningdek, Exsilning P rom eteyi ham halok
b o ‘lm aydi. “ O zod etilgan P ro m e te y ” tragediyasida u m ing yillardan keyin
xalos qilinadi. Bu asariarda q o 'rq u v va achinish tuyg‘usi qahram onning o'lim i
tufayli tu g ‘ilmaydi, balki uning fojiali vaziyatga tushishi, katta kuchlarga qarshi
k urash y o ‘liga kirishi va u la r to m o n id a n baxtsizlikka d u c h o r etilishi singan
voqealaroqibatida yuzaga keladi.
Q ah ram onning halokati m avjud b o ‘lgan asariarda esa, fojiaviy tuyg‘u shu
o 'lim o q ibatidagina em as, balki unga olib kelgan ziddiyatli, q o ‘rqinchli va
a c h in a rli v aziyatlam ing natijasi sifatida tu g ‘iladi. S h u n d ay qilib, qadim gi
y u n o n tragediyasining tasvir m anbayi o ‘ziga xos b o ‘lgan, ya’ni unda qo‘rquv,
ac h in ish va xayrixohlik tu y g ‘usi uyg‘otadigan ko‘tarinki voqea-hodisalar aks
e ttirilg a n . Bu xususiyat keyingi davr tragediyalarida h am saqlanib qolgan.
M a z k u r xususiyat bilan traged iy an in g yana bir belgisi, y a’ni qah ram on ning
o 'z ig a xosligi alom ati uzviy b o g ‘lanib ketadi.
Tragediyaning qahram oni oliy tabiatli odam bo‘ladi. C hunki shunday inson
xarakteri asarda ko‘tarinki voqea-hodisalar uchun yo‘l ochadi. Shunga ko‘ra,
Zevsga itoatkoriikdan boshqa narsani bilmaydigan Germ es emas, balki ozodlikka
intiluvchi, bitmas-t ugamas irodaga cga b o‘lgan Prom etey tragediya qahram oni
b o ‘la o lar edi. Xuddi shuningdek, qo‘rqoq Ismena em as, balki m ard. jasur qiz
A ntigona tragediya qahram oni b o ‘la olar edi.
Biroq qadimgi yunon tragediyasidayoq, qahramonlik bilan oddiy, kundalik
n arsa-h o d isalar tasviri orasida m a ’lum shartli m a’noda chegaralanish yuzaga
kelgan.Y evripidning Ifigeniyasi k o ‘p jihatdan Sofoklning Ism enasiga yaqin
tu rad i, lekin u muayyan shart-sharoit vujudga kelganida qahram onlik ko‘rsatish
darajasiga ko‘tariladi. Biroq xuddi shu hodisagina uni tragediya qahram oniga
aylantiradi.
Aristotel tragediyadan kuzatilgan maqsadni ham ta ’riflab bergan edi. Uning
ay tish ich a, tragediya kishilar q a lb id a q o ‘rquv va achinish tu y g ‘usi uyg‘otish
v o li bilan ularning hislari tozalanishiga, soflik kasb etishiga, y a 'n i katarsisga
yo‘1 ochadi. Keyinchalik bu fîkr juda k o ‘p va turli-tum an tarzda talqin qilinadi.
U la r orasida ikki xil talqin, ayniqsa, k eng yoyilgan. B a’zilar k atarsisn i sof
ruhiy m a ’n o d a tu sh u n ib , uning vositasida kishilam ing m a ’naviy, ruhiy
ch a n q o g ’i, tu rli-tu m a n k echinm alarga b o ig a n ehtiyoji q o n d irila d i d eb
hisoblaganlar. 1 kkinchi guruh m u tafak k irlar (u lar orasida ajoyib tan q id ch i
Lessing ham b o r edi) “Aristotelning katarsis tushunch asida axloqiy m azm un
ham m ujassim lashtirilgan” degan fikm i ilgari suiganlar.
Aristotel ag ar tragediya vositasida to m o sh ab in qalbida d ah sh a t va u n in g
qahram onlariga nisbatan achinish tuyg‘usi uyg‘otilishi sabablarini qay tared a
tushunganligi hisobga olinsa, keyingi talq in n in g haqiqatga y aq in roq ekanligi
ayon bo'ladi. T om oshabinlar tragediya qahram onlari taqdirini k atta dahshat
ichida kuzatib borish va ularga achinish natijasida to r shaxsiy d o irad an chiqib,
boshqalar hayoti, qismati to ‘g ‘risida o'ylashga ham m ajbur b o ‘ladilar; ularda
shu tariqa insoniylashish, axloqiy jihatdan takomillashish jarayoni sodir b o ‘ladi.
Albatta, poeziyaning boshqa turlari h am kishilam i insoniylashtirish vazifasini
bajaradi, lekin faqat tragediya bu vazifani kishilar qalbida d a h sh a t, achinish,
xayrixohlik tuyg‘ularini uyg‘otish y o i i bilan ado etadi.
Qadimgi yunon tragediyasining asosiy xususiyatlari m azkur ja n m in g keyingi
asarlardagi n am u n alarid ah am saq lan ib qoldi.E sxil, Sofokl, Y e v rip id n in g
Y unoniston va Rim dagi izdoshlari tragediyasiga ayrim yangiliklar kiritgan
b o ‘lsalar-da, antik dunyo so‘ngida h am , o ‘rta asarlarda ham bu ja n m in g yangi
m um toz shakllari paydo b o lm a d i.
G ‘arbda tragediya faqat Uyg‘onish davrida va undan keyingi asrlardagina
rivojlanish bosqichini boshidan kechirdi,
G ‘oyaviy-ijodiy yo‘nalishlari turlicha bo‘lgan ko‘plab yozuvchilar, ispaniyalik
Lope de Vega va K alderon, anglivalik b u yuk Shekspir, k ey in roq fransuz
klassitsizmi vakillari K ornel va R asin, m a sh h u r nem is d ra m a tu rg la ri G y o te
va Shiller h am d a rus shoiri P ushkin d u ru st tragediyalarni ijod etd ilar. Bu
sa n ’atkorlar o ‘z tragediyalari bilan jah o n draniaturgiyasi rivojiga va milliy
adabiyotlartaraqqiyotiga katta hissa q o ‘shdilar.
Shekspir tragediyalari m azkur ja n m in g U yg‘onish d avridagi m u m to z
n am unalari sifatida m aydonga keldi. S hekspir o ‘z davri fojialarini d ra m a tik
idrok etishni hali misli k o 'n lm a g a n yuksaklikka olib ch iq d i. U yozgan
tragediyalarning eng bop xususiyatlaridan biri sifatida, d a s ta w a l, ulardagi
harakatning nihoyatda o ‘tk ird ram a tizm bilan sug‘orilganligini k o ‘rsatib o ‘tish
lozim. Shekspir tragediyadan qahram onlam ing ruhiy dunyosidagi o ‘zgarishlami,
irodasi va intilishlar orqali dalillanm agan voqea-hodisalam i b utun lay chiqarib
tashladi. U ning tragediyalardagi q a h ra m o n la m in g h a r b ir h a ra k a ti va so ‘zi
ular xususiyatining ochilishiga xizm at qiladi.
D ah o adib qadimgi tragediyada katta o crin tutgan link unsurlardan ham voz
kechdi. U ning asarlarida, odatda, tomoshabin ko‘z oldida faqat tasvirlanayotgan
fojiali to ‘qnashuvda ishtirok etuvchi shaxslargina namoyon b o ‘ladi. Pyesa g‘oyasi
va ayrim qatnashuvchi shaxslarga nisbatan m uallif m u no sab ati b u tun ich a
harakatlarda ochiladi. Shunga k o ‘ra, qadimgi tragediyada m uhim o ‘rin tutgan
xom ing ham endi zarurati qolmaydi. M anashu alom atlar Shekspirtragediyalari
d ram atizm in in g m ohiyatini belgilaydi.
B uyuk d ram atu rg tragediy alarining ikkinchi m uhim xususiyati shundan
iboratki, ularda insoniy xususiyatlar keng ko‘lam da va t o ‘liq gavdalantiriladi.
S hekspir o ‘z q ah ram o n larin in g insoniy xususiyatlarini to 'liq va ch u q u r
o ch ib b erish m aqsadida tu rli-tu m a n voqea-hodisalardan, sahnalardan olib
o ‘tadi. U larda m azkur personajlam ing turli-tuman xususiyatlari yuzaga chiqadi.
“ G a m le t” tragediyasidagi P o lo n iy va O srik b ilan b o g l i q sa h n a d a bu
p erso n ajla m in g qabihligiga zid holda G am letning te ra n aql egasi ekanligi,
m a ’naviy dunyosidagi olijanoblik , fikrlaridagi haqqoniylik va o ‘tkirlik kabi
fazilatlari ochiladi. G am let aktor ishtirokidagi sahnada esa o ‘zining irodasi zaif
ekanligi haqidagi achchiq haqiqatni anglash ham ayon b o ‘ladi.
B a’zan Shekspir o ‘z q ah ram o n lari xarakterining shakllanishini dangal
ko‘rsatadi. Qirol Lir xarakteri fikrimizning dalili b o la oladi. Birinchi ko‘rinishda
Lir o ‘z hokimiyati va atrofdagilaming xushomadlaridan mast bir kishi qiyofasida
n am oyo n b o ‘ladi. U ham m a narsaga qiyshiq oyna orqali qaragandek tuyuladi:
G onerilya va Reganalaming soxta xushomadlariga ko‘r-ko‘rona ishonadi hamda
m eh rib o n qizi Kordeliyani la ’natlaydi, tuhm atchilarning so ‘ziga kirib, sodiq
K entni haydab yuboradi. Biz K ent so‘zlarini va Lim ing aw allari Kordeliyani
sevim li qizim deb hisoblaganini idrok qilish orqali qirol a w a l bu n d ay shaxs
b o lm a g a n lig in i h am da uning xarakterini o ‘zgartirib yuborgan sabablarni
anglaym iz. Shu yo‘l bilan xarakter dinamikasi nam oyon bo 'ladi. Keyinroq bu
dinaniik a yanada yorqinroq ochiladi. Shekspir Lim ing harakatlanishi va og‘ir
iztiroblari jarayonini ko‘rsatish yo‘li bilan o‘z qahram onining qay tarzda yana
u lu g ‘v o r shaxsga aylanishini aks ettiradi. Lir qashshoqlar, o ch-y alon g‘ochlar
h ayoti va taqdiri bilan y aq in d an tanishish natijasida o ‘zining kishilardan
u zo q lash ib , ularning achchiq va og‘ir qismati haqida o ‘ylam aydigan b o ‘lib
qolganini anglaydi. U tragediya oxirida tomoshabinlar ko‘z o ‘ngida Kordeliyaning
afv etishini kutayotgan. haqiqat va qabohatning m a ’nosini to ‘g‘ri tushungan
shaxs qiyofasida ko'rinadi. D em ak, Shekspir tragediyalarining xususiyatlaridan
biri sh u n d ak i, ularda k atta hayot y o 'lin i bosib o ‘tgan tu rli-tu m a n ruhiy
jarayon lam i boshdan kechirgan alohida xarakterlar ijod etilib, ularning ko'plab
qirralari t a ’kidlanadi.
Shekspir tragediyalarining o ‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri ularda fojiaviy
harakatning keng epik-dram atik ko‘la m d a k o ‘rsatilishidir.
D ram aturg ziddiyatni to'liqroq aks ettirish m aqsadida tragediyaga ko‘plab
personajlar kiritadi (b a’zan ulam ing soni qirqtadan oshib ketadi), harakat esa
sodir b o ‘layotgan niakon va zam onni o ‘zgartirib turadi.
M akon va zam onni o ‘zgartirib borish p e rso n a jla m i tu rli-tu m a n h o la td a
ko'rsatish va xarakter rivojini aks ettirish im koniyatini b eradi. Tragediyadagi
personajlar sonining k o ‘pligi esa ularning tu rli-tu m a n v oq ea-hodisalardagi
ishtirokini, xulq-atvorini nam oyon qilishga va shu ta rz d a asar q a h ra m o n i
flkrlarini birm uncha yashirin hamda m uallifhukm -xulosalarini aniq ifodalashga
yo‘l ochadi.
“G am let” da bosh qahram on bilan bir qatorda Laert va Fortinbars obrazlari
tasvirlanadi. G am let kabi ulam ing oldida ham o ‘z burchlarini ado etish vazifasi
tu rad i. Yozuvchi m azk u r vazifani ularning h a r b iri q ay tarzd a ado etishin i
ko'rsatish yo'li bilan G am letning m a’naviy fojiasini va o 'zig a x o sto m o n la rin i
oshkor etadi.
N ihoyat, Shekspir tragediyalariga xos m u h im xususiyatlardan y an a b iri
sifatida ularda fojiaviy va komik unsurlar o ‘z a ro ch atish ib ketishini k o 'rsatish
lozim . U fojiaviy va kulgili a lo m a tla rn i t u r li- tu m a n p e rs o n a jla rn in g
m unosabatlarida ham (G am let bilan g o ‘rkov o 'r ta s id a q abristonda b o 'lg a n
suhbatdagi kabi), m uayyan bir shaxsning x arak teri va h olatida h am o ‘z a ro
birJashgan holda yuzaga chiqaradi. Lir obrazida chinakam fojia bilan kulgi uzviy
birlashib ketgan.
Shekspir tragediya tilini ishlash sohasida h am m a’lum yangilikka erishdi. U
ko'pchilik tragediyalam i oq she’rda yozgan. Bu sh e’r asar tilini jonli so‘z!ashuv
nutqiga ancha yaqinlashtirar, shuningdek, m a z k u rja n rg a xos tan tan a v o rlik ,
ko ‘tarinkilik ruhini saqlab qolishga im kon b e ra r edi. Shekspir oddiy m aish iy
voqealami yoki tubanlikdan iborat hodisalami ko‘pincha nasr vositasida ifodalar
ed i. K o 'ra m iz k i, sh ak ln in g m azm u n g a m u v o fiq lig i buyuk d r a m a tu r g
\ragediyalarining fazilatlaridan biri.
0 ‘zbek adabiyotida t o ‘la m a’nodagi trag ed iy a ja n ri nam unasini M aq su d
Shayxzoda ijod etdi. Uning “ Mirzo U!ug‘bek” nom li tarixiy tragediyasida m azk u r
jan m in g Shekspir kashf qilgan nam unalardagi eng kerakli xususiyatlari saq lab
qolindi. Maqsud Shayxzoda to ‘laqonli tarixiy qahram on xarakterini hosil etish ,
uning ijtimoiy mohiyatiga jiddiy e ’tibor berish, turli ijtimoiy guruhlar orasidagi
ziddiyatlami mufassal tasvirlash, hayajonli dram atik vaziyatlami vujudga keltirish,
ularni o ‘zaro uzviy bog‘lash, o ‘zbek tili im koniyatlaridan unum li foy d alan ish
yo‘li bilan buyuk olim va adolatli sohibqiron M irzo U lug‘bek fojiasini h aq qoniy,
ishonarli va ta ’sirchan holda ochib berdi.
Tragediyada insonning boshi berk ko‘ch ag a kirib qolishi, m ushkul ta q d irg a
egaligi aks etadi. Bosh qahram on jism oniy halok boMishi yo ruhan m ag‘lublikka
d u c h o r etilishi m um kin. H ar ikki holda h a m d ra m a tik asar trag e d iy alig ic h a
qolaveradi. G oho tragediya sodir bo'lishi mumkin, optimist ik final (tugallanma)ga
egaligi oydinlashadi.
Komediva. K oniediya - dramatik poeziyaning qadim iy janrlaridan bo'lib,
unda, odatda, kishilarga, b a ’zida esa muayyan ijtim oiy sharoitga x o s b o lg a n
salbiy xususiyatlar kulgi ostiga olinadi. K om ediya taraqqiyoti ikki m uhim
yo‘na1ishdan borgan. Birinchi yo‘nalishdagi kom ediyalar voqea-hodisalam ing
kulgililigiga suyangan. Ikkinchi yo'nalishda esa xarakterlar kom izm i m uhim
o ‘rin tutgan. A lb atta, m azk u r yo‘nalishlarning bir-biriga tasir qilgan, o ‘zaro
chatishib ketgan h o llari k o ‘p bo'lgan.
Adabiyot tajrib asid an ikkinchi yo‘nalishning jiddiyroq, ijobiyroq sam a-
ralar berganligi m a ’lum .
Xuddi tragediya kabi komediya ham dastiab qadimgi Yunonistonda dunyoga
kelgan. Agar tragediya ildizlari difirambikpoeziyagaboribtaqalsa, komediyaning
dunyoga kelishida d astiab qadim gi yunonlardagi hosildorlik xudosi Faletga
bag‘ishlangan m aro sim q o ‘shiqlari muayyan aham iyat kasb etgan. Dionisga
bag‘ishlagan bayramlarda “koina” deb atalgan quvonch va shodlikkalo‘la kamaval
marosimlari ham o'tk azilar edi. Ularda kishilarqo‘shiq aytishar, o'yinga tushar,
bir-birlari bilan hazillashishar va kulishar edilar. B ora-bora m ana shu shaklga
keltirib, ijro etadigan b o ‘lganlar. Shu tariqa juda qadim zamonlarda komediyaning
ibtidoiy kurtaklari yuzaga kelgan. Ular qatoriga imo-ishoralaiga tayangan sahnalar.
y a’ni m im lar, fosh etu v ch i ruhda b o ‘lgan A ttikadagi xor q o ‘shiqlari kiradi.
Bunday iisariar qadimgi yunonistonda yuksak ijtimoiy ruhdagi komediya bunyod
etish y o lid a q o ‘yilgan ilk qadam lar edi.
X uddi tragediya kabi qadim gi yunon kom ediyasining gullash davri ham
miloddan awalgi asiga to ‘g ‘ri keladi. Bu gullash butunlay ulug‘ yozuvchi Aristofan
ijodiga xosdir.
Aristofan davriga q a d a r yunon komediyasi m a’lum darajada tarkib topgan.
U nda komediya uch aktyortom onidan ijro etilardi. Shu aktyoming o ‘zi ko‘plab
rollarni o ‘ynar va m u allifn in g fikrlarini ifodalovchi xorga j o ‘r b o ‘lar edi.
K om ediya harakatlari o ra sid a raqslar katta o ‘rin tu tardi. A ktorlam ing badiiy
tarzda ishlagan niqoblari, grimmlari sahnadagi hayotga o ‘xsliashlikni, turmushga
yaqinlikni o rttirar edi. D e m a k , m azkur davrlarda tragediya (aldam chilikka
suyangan harakatlar) singari komediya ham keyingi asrlarda dram a, shu bilan
birga, opera, balet kabi m usiqa janrlari uchun xarakterli b o ‘lib qoladigan
ko‘plab alomatlami o ‘zida birlashtirardi.
Qadimgi Y unonistonda ilohiy qarashlaming eskirishi, turli ijtimoiy guruhlar
to m o n id a n mavjud ta rtib la r yaroqsizligining anglab borilishi kom ediya rivoji
u c h u n zam in b o ‘lib xizm at qildi. Shu rivojlanishning yorqin nam unalari
sifatida Aristofan kom ediyalari maydonga keldi.
A ristofanning katta xizm atlaridan b in shunda ediki, u kom ediyaga kuchli
ijtim oiy ruh baxsh eldi. U o kz k o m ed iy alan d a m uhim ijtinioiy-siyosiy m asa-
lalam i ko‘tarib chiqqan va xalq om m asiga za rar yetkazuvchi ayrim huk m d or
shaxslami katta insoniyjasorat bilan tanqid qilgan. 0 ‘sha zam o n lard a keng xalq
om m asini hayajonga solib turgan tin ch lik , osoyishtalik m asalasi A ristofan
kom ediyalarining m uhim m avzularidan biri edi.
Peloponiyani urushining olti yili o ‘tgach, Aristofan “A xam iklar” , so ‘ngroq
“Tinchlik*’ va keyinchalik “Lisistrata” singan komediyalarini yozadi. Dramaturg
u larning barchasida urushdan m an faat ko ‘ruvchi h u k m d o rla rn i v a b o y larn i
kulgili ta rz d a fosh qiladi ham da tin c h m eh n atn i, d eh q o n c h ilik n i, qishloq
xo'jalik qurollari takomillashuvini sharaflaydi.
Aristofan komediyalanda daw ning boshqa dolzarb m asalalari ham atroflicha
yoritilgan. U ning “ P lutos” kom ediyasi boylik va q ash sh o q lik m avzusida,
“Q u sh lar” asari jam iyatning siyosiy tuzilishi m asalasida, “ C h a v a n d o z la r”
pyesasi Afina korxona egalari va savdogarlarining xalqqa zid xatti-harakatlari
m avzusida yozilgan. “Q urbaqalar” kom ediyasida esa poeziya va uning ijtimoiy
qim m ati masalasi yoritilgan.
A ristofan o ‘z kom ediyalariga xalq orasidan chiqq an o d d iy inson obrazini
k iritish, tasvirlanayotgan d ra m a tik k onfliktga u n in g k o ‘zi b ila n q arash va
b ah o berish yo‘li asarlariningg‘oyaviy yo‘nalishini a lo h id a t a ’kidlab o ‘tishga
muvafTaq b o la r edi. Bunday oddiy o d am lar sifatida A ristofan kom ediyalarida
k o ‘p in c h a sofdil d e h q o n lar va sh ah a rli m e h n a tk a s h la r ish tiro k etad ilar
(“A xarniklar”dagi D ikkeopol, “T in c h lik ”dagi T rigey, “ P lu to s ”dagi Xrem il
va boshqalar).
O datda. Aristofan o ‘z kom ediyalarini salbiy p e rso n a jla rn i fosh qilish va
ijobiy qahram onlar xatti-harakatlarini m adh etishdan iborat an titeza (qaram a-
qarshilik) negiziga quradi. B unday an titeza asar g 'o y a sin in g aniq-ravshan
ifodalanishiga yo‘l ochadi.
A ristofanning h ar b ir kom ediyasi asar m avzusini belgilovchi prolog,
pyesadagi yagona harakatni dalillashga qaratilg an p a ro d . shu harakatni
k o ‘rsatuvchi agon va ham m a n arsan i yakunlovchi ek so d singari tarkibiy
qism lardan iborat b o ‘lgan. K om ediya o ‘rtasida (k o ‘p in c h a agon bilan eksod
orasida) parabaza deb atalgan sah n a ko'rsatilgan. U n d a a k to rla rg o y ib b o‘lib,
xor ijrosiga o ‘rin berilgan. K om ediyaning bu nday qurilishi keyinchalik aynan
saqlanm agan bo‘lsa-da, uning m ohiyati o ‘zgarm ay qolgan. Ju m lad an. prolog
va parod vazifasini keyingi davriar komediyasida tugun bajaradi. Tugunda muayyan
ziddiyatning vujudga kelishi k o 'rsa tilad i va shu y o ‘l b ilan tom oshabinga
kom ediyada m uallif ko‘tarib ch iq q an m u am m o h a q id a ta s a w u r beriladi.
T ugundan so‘ng komediyada asosiy harakat ko‘rsatiladi. Bu harakatlar qadimgi
komediyadagi agonga mos keladi. Nihoyat, yangi kom ediyalaryechim ida xuddi
qadim gi eksoddagi kabi asardagi ziddiyatlarning q and ay hal b o lg an lig i
ko‘isatiladi.
S h u n d ay qilib, Aristofan kom ediyalari o ‘z m uam m olari, vazifalari va
qurilishiga k o ‘ra m azkur jan rn in g keyingi taraqqiyoti u ch u n k atta tayanch
xizm atini o ‘tagan.
K o m ed iy an in g keyingi tara q q iy o tid a XVII asrdagi m ashh ur fransuz
dram aturgi M olyer ijodi alohida bosqich b o ‘ladi.
M olyer komediyalari fransuz klassitsizmi qonun-qoidalariga binoan yozilgan
edi. K lassitsizm ning kom ediya sohasidagi tartiblari ham Bualo to m o n id a n
ishlab chiqilgan b o ‘l¡b, M olyer ijodida ulaming ijobiy tom onlari ham , zaifliklari
ham ko‘zga an iq tashlangan.
M o ly er kom ediyalarining eng asosiy ijobiy xususiyati sh un dan iboratki,
u lardatipikxarakterlar birinchi o ‘ringachiqarilgan.Bualo singari M olyer ham
voqea-hodisalardagi tashqi kom izm ning o ‘zi kulgi yordamida axloqni soflovchi
kom ediyaning m ag‘zi b o 'lo lm ay d i, d eb bilardi. Shu sababli, u chinakam
ijtimoiy, ahlo q iy -ta’limiy kom ediya hosil etishga intilar edi. M olyem ing qator
kom ediyalarida fransuz aristokratiyasining buzuq, tuban axloqiy qiyofasi, ayrim
shaxslarning ikkiyuzlam achiligi, m unofiqligi va yolg‘onchiligi kuchli tanq id
ostigaolinadi.M olyer ijod etgan b a’zi tip ia r (xasis M izantrop, Tartyuf) katta
um um lashm a darajasiga ko‘tarilgan b o ‘lib, turii davriardagi muayyan guruhlarga
m ansub kishilarning xarakterli xususiyatlarini aniq-ravshan tasaw u rq ilish g a
im k o n b e ra d i.
M olyer kom ediyalarining yana b ir fazilati shundaki, ularda harakat yaxlil,
bir butun holda ko ‘rsatilgan bo‘lib, toMaligicha asar g'oyasini ifodalashga xizmat
qildirilgan. M olyer harakatni aks ettirishda uni jonlantiruvchi sahnalarga ham
(m asalan, baletg a) m uayyan o ‘rin b e ra d i, biroq bu sahnalar asarda m uallaq
b o ‘lib qolm aydi, balki harakatning ichiga singdirib yuboriladi, uning rivojida
va hal b o iis h id a m uayyan vazifani bajaradi (“ Dvoryanlikdagi m esh ch a n ”
kom ediyasi kabi).
M olyer erish g a n m uvaffaqiyatlar chinakam insoniy axloqiy-tarbiyaviy
ohang bilan sug‘orilgan realistik ko m ediya ijod etish yo‘lidagi jiddiy qadam lar
edi. Shunga ko‘ra, M olyer komediyaning awalgi taraqqiyoti tajribasiga tayangan
holda m azk u r ja n rn in g keyingi rivojiga, ravnaqiga kuchli ta ’sir k o ‘rsatdi.
M o ly er k o m ed iy alarin in g z a if to m o n i sifatida shuni ko ‘rsatish lozim ki,
u larda ham b a rc h a klassitsizm asarlarid ag i kabi xarakter tasvirida m uayyan
sx em atizm m a v ju d ed i. S hunga q a ra m a y , u la r te a tr sah n asid a axloqiy-
t a ’lim iy y o ‘n a l i s h n i n g c h u q u r la s h u v ig a , h a y o t g o ‘z a ll i k l a r i n i n g
tasd iq lan ish ig a va ta rg ‘ib etilishiga keng yo‘l ochdi. Keyingi asrd a M olyer
a n ’analarini d avom ettirgan fransuz dram aturgi Bomarshe o ‘z kom ediyalarida
F igaro ismli q ahram onini hayotdagi barcha eski ta rtib la rg a qarshi isyonkor
shaxs darajasiga ko‘taradi.
K eyinroq kom ediyaning n o d ir n am unalari rus a d a b iy o tid a yuzaga keldi.
X ususan, N .V . G ogol, A .O strovskiy va A.P. C h ex o v kom ediyalari jah o n
dramaturgiyasi xazinasiga hissa b o ‘lib q o ‘shildi.
0 ‘zbek adabiyotida komediya janri XX asrda H am za ijodida maydonga keidi.
U n in g “T u h m atch ilar ja z o si”, “ M aysaraning ishi” sing ari pyesalari o ‘zbek
komediyanavisligining dastlabki nam unalaridir. U lard a d ra m a tu ig hayotidagi
illatlarni kuchli kulgi ostiga olish yo li bilan yuksak axlo qn i ulug'laydi
“ M aysaraning ishi” kom ediyasida bevosita o 'tm ish d a g i hay ot m anzaralari
gavdalantirilib, hukmron sin f vakillarining tuban m a ’naviy qiyofasi fosh etiladi.
Shu yo‘l bilan m uallif m ehnatkash xaiq vakillariga ch in ak a m insoniylik,
axloqiy go'zallik xosligi haqidagi g ‘oyani ilgari suradi. “ T u h m atch ilar jazosi”
kom ediyasida esa, o ‘tm ishdagi axloqning ayrim jirk an c h to m o n lari, sarqitlari
keyingi yillarda ham saqlanib tuiganligi va inqirozi m uqarrarligi ko ‘rsatiladi.
Ikkala pyesada ham tu b an axloqiy xususiyallam i o ‘zid a m ujassam lashtirgan
shaxslar oqibalda kulgili va sharm andali holga tushib qoladilar. D em ak, Hamza
komediyalari fojiaviy va kulgili vaziyatlaming chatishib ketganligi, ta ’sirchanligi,
ijtimoiy ham da badiiy qim m atga ega ekanligi bilan ajralib turadi.
0 ‘zbek komediyanavisligi taraqqiyotida A bdulla Q ah h o rn in g shu janrdagi
asarlari yangi bosqichni tashkil etadi. Uning “Shohi so‘z a n a ” , “Og‘riq tishlar” ,
“So‘nggi nusxalar” (“Tobutdan tovush”), “Ayajonlarim” singari komediyalarida
o ‘tmish sarqitlari bilan b ir qatorda zam onaviy hayot illatlari kulgili zaharxanda
ostiga olinadi va fosh etiladi. M azkur k o m ed iy alarn in g aksariyati voqea-
hodisalam ing hayotdagidek tabiiyligi, x arakterlam in g realistik usullar ruhida
yozilganligi, ziddiyatning o'tkirligi bilan ajralib tu rad i.
0 ‘zbek adabiyotida komediya rivojlanib borayotgan janrdir. Hamza va Abdulla
Q ahhordan tashqari, uning taraqqiyotiga B ahrom R ahm onov, Uyg‘un, R am z
B o b o jo n , S aid A h m a d , E rk in V o h id o v , S h a r o f B o sh b e k o v s in g a ri
dram aturglar ham muayyan darajada hissa qo'shdilar.
Kom ediya janrining uchta xili aniq bilinib turadi:
•
1) ljobiy qah ram o n b o ‘lm agan kom ediya (G o g o ln in g “ R evizor” idagi
personajlam ing b an salbiydir);
2) Bosh qahram oni ijobiy b o 'lg a n kom ediya (H a m z a n in g “ M aysaraning
ishi” kom ediyasida bosh qahram o n M aysaradir, u ijobiydir, hukm do rlam ing
buzuqchiligini dadil ochib tashlaydi);
3) A bdulla Q ahhorning “T o b u td an to v u sh ” d eg a n satirik kom ediyasida
b ir personajgina ijobiydir, ismi O bidjon, u halol kishi, ayni holda kurashchi.
D ram a. D ram atik poeziyaning tragediya bilan kom ediya o ‘rtasida turuvchi
yana b ir ayrim turi bor: bu d ra m a deb atalgan.
D ram a G 'a r b adabiyotida X V III asrda, ya’ni “uchinchi toifa” ning feodal
tartiblariga qarshi kurashgan bir paytida m aydonga keladi. Awal “ meshchanlik
dramasi” deb atalgan asarlarguruhi m aydonga keladi. Ularda jamiyatdagi o “rta
va quyi sinflar h ayotin ing oilaviy, m aishiy ziddiyatlari keng m iqyosda aks
ettiriladi. “ M eshchanlik dram asi” ning tragediyadan farqi shunda ediki, unda
“oliy tabiatli” kishilar va favqulodda ehtiroslar tasviridan voz kechilib, hayotning
oddiy kundalik hodisalariga e ’tib o r qaratilgan edi. K om ediyadan esa, d ram a
shu bilan farqlanadiki, unda kishilar hayotidagi qayg‘uli hodisalar ko'rsatilar,
m uayyan vaziyatdagi odam lar taqdiri jiddiy tarzda, b a’zida esa fojiaviy holda
aks ettirilar, ayrim ishtirok etuvchi shaxslar xarakteridagi ko‘tarinki va kuchli
to m o n la r o c h ib b erilar edi. B ularni m ashhur nem is dram aturgi Lessing
dram alarida aniq ko‘rish m um kin.
D ram a o ‘z e ’tibori bilan jiddiy yo‘nalishga ega ekanligi, xatti-harakatlarda
dram atizm ning, ya’ni keskinlikning, to ‘qnashuvlam ing kuchliligi, ziddiyatning
o ‘tkirligi bilan ajralib turadi. U n d a voqelikning m uayyan b ir qirrasiga, y a’ni
kulgili yoki fojiaviy tom oniga ko‘proq e ’tibor berilm asdan, hayol xuddi hayot
holida, b u tu n m urakkabligi va turli-Tum an jarayonlari bilan yaxlitlikda va
atroflicha qam rab olinadi.
XX asrda rus adabiyolida xuddi shunday dram a janrining nodir nam unalari
vujudga keldi. U la r ch u q u r ijtimoiy m azm unga, o ‘tkir ziddiyatga, keskin
dramatizmga, mohironatipiklashtirilgan vaindividuallashtirilgan qahramonlarga
ega ekanliklari bilan tahsinga sazovor. Bunday dramaning eng yaxshi namunalari
XIX asr rus a d a b iy o tid a A .N. O strovskiy va A.P. Chexov to m o n id a n ijod
qilindi.
0 ‘zbek adabiyotida dramaning ilk nam unalari XX asrning dastlabki yillarida
yuzaga kela boshlagan. Behbudiyning “ Padarkush”, Hamzaning “Zaharli hayot”,
Abdulla Q o diriyning “ Baxtsiz kuyov” singari pyesalari shunday asarlardan
b o ‘lib, u lard a xalq h ay o tin i ilm -m a ’rifat orqali o ‘zgartirish, yaxshilash
mumkinligi haqidagi g ‘oya yetakchi o 'rin d a turadi.
H .H . Niyoziy ijodi adabiyotim izda d ram ajan ri taraqqiyotiga b arak alita’sir
ko‘rsatdi. U n in g a n ’an alarin i ijodiy davom ettirgan Komil Yashin, U yg‘u n,
Izzat Sulton singari san ’atkorlar o ‘zbek dramaturgiyasi taraqqiyotiga katta ulush
qokshdilar.
D raniatik asa r teatrsiz va sahnasiz skeletdir, unga jo n kirituvchi sahnadir.
Shekspir va M aqsud Shayxzoda tragediyalari hajman kattadir, ba’zi dramalaniing
ayrim qismlari y o kqolgan. D ram atuiglar va rejissorlar ularni qisqartiradi yo bu
dram alam ing zam onaviy sahna nusxasini yuzaga keltiradi. U lar bunga haqlidir.
Dram ada voqea h am , qahram on ham dram atik bolishi darkor.
G oho tragcdiyaga yaqin dram alar yo dram aga yaqin tragediya ham b o lad i.
II] b o b
•
Pafos va uning tu rla ri
“Tasvirlangan xarakterlarni, u la m i obyektiv milliy aham iyati jih a tid a n
yuzaga kelgan c h u q u r va tarix an h a q q o n iy , g ‘oyaviy-hissiy b a h o la s h
yozuvchining ijodiy fikri va uning asari p afosidir” . Hstetik ta'sir pafossiz p ay d o
boMmaydi, pafos grekcha, ehtiros d em ak d ir. U badiiy asa m in g b o s h id a n -
oxirigacha ip a k ip d a y o ‘iadi. A ristotel ay tish ich a, pafos, y a’ni “ E h tiro s...
falokat va iztirob keltiruvchi harakatdir” . Ja h o n adabiyoti n azariyotchilaridan
biri b o ‘lgan N avoiy “ Farhod va S h irin ” d o sto n id a sh e’riyatning “ o ta s h in ”
b o ‘lim i haqida s o ‘zlagan, “ Layli va M a jn u n ” d o sto n id a esa, sh e ’rd a “ d a r d ”
b o lish i lozimligini
aytadi.
Gegel shunday degan edi: “ Pafos asam ing ch in ak a m
markazi, chinakam saltanatini tashkil etadi... bosh m asaia hisob lan adi” . V .G .
Belinskiy: Pafos adabiyotning m azm u n id ir. “ S hoir pafosni ta d q iq etish
tanqidch ilikn ing birinchi vazifasidir” d e g a n . P afos asam in g u m u m iy ru h i,
“y ad ro ”si. “ E stetik m ohiyatga ega b o ‘lgan h is-tu y g ‘ulargina p afo s b o l i s h i
m u m k in ” . P afos faqat ehtiros, hissiyot, t o ‘lqinlan ishg in a em as. P a fo s
yozuvchiningqahram on obraziga m unosabati (G .N . Pospelov), asar y o ‘nalishi
(Ye.G. Rudneva), umumiy konsepsiyasi (M .B. Xrapchenko), harakaldagi estetik
ideal (S.M . P etro v), m azm unning m arkazlashuvi (N .K . G e y ), fik r va his
birligi (I.S u ltonov)dir. Q ahram onlik (g e ro izm ), dram aliklik (d ra m a tiz m ),
sentim entallik (hissiyotlilik), fojiaviylik (trag izm ), rom antik lik (ro m a n íik a ,
fantastika ham shu siraga kiradi), liriklik (lirizm ), kom iklik (kom izm — satira
vayum or) pafosturlaridir. B utasnifG .N . Pospelov tomonidan amalga oshirilgan.
Pafosga oid fík rlar I.K an t, N .G . C h ern ish ev sk iy , N.A. D o b ro ly u b o v ,
A.Shopengauer, F.Nitsshe, Z .F iend asarlarida ham uchraydi. U asam i yozishdan
avval paydo bo‘ladi. Ehtiros estetik ahamiyatga ega bolsagina pafos b o l a oladi. U
asarni jo n la n tira d i, yozuvchining asarga eh tirosi singdirilgan g 'o y a s id ir. U
asar g 'oyasini ochuvchi kalitdir. P afo s e p o sn i qiziqarli, lirikani t a ’sirch a n ,
dram alurgiyani tom oshabinbop qiladi. A sardagi yagona pafos a s a r m uallifi
pafosi va qahramon pafosiga bo‘linadi. Q ahram onlik (geroizm) pafosi “Alponiish”
d o sto n id a, dram atiklik (dram atizm ) pafosi H am zaning “ Boy ila x iz m a tc h i”
dram asida, fojiaviylik (tragizm) pafosi M .S hayxzodaning “ M irzo U lu g ‘b e k ’‘
tragediyasida rom antiklik (rom antika) pafosi N avoiyning “ Layli va M a jn u n ”
dostonida, komiklik (komizm) pafosi A bdulla Q ahhom ing “T o b u td an tov ush ”
kom ediy asida, liriklik (lirizm ) pafosi O ybekning “ N a ’m a ta k ” s h e ’rida,
sentimentallik (hissiyotlilik) pafosi rus yozuvchisi N .M . K aram zinning “ Bechora
L iza” povestida yaqqolroq n am oyon b o ‘lgan. Ongsiz ehfiros kish ini aldaydi.
“ Layli va M ajn u n ” dostonidagi d un y o v iy -ilo h iy ishq ehtiro slari b u asa m in g
pafosidir. U asar m azm uni hilan bog'langan, M ajnun ham Layli obrazi orqali
nam oyon b o ‘ladi. Erkin Vohidovning “0 ‘zbegim ” qasidasidagi his-tuyg‘u va
hayajoniar vatanparvarlik h a m m illatparvarlikg‘oyalari bilan tutash, bu ikki
h o la t lirik q a h ra m o n o b ra z id a ifoda qilingan. S h ek sp im in g “O te llo ”
tragediyasidagi rashk iztiro b lari va laqmalik sevgi va vafo haqidagi m azm un
bilan aloqador, u O tello xarakteri va uning sevgilisi fojiasi tusini oladi.
Tarixan qaraganda “pafos” ataniasi qadimgi yunonlarda ritorika (notiqlik)
d a n kelib chiqqan, uni fanga G egel olib kirgan. U yozuvchining dunyoqarashi
va g‘oyasi bilan bog‘liq holda yuzaga chiqadi.
0 ‘zbekiston q a h ram o n i A bdulla O ripovning “ S o h ib q iro n ” poem asida
d ram atizm va asar tarixiydir. M avzu Chingizxon avlodlari b o ‘lgan m o‘g ‘uilar
istilosi, R um davlatining n o p isan d , qo‘pol m unosabatlariga qarshi kurash
h a m T e m u r asoslangan m arkazlashgan Turón saltanatin i him oya qilish va
m u sta h k a m la sh u c h u n b o ‘lg a n h arak atlard ir. M a ’lu m k i, sa rb a d o rla r
hokim iyatni m o‘g‘ullardan to rtib oldi, ammo ular uquvsizlik qiladi, hukmronlik
m o ‘g ‘ul h ukm dorlardan b in boMgan Am ir H usaynga o 'ta d i, T em u r jangda
o ‘n ming askaridan ajraladi, A m ir Husaynga vazir bo ‘lib qoladi, bular poem ada
boMib o ‘tgan voqea sifatida hikoya qilinadi. Poema besh sahnaga bo ‘lingan bolib,
I sa h n a T em urning m o 'g 'u l hu k m d o ri Amir H usayn bilan t o ‘qnashuvi, II
sa h n a o ‘z saroy a ’y o n larib ilan uchrashuvigabag‘ishlangan. III sahna Rumga
h arb iy yurish, IV sahna B ibixonim ning Sam arqandda T em u rn in g xorijdan
qaytishini kutishi va tantanalar, V sahna Yassaviy maqbarasini ziyorat qilishidir;
siy o sat, iqtisod va m ad an iy at m asalalari m uhokam a qilindi. Zam onaviylik
tarixiylikka yaxshi singdirilgan. Y a ’ni, b a ’zi kishilar tax t, boylik va shon-
sh u h ratg a o'chdir, T em u r nafs d eb atalgan bu illatga qarshi kurashadi, am m o
tig ‘ orqali, Yassaviy esa s o ‘z orq ali kurashadi, unga tig1 yoqm aydi, xulosa
shuki, o 'rn id a ikkala kurash h a m ish beradi (buni hozirgi zam o n ham taqozo
e tm o q d a ). Chingiziy A m ir H usayn asir olinadi, buni k o ‘rgan Uljoy Turkon,
y a ’ni A m ir H usaynning singlisi, T em urning xotini o ‘zini A m ir H usayn
T em u m i oldirishga atab qo‘ygan paykon o ‘qi bilan o ‘ldiradi. Bu o ‘qni Temurga
keltirishgan, Uljoy Turkon esa un i T em urdan so‘rab oigan edi.
“ Sohibqiron” doston deyilgan, am m o u sahna va dialoglar, parda ko‘tarilishi
va tushirilishi kabilar asasida yozilganligi uchun, dram atikdir, lekin u xalq
o g ‘zaki ijodidagi “A lpom ish”g a o ‘xshash va Navoiyning “ F arh od va Shirin”
degan, yozma adabiyot namunasi b o ‘lgan adida she’riy rom án deb atalib kelingan,
xalqning shu xildagi asarga b o £lgan ruhiy ehtiyoji va estetik didiga mos keluvchi
asarlardan farq qiladi va bunday asarlam i XX asr boshidan boshlab, Yevropa va
rus adabiyoti t a ’sirida shakllangan (hajm an kichik) poem a deb atash to ‘g ‘ridir,
u n d a m urakkab va katta epik sujet b o lm ay d i, davr ruhi, tasviri birinchi o'ringa
chiq ad i, u lirik-epik bo‘lsa-da, liriklik jonlanadi, “ Sohi^xliгon,’ ham poemadir,
chunki unda ham asaming boshidan oxirgacha rivojlanib boruvchi katta epik va
m urakkab sujet (voqea) yo‘q. F aran g la rtu rk iy lard a n c h o ‘chiydi, shu sababli,
Rum sultoni Boyazidni T em uigagijgijlaydi va ulam i Y evropadan chalg‘itadi.
P oem aning badiiy konflikti Y evropa va R um o (B oyazid)dan iborat tash qi va
Chingiziy (Am ir Husayn)dan iborat ichki ziddiyatlarga suyanadi. G 'o y a dunyo
va hayotni faqat tinch yo‘l bilan tartibga solishdir.
T e m u r kuchli v a u lu g ‘v o rx a ra k te r d ir v a u p oem ab op dir. U -b a rlo s u ru g ‘i
vakili, bu u ru g ‘ X III asrning ik k in ch i yarm ida Ila d a ry o si b o ‘ylaridan
Q ashqadaryoga kelib qoladi, o 'z b e k xalqi tarkibiga kirgan q ab ilalard an bin ,
X IV -X V asrlard a m uhim m avqega eg a b o ‘lgan, tu rk iy tiln in g q arluq-chigil
lahjasida so ‘zlashgan; tem uriylar va b o b u riy lar davrida q a b ila n in g b ir qismi
A fg'oniston va H indistonga ko‘c h g a n . T e m u r hukm dorlik d av rid a o ‘z yaqin
kishilarini shu barlos qabilasidan ta y in la g a n . U n in g x a ra k te rid a g i k o ‘ngli
ochiqlik , oshkoralik sam im iyat b ila n ajralib tu ra d i (U B o y azid g a , sen bir
k o ‘zi k o ‘r, m en e sa -c h o ‘loq, d e b h az illash a d i). U b iro v g a tiz c h o ‘kishni
y o q tirm a y d i, q o n to 'k ish b ilan m a q ta n is h n i istam ay d i, u g o h o onasi
N ek u zb eg im n i entikib eslaydi, inson iy lik m uhim b e lg isid ir, ezgulik va
q a b o h a tn i yaxshi tafovutlaydi. T e m u r faoliyatida, u lu g ‘ s a rk a rd a sifatida,
u n in g strategiyasi (ijtim oiy-siyosiy kurash n i m ah o ra t b ila n q o ‘sh ib olib
borishi) va taktikasi (k o ‘zlagan n iaq sad g a b in o a n am aliy ta y y o rg a rlik va
m ashg‘u lo tla r olib borishi) m u h im d ir. T e m u r R um ni e g a lla g a n d a , Q u r’oni
K arim ni olib ketam an xolos, d e y d i, bu m am lak atn i B o y azid o ‘g ‘illariga
taqsim lab beradi, tashqi janglarini adolat va ezgulik yo‘lidagi jih o d d eb ataydi,
jih o d n i dav latni him oya qilish vaziyati belgilaydi, d av lat esa Islom dini,
m a’rifat va m a ’naviyatga tayanadi.
T e m u r deydi:
Olam qavmi o ‘z qism atin sahrolarida
Tashnalikdan labi q ahrab tentiragan c h o g \
Q ultum suvdek kerak b o ‘ldim shekilli unga.
Cheksiz cho‘lda insoniyat karvoni tarqab
Bir-birlarin tepib,
Surib g‘ujg‘on bo‘lgan payt,
M en ulam i ip g a tiz d im b ir sarvon b o ‘lib,
K o‘hna tarix oldidagi xizm atim shuldir.
U n in g ch a, harbiy ishda ikki n arsa aham iyatli, biri m ard lik , boshqasi
n iaho ratd ir; harbiy m uam m oni a w a l tinchlik yo‘li b ilan h a l qilishga urinib
ko‘rilad¡, m u am m o bu y o ‘l b ilan yechilm asa, vaziyat taqo zo etsa, qilichga
m u ro jaat q ilinadi, bu holatlar negizida Tem ur tuzukoti (Q on un lari) turadi.
T e m u r H ofiz Sheroziyga ikki sh ah a r xiroji, sam an ot va bir za rb o f to ‘nn¡
hadya e ta d i, uning laklifiga k o ‘ra y o ‘l qaroqchilarini d a f qiladi. U ningcha,
sh o irlar vazifasi Yassaviydek hik m at aytish, yor h u sn -u jam o lin i Hofiz
Sheroziydek vasf etishdir. T em ur harbiy taktika (amaliyot) sohasida “qilichingiz
o ‘ylab c h e k in g ” deydi; R um o ja n g id a Aloviddin bilan shatranj (shaxm at)
o ‘ynab
0
‘tiradi va yutadi, bu o ‘yinni jang bilan taqqoslaydi; Xorazm va Xo‘jandda
bosh ko‘targ a n ichki nizolam i oqilona bartarafqiladi. Uning taktikasida harbiy
hiylalarni ishlab chiqish e ’tiborli o ‘rin egallaydi. Masalan, tuya jangida olovdan
foydalanish lozim , chunki tuya b u n d an behad qo‘rqadi; fil jangida uchta o'chi
b o r te m ir ch a n g ak lar lozim , fil u larn i bosib olishni yom on k o 'rad i; “ur-
h o -u r” deb , shovqin v a to ‘s-to‘polon bilan jangga kirilsa, yov b undan talvasaga
tushadi; ja n g oldidan ko‘p joyga o ‘t yoqiladi, bundan yov o ‘ziga qarshi tom on
q o ‘shini k o ‘p ekan, deb o ‘ylaydi. T e m u r R um urushida n afta n d o z degan
olov purkagichlardan foydalangan. Tem ur:
Z olim lam ing taaruzli qo‘llarini men,
M azlum lam ing etagidan yulib tashladim -
Maslak ilataríqatni himoya aylab,
M a n e b o ld im imojizlik, zo ‘ravonlikka.
deydi. T e m u r o ‘z suronli h ayotidan rozi, buyuk davlat q u ra olganligi bilan
tax rla n ad i, M irzo P irm uham m ad degan nevarasini voris etib tayinlaydi,
B ibixonim , M irzo U lug‘bek va P irm uham m adga davlatni him oya qilish va
m ustahkam lashni vasiyat qiladi, o ‘z sog‘lig‘ini yom on sezgan T em u r chodirga
kirib k etad i, u n in g ketidan Bibixonim ham chodirga kiradi. T em u r bir-birini
g ‘ajib yotgan elatlarni uyushtirib, boshini qovushtirib, bir davlat quradi. Uning
a so sid a u c h narsa turadi, u la rsh o h , qo'sh in va xazinadir. U ningcha, shoirga
q alam , sh o h g a qilich kerak, u qilichga “ kuch ad o latd ad ir” degan s o ‘zlarni
o ‘yib yozd irad i. Chingiziylarga qarshi turadi, Balx qurultoyi un i am irlikka
saylaydi, Sijistonda o ‘q tegib, oyog‘i va q o ‘li yaralanadi, M avlonozoda degan
sarbadom i o ‘lim dan saqlab qoladi, o ‘ziga masjid va dahma qurdiradi; Umarshayx,
M iro n sh o h , Shohrux, Jav o h ir M irzo degan o ‘g‘illari bor. M ironshohni,
m ast b o l i b , xotini X onzodabegim ni urgani uchun, 40 kun zind ong a soladi,
Y evropani Boyazid tahdididan, Rossiyani chingiziy Oltin o ‘rda xonidan saqlab
q o lad i, B oyazidni xotini M ariyam ni o ‘z xufyasi B uqalam unga tu hfa etadi;
M isr, S h o m n i h am , H indiston m arkazini ham zabt etadi, n o o ‘rin soliq
solgan sh a h a r dorug'asini dorga ostiradi. U darvish tarzida kelgan X izr bilan,
uning yordam ida Yassaviy bilan g'oyibona uchrashadi.
T e m u r A m ir H usaynni yenggach, u n in g xotini R obixonim ga u y la n a d i.
(shundan so ‘ng m a g ‘lub hukm dorning x o tin ig a uylanish, yo un i o ‘z y a q in
kishisiga in ’o m qilish tem uriyzodalar u c h u n o datga ayianadi).
Bibixonim donoligi bilan T em u rn in g ishonchini q o zo n ad i, u v a fo d o r
yor, T em u r harbiy yurishlarda b o 'lg an id a, davlatni boshqaradi.
A m ir H usayn obrazi hasadchi sifatida k o ‘rin ad i, o ‘zi T e m u r b ila n b irga
o ‘sgan chingiziy u ningcha, lashkarboshi firib gar b o ‘lishi shart, z a fa rn i x u d o
beradi, u Kayxisravning otasini o ‘ld irg an , shuning u ch u n (K ayxisrav un i
tu tib , T em u rg a topshiradi. Amir H usayn k ito b k o ‘rm ay o ‘sgan, h a ra k a tla ri
asosan, m antiqsiz b o ‘lgan bir shaxsdir).
B o y azid -R u m shohi, dovrug‘i Y e v ro p a n i tash v ish lan tirad i, a m m o o ‘zi
tabiatan m utakabburtili uzun, katta ketadigan va m aishatparast. U T e m u rd a n
q o ch ib kelgan jalo y ir, Q orayusufni o ‘z p a n o h ig a o lad i, bu esa T e m u rn in g
jig'iga tegadi va ensasini qotiradi, b ir turkiy davlat boshlig'ining bo shq a turkiy
davlat boshlig‘iga b unday sovuq m u n o sab ati h am ikki Islom dini d av latn in g
o ‘z a ro n oahilligi T em u m i ko‘p o 'y la n tira d i. B oyazid o ‘z x a tid a T e m u rg a
shunday deg an edi: “ M ojaro jang bilan tug aydi, jangga kelm asang, x o tin in g
uch taloq b o ‘ladi, seni yenga olm asam , m en in g xotinlarim uch talo q b o ‘la d i”.
Tem urga siyosiy m unosabatlarga x o tin la rn i aralashtirish yoqm aydi. B oyazid
elchisi sulto n T em u r bilan urushm oqchiligini alohida t a ’kidlagan. B oyazid,
un i Y evropa T em u rg a g ijg ijlan ay o tg an lig in i m aqsadi tu rk iy la r x a v fin :
yo‘qotishligini tushunm asdi, shoh b o ‘la tu rib , g ‘ayridin ayolga u y lan g an edi1.
U rushda yengilgan Boyazid o 'lp o n to ‘laydi va tavba qilishga m ajb u r b o ‘ladi,
oxirbandilikdagi Boyazidning o ‘lganligi xabari keladi. U bu sh arm an d alik k a
chiday olm agandi.
Shayxulislom obrazi ulug‘ va ezgu niyatli aziz kishi sifatid a e ’zo z la n g an .
U n in g c h a , ja h o n d a u ch kishi: Is k a n d a r , p ay g ‘a m b a rim iz va T e m u r
sohibqirondir.
Yosh U lu g 'b e k shaxm atda b o sh q a la rn i yutadi, zukkoligi a y o n lash a d i,
T em u r un i “tiyrak” deydi va u n g a u m id bilan qaraydi.
M irsaid B araka T em urning p iri sifatid a gavdalangan. A b d u lla O rip o v
“ S ohibqiron” dram atik poem asini sh o ir sifatida m ahoratga erish g an davrida
yozdi, T e m u rn in g sarkarda, sh o h va se rq irra xarakterini real jo n la n tir ib
berdi. Bu hoi poem aning d ram atizm va qahram onlik nafasida ta h sin g a loyiq
aks etdi.
S atira va yumor
So‘nggi davrlarda adabiyotning epos, lirika, dram a singari tu rla ri qatorida
sa tira n i h a m alo h id a bir a d a b iy t u r sifa tid a k o 'rsa tila d ig a n b o ‘lib qoldi.
A slida, bunday m u n o sab at n o to ‘g ‘ridir. Satira pafosdir, pafosning kom izm
tu rig a kiradi, ilgari S h a rq d a hajviya deb atalgan va yum orni ham o ‘z ichiga
olgan. Satira va yum orning ajralishi deniokratik adabiyotda ham sodir b o ld i
va sh u ndan boshlab satira h am , yum or ham alohida jan rlarg a aylandi, lekin
u la r b ir-b irid a n n a f o la d i. A m m o satira y o ‘q o tish n i, y u m o r tu zatish n i
nazarda tutadi.
Satira boshqa turlardan shunisi bilan farqlanadiki. unda hayotdagi mutanosiblik
saqlanm aydi, balki m u b o lag 'ala rg a, grotesklarga katta o ‘rin beriladi. O ddiy
karikaturada ham hayotdagi n a rsa la rb o ‘rttirilgan, orttirilgan, kulgili qiyofaga
solingan holda ayon b o ‘ladi. S atirada kishilarning axloqiy-estetik qarashlariga
m u v o fiq k elm ay d ig an , y u k sak m ukam m allik h aq id ag i ta sa w u rla rig a ,
m uddaolariga m o sb o lm a g a n , tuban narsa-hodisalar kulgili tarzda fosh etiladi.
“ Satira chinakam satira b o ‘lm o g‘i uchun, birinchidan, uning ijodkori qanday
idealga tayanayotganligini aniq bilish lozim, ikkinchidan, uning tig‘i qaratilgan
narsa aniq bolishi kerak” . Bu xususiyatlarobrazli tasviming mazkur ko‘rinishiga
m uayyan o ‘ziga xoslik baxsh etadi.
Satira o ‘z ichida ikki g u ru h g a boMinadi. Birinchi guruhga, to r m a ’nodagi
satira kiradi. Bunday satirik asarlarda hayotdagi m arazlar ayovsiz tarzda fosh
etiladi. U lam ing nam unasi sifatida Abdulla Q ahhom ing “Og‘riq tishlar” nomli
satirik kom ediyasini eslash m um kin.
Hajviy turdagi asarlam ing ikkinchi guruhini y uniortashkil etadi. yum orda
h a y o td a g i ju z ’iy k a m c h ilik la r yengil kulgi ostiga o lin ad i. A yrim h ollard a
y u m o rd a kulgi vo sitasida h a y o t g o ‘za!liklari tasd iq lan ish i ham m um kin.
B u n d a y y u m o rn in g y o rq in n a m u n a s i sifa tid a A b d u lla Q a h h o rn in g
“ K a m p irla r sim q o q d i” n o m li hikoyasini eslash o ‘rin li b o la d i. S atirad a
m uay yan illat va uni yuzaga.keltirgan shart-sharoit faqatgina qoralanniavdi,
balki keskin fosh etiladi h a m d a u n in g barham topishi zarurligi ko ‘rsatiladi.
A gar y u m o rd a n arsa-hodisalarning ayrim juz’iy to m on lari, ikkinchi darajali
yetish m o v ch ilik lari kulgi o stig a o lin sa, satirada u la r b u tu n m oh iyati, tag-
z a m in i bilan kulgili ta rz d a in k o r etiladi. Shunga ko ‘ra, satirad a b o ‘rttirish,
m u b o la g ‘a, oshirib ko‘rsatish, fa n ta ziy a nihoyatda kuchli b o ‘ladi. S atirada
u la r yordam ida voqea va xarakterlardagi alogizm, ya’ni ulam ing turmushdagi,
ta s a v v u rd a g i holatg a n o n iu v o fiq lig i o chib b e rila d i. B u n i S erv an tes,
B o k k a c h c h o , R ab le, S v ift, S h c h e d r in , G o g o l, M a x m u r, M u q im iy
sa tira la rid a yaqqol ko‘rish m um kin
Satirik tasvir orqali inkor etilgan narsa-hodisalar kitobxonda zaharxanda
b ilan b irq a to rd a kuchli nafrat, jirkanish tuyg‘ularini ham uyg‘otadi. Shunga
k o ‘ra, satiran i voqelikni aks e ttirish n in g o ‘ziga xos bad iiy shakli ham
ad abiy otning alohida bir pafos tu ri d eb qarash lozim.
Satira hayotdagi pastkashliklami yuksak ideallar nuqtayi n az arid an kulgili
tarzda keskin rad etish y o ‘li bilan tu rm u sh d ag i g o ‘zal, ijobiy to m o n la r, eng
yaxshi axloqiy munosabatlar, insoniy fazilatlar ravnaqiga, ulam ing qadrianishiga
keng yo‘l ochadi. U kishilarni tarbiyalash vositasidir.
Satira katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lganligi sababli qadim zam o n lard an
tortib, hozirgi kunlarim izgacha rivojlanib keladi. Taraqqiyot d avo m id a u ning
ko'plab janrlari va shakllari paydo b o 'lg an . U kichik she’r yoki h iko ya tarz id a
ham, katta rom an, povest yoki poema shaklida ham , ertak yoki pyesa ko'rinishida
ham yuzaga kelishi mumkin.
S atira, y u m o r biro n adabiy tu r d a y a ra tila r ek a n , d e m a k u la r j a n r
hisoblanadi, h a r biri link, epik ham dram atik b o ‘la oladi. A bdulla Q ah h o rn in g
“ S aro b ” ro m an i, H am zaning “M ay saran in g ishi” kom ediyasi, Z avq iy nin g
“ Hajvi ahli ra sta” sh e’ri satirik; M uqim iyning “ P oshsholar” s h e ’ri, A bd ulla
Qahhorning “Ayajonlarim” komediyasi, Said Ahmadning anchagina hikoyalari
yumoristikdir.
U o ‘zbek m um toz adabiyotida va adabiyotshunosligida “hajviyot” o ‘z ichiga
y u m o r ham satirani olgan. Ko‘p asrlik o ‘zbek satirasi taraq q iy o tig a A lisher
Navoiy, T urdi, M axm ur, Muqimiy va Z avqiylar katta hissa q o ‘shganlar. U la r
satirik asarlarida o ‘z zamonlarida m avjud b o 'lg an tu rli-tu m an q abo hatliklam i
yuksak insoniy ideallar nuqtayi n azarid an fosh etganlar.
S atira XX asr o ‘zbek adabiyotida yangi taraqqiyot davriga kird i, u n in g
m avzu, ja n rla r doirasi kengaydi, ijtim oiy aham iyati va t a ’sirch an lig i o rtd i.
U ning taraqq iyotig a H am za, A bdulla Q odiriy, S adriddin A yniy, G 'a f u r
G 'u lo m , Abdulla Q ahhor, Said A hm ad va N e ’mat Aminov singari yozuvchilar
salm oqli ulush q o ‘shdilar.
Satira hozir jam iyatimizning ravnaqiga xalaqit berayotgan yaram asliklam i
o chib tashlash va kishilarni yuksak id eallar ruhida tarbiyalash ishiga xizm at
qilayotgan badiiy pafos turi sifatida o ‘sib kelm oqda.
0 ‘zbekiston qahram oni Erkin V ohidovning “Oltin d ev o r” asarid a hajviy
(satirik) pafos, kom izm pafosi aks e tg a n , ch unki u kom ed iy ad ir va bu pafos
spektaklning boshidan-oxirigacha davom etadi. Abadiy bo ‘lgan halollik mavzusi
va shaxsiy m an faat bilan davlat h a m xalq m anfaati o ‘rtasida k elib ch iq q an
ziddiyatni badiiy konfliktga aylantiradi. X alq va davlat mulkiga k o ‘z olaytirish,
qonunsiz va tekin molu dunyoga ta ’magirlik n o to ‘g‘riligi g‘oyasini bizga pisanda
qiladi. Q o'sh n ilar-y am o q ch i A bdusalom va d o 'k o n qorovuli M o ‘m in q u d a
lx)‘lishmoqchi. Oradagi eski devomi buzib tashlab, bitta to ‘y qilishga kelishadilar,
biroq devom i buzish vaqtida bir ko‘za oltin chiqib qoladi. Q o‘sh nilar oltinlarni
arra qilishga kelishadi. M o'm in o llin la r solingan xaltani dev org a osilgan o lz
surati orqasiga yashirib qo'yadi, b u n i bilgan, sobiq zarg ar S aid m alik o ltin
solingan xaltani o ‘m iga m ayda toshlar solingan xaltani qo ‘yadi. Aslida mililsiya
le y te n a n ti, am m o hech kim ga bildirm ay, Saidm alikning gum ashtasi sifatida
ish olib borayotgan Q ilichev voqeani izchil kuzatadi, u oilali ekanligini
ay tm a y , A bdusalom ning qizi D ilorom ga uylanm o qch i b o ‘ladi va ular
u n ash tirilad i. Q ilichev o ltin larn i olib, davlat xazinasiga top sh irad i, o ‘zini
barch aga Qilichev emas, balki militsiya leytenanti Anvar M aqsudov ekanligini
ta n ish tira d i. Bu haqdagi hujjatini ko‘rsatadi. A bdusalom o ltin n i yashirish,
Saidm alikka sotish, halol qo‘shnisi M o‘minni jinniga chiqarish, qizi Diloromni
Qilichevga majburan xotinlikka berisliga urinishda ayblanadi va qamoqqa olinadi;
M o ‘m in esa voqea haqida militsiyaga o ‘zvaqtida xabarberm aslikda ayblanadi,
a m m o ahvoli uning gunohini kechiradi, qam alishdan saqlanib qoladi. Ikki
q o ‘sh n i tab iatan tajang, aym oqi; M o ‘min esa yolg‘onch i ham dir. O ltini bor
k o ‘za n in g topilishi, uning o ‘g ‘irlanishi, Saidmalikning shogirdi Qilichevning
y ashirin militsiya xodim i b o i i b chiqishi, M o‘m in va A bdusalom ning gap
talash ishlari va bahslari h am u larn in g oxiri ikki tam on ga og‘ib ketishlari
kutilm agan vaziyatlardir, b u la r kom ediyaningtom oshabopligini t a ’minlaydi.
Bu xususiyat qadim dan dram aturgiyaning m uhim to m o n id ir, bu xususiyat
lo m o sh ab in la rn i zalga “ M ixlab” q o ‘yadi. Bunday holda, lom oshabin, zalda
esn a b yo uxlab o ‘tirm aydi. D ra m a d a voqealarni realizm niqobi ostida
j o ‘nlantirm aslik to ‘g ‘ridir, chunki adabiyot hayotning xuddi o ‘zi em as. Bosh
konflikt shunday yakunlanadi. Lekin unga bog‘langan sevgi mavzusi ham bor.
B u, M o ‘m inning o ‘g ‘li, sh o ir, m uhbir N odir bilan A bdusalom ning qizi,
M oskvada o ‘qib, vrach bo‘lib kelgan go‘zal Dilorom sevgisidir. U Abdusalomning
o ltin la rn i Q ilichev orqali Saidm alikka besh ming so ‘m va d u r shodalari
evaziga sotishi natijasida va Dilorom ni Qilichevga xotinlikka berishga rozi bolishi
o q ib a tid a xavf ostida qoladi. B iroq Saidmalik bilan A bdusalom o'rlasidagi
ahdlashu vning Qilichev (m ilitsiya xodimi Anvar M aqsudov) to m o n id an fosh
qilinishi m azkur sevgiga solin g an xavfni b a ita ra f qiladi ham bu q o ‘shim cha
konflikt shunday hal bo‘ladi. D ilorom -zam onaviy qizlar timsoli, u Qilichevga
fo tih a qilinganligiga q aram asd an N o d ir bilan ZA G S d an o ‘tad i va u b u n d a
c h o ‘chim aydi. Hurinisa M o‘m inning xotini, u baquw at, eri esa-kichkina kishi.
X o tin i unga: “ Dast ko‘tarib daraxtningustiga o ‘tkazib q o ‘yam an dodingizni
xud o g a aytasiz” , - deydi. Z u h ra -M o ‘m inning qizi, ayyor, shum , o ‘zini
Qilichevga “m en-D ilorom ” deb tanishtiradi va uning maqsadlarini bilib oladi.
A rabistondagi injener M atlab Z u h ra n i yaxshi ko‘radi, O lzbekistonni Arab
m am lakatidan ustun q o ‘yadi.
K o m ik (hajviy) pafos b u tu n dram a parda, m an zara, x arak ter ham
unsurlarini yum or bilan ham korlikda g‘oyaviy maqsad atrofida markazlashtiradi.
“ O ltin d ev o r” satirik kulgi ifodalangan eng yaxshi asarlardan biridir.
IV b o b
YOZUVCHI USLUBI
Uslub arabcha “tartib, tizim ” dem akdir.
“ Uslub badiiy asam ing um um iy toni va koloriti, o b ra z hosil etish m etodi
va shunday qilib, ijodiy jaray o n n in g yakunlovchi b o sq ic h id a g o ‘yo asam ing
sirtiga badiiy shaklning ham m a asosiy o ‘rinlarida k o ‘zga k o ‘rinarli va sezilarli
b irlik sifatid a y u z m a -y u z b o ‘1uvchi s a n ’a tk o rn in g d u n y o n i his etish
p rin sip id ir” .
U slub tushu nchasi xilm a-xil m azm u n d a ish la tila d i, keng yoki to r
m a ’nolarda qo‘Ilaniladi. Keng m a’noda m uayyan d a v r adabiyoti uslubi, turli
xalqlar adabiyotlariga xos b o ‘lgan uslub (milliy uslub) deyilishi m um kin. Bu
atam a , to r m a ’noda b ir yozuvchi ijodiga n isbatan h a m (Alisher N avoiy,
L.Tolstoy, Hamza, Abdulla Q ahhor uslubi), nihoyat alohida bir asarga nisbatan
h am (A lisher N avoiyning “ H ayrat u l-a b ro r” d o sto n id a g i yoki A bdulla
Q odiriyning “0 ‘tkan k u n lar” rom anidagi uslub) ta rz id a ishlatiladi.
Tilning alohida m a’n o anglatish va ifodalash m aqsadlariga xizmat qiluvchi
fonetik, leksik, sintaksis vositalari uslub deyiladi. U t a ’rifiy va ekspressiv
jihatdan ham farqlanadi. Tarixda yuksak (balandparvoz, dabdabador), o ‘rtacha
(m o ‘tadil) va jaydari uslublar bolg an lig i m a’lum .
U slu b “badiiy a sa m in g u m um iy k o lo riti, to n i, o b ra z la r sistem asi,
s a n ’atk o m in g obraz yaratish m etodi, badiiy tasvir vositalaridagi o ‘ziga xos
yaxlitlik, san’at asari shaklida namoyon boMadigan b adiiy-g‘oyaviy xususiyatlar
birligi, ya’ni san’atkom ing dunyoqarashi ifodasi, asardagi asosiy fikr, yetakchi
g ‘oyaga xizm at qiladigan sujet, xarakterlar, tasvir vositalari doirasi, tili va
boshqalardagi um um iylik, yaxlitlik”dir, “ m a ’n o ta rz i”dir.
Hayot yozuvchidan o ‘ziga muvofiq va m uqobil u slub ni uslubiy izlanishlar
orqali topib olishni taqozo qiladi. H a r bir yozuvchi uslubi individual b o ia d i,
a m m o u davrning u m um iy uslubiga ham m o slash ad i. U slub kitobxon yo
tom oshabin ga ham m o ‘ljallanadi. U dastlab o ‘z m uxlislarini to p a olm ay
qiynalishi ehtim ol, am m o oxir o ‘z yo ‘lini, o ‘z k itobx on va tom oshabinlarini,
albatta, topib oladi, bunda u estetik tuyg‘u hosil qilish fazilatiga erishadi.
Individual uslub U yg'onish davrida, ayniqsa, X IX asrdan boshlab o b ro ‘ga
ega bo‘ldi. Partiyaviylik, sinfiylik, inqilobiylik sotsialistik realizm ijodiy m etodi
uslubida o ‘ziga xos um um iylik va bir tom o n lam alik n i yuzaga keltirdi. A m m o
uslubdagi m ushtaraklik o ‘ziga xoslikni, individuallikni vo'qotrnasligi lozim .
C hexov bilan A bdulla Q ah h o m in g uslubi b ir-b irig a yaqin. Bu “uslubiy
ham ohanglik” m azkur ikki novelistning adabiy-estetik qarashlaridagi yaqinlik,
tildan foydalanishdagi m ahorat (qisqalik) bilan izohlan ad i.
Y o zuvchining o ‘ziga xos uslubi tushunchasi deganda, uning ijodiga xos
um um iy u slu b iy xususiyatlar ham , ayrim asarlardagi o'ziga xos to m o n la r
ham anglanadi. Am aliy jihatdan Sunday tushunchaga ehtiyoj kattadir, chunki
birinchidan , u adabiy asarlam i va ulardagi unsurlarni o ‘zaro aloqadorlikda,
uzviy birlikda o ‘rganishga imkon beradi. Ikkinchidan, ayrim asarlardagi o ‘ziga
xos uslubiy xususiyatlam i o ‘rganm ay tu rib , yozuvchi ijodidagi yetakchi
tom on larni, u m u m iy belgilam i aniqlab b o ‘lmaydi.
K o‘pchilik adabiyotshunoslik asarlarida o ‘ziga xos uslub deganda, h a r b ir
asaming butun t o ‘qimasida (tili, sujeti, kompozitsiyasida), m azm undor shaklida
ko‘zga tashlanadigan o ‘ziga xostom onlari tushuniladi. L.Tolstoy uslubi kishilar
ruhiyati tahlili sohasida N .G . Chemishevskiy ta ’riflagan va LTolstoy asarlarining
h ar bir iborasi, leksikasi, voqealari, kom pozitsiyasida nam oyon boMadigan
o ‘ziga xosligi b ilan ajralib turadi.
U slubni m u ay y an asam ing butun badiiy tuzilishida nom ayon b o 'lad ig an
g‘oyaviy o ‘ziga xoslik sifatida tushunganda, uni o'sha asardagi yoki yozuvchining
butun ijodidagi belgilarning oddiy yig‘indisi deb qarash m um kin em as.
Aksincha, uslub d eg a n d a tanlangan m azm unni m uayyan shaklda ifodalashga
xizmat qiluvchi b a rc h a badiiy vositalam ing uzviy m unosabatini, o ‘ziga xos
chatishuvini tu sh u n ish lozim.
Uslub rom an tik va realislik b o lish i mumkin.
Romantik uslub a n ’anaga v ashoir yo yozuvchi xohishiga suyanadi, mubolag‘a,
istioralarga boy b o ‘ladi:
O ra zin y o p q o ch ko‘zum din sochilur h ar lahza yosh,
B o'ylakim paydo boM uryulduz, nihon b o ‘lg‘ach quyosh.
Bu yerda s h o ir, y o r yuzini yopgach, xuddi quyosh b o tg an d an keyin
yulduzlar chiqqani kabi, ko‘zimdan h a r lahza yoshlar oqadi, deydi. R om antik
shoir bu bilan m axsus shug‘ullanadi.
R om antizm dagi nasr uslubi nazm uslubidan ham ancha murakkab. N azm
uslubi arab -fo rs so ‘zlari ishlatilishi (oraz, n ih o n ) bilan ajralib tu rsa, nasr
uslubida, b u n d a n ta sh q a ri, o ‘ziga xos ro m a n tiz m va realizm uslubiy
xususiyatlari c h a lish a d i ham : “ S am arqand ahlikim , yigirm a-yigirm a besh
yil S ulto n A h m ad M irzo n in g zam o nida rafohiyat va farohat bila o ‘tk arib
e d ila r, a sk a r m u o m a la hazrati X oja jih a tid in ad l va sh a r’ tariy ki b ila edi.
Bu nav’ zulm va fisqidin bajonu dil ozurda ranjida b o ‘ldilar. V aze’ va sharif,
faqirva miskin nafrin va duoyi badig‘a og‘iz ochib, q o ‘l ko‘tard ilar” .
Bu m atnda izofa va o ‘sha davrtiliga xos gap qurilishi yo‘q emas. B undan
uslub doim o tarixiy hodisadir deb aytib kelinadi.
Turli realist yozuvchilarning o ‘ziga xos u slublari b ir-b irid a n qanday
farqlanishi aniq ta s a w u r qilm oq u c h u n , m uayyan jih a tla rg a ko ‘ra, o ‘zaro
yaqin turuvchi ikki asam i, ya’ni Oybekning “B olalik” va G ‘a f u r G ‘u!omning
“ Shuni b o la” qissalarini qiyoslab k o 'ran iiz . M az k u r a sa rla m in g m ushtarak
tom onlari shundaki, ulam ing ikkalasi ham avtobiografik xususiyatga ega bo ‘Iib,
deyarii b ir davr, ya’ni XX asr boshlaridagi b o lalar h a y o tig a b ag‘ishlangan.
Ikkala asarda ham hikoya asosiy qahram on, ya’ni yosh b o la tilidan olib boriladi.
Bu hikoya ikkala asarda ham birinchi shaxs tilidan beriladi. Shunga qaram ay,
m azkur asarlardagi hikoya qilish uslubi bir-b irid an keskin farqlanib turadi.
Buni anglam oq u ch u n ikkala asardagi p o litsm cy ster M ochalov haqidagi
parchani o ‘qib chiqish mumkin. “Bolalik”da M ochalov quyidagicha tasvirlanadi:
“ E rlar, x otinlar g 'a z a b bilan, hayqiriq, suron b ilan p an jaran i qarsillatib
yorib, mahkam larga, hech nim adan tap tortm asdan, to sh otadilar. M irshablar
q o ‘rqib, ichkariga yashirinishadi va panada turib o ‘q uzadilar. O lom on bir oz
chekinadi, am m o birdan q a h rg ‘azabi ortib yana h ayajong a keladi, tag'in duv
qaytib, olg‘a suriladi. X alq toMqini qaynaydi. B o sh la rid an oyoqlariga q ad a r
chang bosgan eski-tuski paranjilarda xotinlar, b a’zilarining chaclivonlari orqaga
tashlangan, yuzlari ocliiq.
— X oinlar! M uttah am lar! O q poshshoga o ‘lim ! Z o lim la m i y an c h ib
tashlaym izl-qichqiradi o m m a g‘a!ayonda.
Zolim ligi bilan m ash h u r b o ‘lgan M ochalov d e g a n politsm eystr eshikni
ochib, tashqariga chiqadi, u g'azabda turgan xalq qarshisida oqarib ketadi-da,
shoshilgancha o ‘zini ichkariga oladi, eshikni taqqa yopadi.
Eski shaharlam ing hanim asi uni yaxshi taniydi. K o‘rinishi joyida, pogonlari
savlatlh ustidayaxshi form a, keng yag‘rinli, sh o p n io ‘ylov, lekin q ip -q iz il
yuzidan zah ar to m g an , ham isha qovog'i soliq. b ad jah l M ochalov ko ‘c h a d a
yurganda, qarilar, yoshlar, baqqollar, savdogarlar, sam ovarchilar, ishqilib
d uch kelgan h ar kimsa q o ‘rqa-pisa, darrov salom b erad i. D oim o q o lid a u ch i
ingichka maxsus qam chi. M abodo birov “g ‘ing” degu d ek b o ‘lsa, qam chi b ilan
shart-shurt urib savalaydi. Bu ishga u misli yo‘q m ohir. A gar birov bilmasdanm i,
k o ‘rm asdanm i salom berm ay o ‘tib ketsa ham “ q iz in g n i...” deb savab q o lad i
(chorizm ning ashaddiy iti edi u). M en un i ju d a yaxshi bilam an, ko‘c h a d a
u chratg an im d a, b ir zu m to 'x ta b q o ta m a n -d a , “a ssa lo m ” deym an , lek in
ichim da-ku , astoydil so ‘kam an o ‘zin i” (“ B olalik” , 179-bet).
K o'ram izki, bu yerda hikoya jiddiy, sokin u slubda olib boriladi. V o q ealar
mufassal, bam aylixotir ko'rsatiladi. T asvirlanayotgan shaxsga “cho rizm n in g
ashaddiy iti edi u ” degan ta ’rif ham beriladi. S hu nday uslub yordam ida O ybek
bizning k o ‘z o ‘ngim izda M ochalovni o ‘tak etg a n z o lim , q o nx o4r, q o ‘p o l b ir
shaxs sifatida tavsiflaydi.
G ‘afu r G ‘u lo m ham kitobxonda M ochalov t o ‘g‘risida xuddi shunday
tasaw ur tu g 'd irad i. Lekin bu tasaw um i u butunlay boshqacha uslub vositasida
yuzaga k eltiradi. Buni payqash uchun “ S hum b o la”dagi M ochalov tasviriga
b ag‘ish lan g an quyidagi parchani o ‘qish kifoya: “ P o ‘latx o ‘ja ak asin ing
lo ‘p p o n ch asin i o ‘g ‘irlab, qorovulning itini o tib q o ‘ygan edi, m irshab bir
kun qam ab q o ‘yd¡. Tekshiigani ikkita mirshab bilan M ochalovning o ‘zi keldi.
H am m a in -¡n ig a u rib kctgan degin, m en bilan Solih M iraziz akan ing
bolaxonasidan m o ‘ralab, rosa tom osha qildik.
“A y-ay, sart, - dedi M ochalov, - ja m a n savsem jam an , tuvaya Sibir
poydesh, ey k izim n i...” Juda ham dahshat. P o‘latxo‘janing akasi: “ Pojaliska,
pojaliska” d eb a n c h a pul berib zo‘rg‘a ajratib oldi. Shundan buyon P o ‘latxo‘ja
o ‘rtoqlarim iz ichida: “ N abi inirshabingdan ham , M ochalovingdan ham , ko‘r
Rahim qorovulingdan ham qo‘rqm aym an” , - deb kekkayib yuribdi. “Q o 'y -
q o ‘y” desak, “h a m m an g n i otib tashlaym an” d eb d o ‘q qiladi” (147-bet).
Bu y erd a h ik o y a n ih o y atd a kulgili u slu b d a olib boriladi. X ususan,
M ochalovning tilla m i buzib gapirishi, P o ‘latxo ‘ja akasining “ Pojaliska,
pojaliska” degan so‘zlari kitobxonda kulgi uyg‘otadi. Voqeaning o ‘zi ham kulgili
ekanligi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari, G ‘afur G ‘ulom M ochalovga
ta ’rif berish yoM idan borm aydi, balki uning xususiyatlarini tu rli v oq ealar
davom ida y u zag a chiqaradi. Ju m lad an , u M ochalovni “p o ra x o 'r” d eb
ta ’riflam aydi, b alk i u n in g aw al Sibiq>a jo ‘natilm oqchi b o ‘!gan od am n i pul
olib, qo‘yib yuborish voqeasini aks ettiradi. Shu voqeaning o ‘zidan kitobxon
M ochalovning p o ra x o ‘r ekanligini anglab oladi.
“ Shum b o la” qissasining deyarli boshidan oxirigacha hikoya kulgili tarzda
olib boriladi. U n d a g i ko‘plab detai va voqealar kitobxonda kulgi uyg‘otish
m aqsadiga b o ‘y sundirilgan. Z aharxanda kulgi vositasida yozuvchi XX asr
boshlaridagi h ay o t illatlari nihoyatda dahshatli va jirkanch ekanligini o chib
beradi. “ B olalik” po vestida ham o ‘sha illatlar o ‘z aksini topgan. Lekin ular
asarning deyarli b o sh id an oxirigacha, yuqorida aytganim izdek, jiddiy, sokin
uslub vositasida y uzaga chiqarilgan. Kulgi uyg‘otuvchi d etallar esa ayrim
o ‘rinlardagina q o ‘llanilgan. Bundan tashqari, Oybekning hikoya qilish uslubida
qahram on h is-tu y g ‘u larin i, fikr-m ulohazalarini mufassal yoritishga im kon
beruvchi m ayin lirizm ham m uhim o ‘rin tutadi.
Aytganimizdek, agar yozuvchi uslubi asar tilida nihoyatda yorqin nam oyon
b o ‘lsa, uning b o sh q a u nsurlarida ham m a ’lum darajada sezilib turadi. T urli
yozuvchilam ing asarlarida portretning h ar xil tasvirlanishi fikrimizning dalili
b o 'la oladi. Y ozuvchi asardagi qahram onlarning tashqi qiyofasini chizar ekan,
odatda, kitobxonni u n in g ichki dunyosiga olib kirishga, bizni ruhiy jarayonlar
bilan tanishtirishga intiladi. Bu holat portretdan kuzatilgan um um iy maqsaddir.
Biroq h ar b ir katta yozuvchi b arch a tasviriy vositalar q ato rid a p o rlre td a n ham
o ‘z g ‘oyaviy-badiiy maqsadlariga m uvofiq holda foydalanadi. A bdulla Q ahhor
“ Sarob” rom anida portret chizishda qiyosiy tasvir usulidan naflanadi. Bu yo‘l
bilan, xususan, M urodxo‘ja d om la va uning qizi S oraxon o b ra zlari chiziladi.
Bu ikki shaxs bir-birini to ‘ldiradi, aniqlashtiradi. D o m la p o rtre tin i mufassal
chizishda yozuvchi o ‘xshatishlarni h a m ishga soladi. U la r d o m la n in g fe’l-
atvoriga m os tushadi. Uyga “o 'r ta b o ‘yli, yo‘g‘on gavdali, k o ‘k m ovut avrali
po‘stin kiygan, qirq besh yoshlardagi b ir kishi kirdi. U ning m o'ylovga o'xshagan
qoshlari ko‘zining ustiga tushib tu rar, kichkina do‘ppisi q oplay olm agan tcpakal
boshi hozirgina pardozlangan sariq etikning tu m sh u g ‘id ay y altirar edi. Ikki
lunji osilgan” . Dom la harakatlarining hayvonning h arak atlarig a o'xshatilishi
bejiz em as; uning butun vujudi h ay v o n d a n farqlanm asligi a sta-sek in ochila
boradi.
Yozuvchi Soraxonning tashqi qiyofasini chizish jarayonida d o m la portretini
ham yangi-yangi detallar bilan t o ‘ldiradi. Shu tarz d a u la m in g p o rtretlarini
kitobxon ko ‘z o ‘ngida yorqin gavdalantirib beradi. “ M urodxo‘ja dom la yo ‘g ‘on
barvasta odam , shunday b o lis h ig a qaram asdan, qizining o z g 'in ekaniga o ‘zi
ham taajjublanar edi. Soraxon otasiga nisbatan oriq bo‘lsa-ku, rasm ana qizlarday
b o 'la r edi-ya, u eng oriq qizlarga q araganda ham oriq, sh u n in g u chu n b o ‘lsa
kerak, o d atd an tashqari novcha k o 'rin a d i, yurganda xu dd i ikk i-u ch yeridan
bukilib ketayotganday tuyuladi; sh u n d a n o ‘zi ham xavfsiraganday, gavdasini
olg‘a iashlaboq yuradi. Ko‘k qarg'a shohi ko'ylagining keng etagi oslidan chiqqan
savacho‘p singari oyoqlari d o im gavdasidan keyinda q o lib , m uvozanatni
saqlashga shoshiladi. Uning u z u n -u zu n va ingichka b a n n o q la ri, ko ‘k tomirlari
ko'rinib turgan qo‘llari ikki yonida em as, qomining ustida qimirlaydi. Yelkasidan
ozgina pastga tushib turadigan ikki o ‘rim qora, zotli sigirning dum i singari
q o ‘n g‘iroq sochlari te z -le z k o ‘kragiga tushib, uni q a h r b ilan olib yelkaga
tashlashga m ajbur qilm asa, o rq a d a n k o ‘rganlar S o ra x o n n i o g ‘ir b ir narsa
olib ketayotgan gum on qiladi.
Soraxonning rangi dom laning rangiday xamirga o ‘xshagan em as, Soraxon
q o ra ch ad a n kelgan: kulganda o tasi singari og‘zini k a tta o c h ib em as, yupqa
lablarini qimtib, yuqorigi labini k o ‘taribroq turgan o ‘g ‘ri tishini k o ‘rsatmaslikka
tirishadi; g ap ii^and a ham sh u n d ay , qanday kayfiyatda va q an d a y qattiq
g ap irm a sin , yupqa lablari x u d d i p ic h irla g a n d a y h a r a k a t qilad i. U chli
p eshonasining o ‘rtasidan farq o ch ilib , jingalak sochi q o sh larig a tegay-tegay
d eb , quloqlari orqasiga o ‘tib k etg an . A chchig‘i kelgand a q oshining biri past,
biri baland b o ‘lib, kichkina, k o ‘zlarin in g osti p irp irab u c h a d i va kichkina,
o ‘ta ko‘rinarlik darajada yupqa b u m id a n u ncha-m u n ch a b ir q o n ham qochadi,
teshiklari keriladi” .
P o rtre t tasviri k o ‘rinishdan obyektiv xususiyat kasb e ta d i, lekin bu
tasvirning tu rg an -b itg a n i kinoya, kesatiqdan iborat b o ‘lib, yozuvchining
S oraxonga b o ig a n qarashi asta-sekin keskinlashib boradi. O tasining husnini
buzib turuvchi chiziqlar keltirib, “qiziniki unday emas, boshqacharoq” degan
ohan g d a g a p tu zilad i, lekin ayni p aytda, Soraxondagi bu “ o ‘xsham asiik”
uning n ih o y atd a beso'naqay, xunuk belgilaridan ekanligi bilinadi.
O ybek esa “ B olalik” asarida m uayyan b irp e rso n a j p o rtre tin i chizishda
boshqa q a h ra m o n n in g u haqdagi xotirasidan, taassurotidan unu m ii foyda-
lanadi; y o sh M u soning tashqi qiyofasi quyidagicha jo n la n tirila d i: “T o r
k o ‘c h a -d a , q o ‘shnim izning eski sh alo q eshigi oldida m en in g chol b obom
o ‘z o ‘rto g ‘i-u z u n soqolli, yirik ju ssali, karquloq m o ‘ysafid b ilan n im alar
to ‘g ‘risidadir ezm alanib so‘zlashadi. Bobom ortiq, kichkina gavdasini devorga
suyab, c h o ‘qqaygan: hassasini tizzalari orasiga qadagan. 0 ‘rto g‘i esa q o ‘pol,
eski sag 'ri kovush kiygan u zu n , se rtu k oyoqlarini uzatib, oftobga yag‘rinini
tutgan h o ld a , yerga yonboshlab o ‘tirib d i”.
Yozuvchining uslubiy o ‘ziga xosligi faqat asartilida yoki portret chizishdagina
emas, balki barcha boshqa unsurlar va tasviriy vositalaming qo'llanilishida ham
sezilib tu rad i.
Y o zu vchilarning o ‘ziga xos uslublari uzoq tarixiy taraqqiyot m ahsulidir.
C h u n o n c h i, qadim gi rus adabiyotida o 'z ig a xos uslubiam i farqlash m um kin
b o 'lm a g a n . U n d a faqat badiiy a d a b iy o t uslubi rasm iy yo zish m alard an va
cherkov asarlari tilidan ajralib tucgan. Faqat XVIII asrga kelib rus adabiyotida
uslubiy fa rq la n ish la r (lekin hali u m u m iy tarzd a) yuzaga c h iq a b oshlagan.
J u m la d a n , m u a y y a n xildagi a s a rla rg a m uvofiq h iso b lan g an va M .V.
L o m o n o so v t a ’riflab bergan yuksak, o ‘rta ham da quyi uslu b lar m aydonga
kelgan. 0 ‘sh a asr oxirlarida esa D erjavin, Radishchev, K aram zin , Krilov,
Fonvizin singari rus yozuvchilari ijodida o ‘ziga xos uslublar shakllanganligi
ko‘zga a n iq la sh la n a d i. 0 ‘ziga xos uslublarning ravnaqi, ran g-baran gligi
realistik ad a b iy o t taraqqiyoti bilan b o g ‘liq.
Realist yozuvchi uslubi til va nutq hayotda qanday bo‘lsa, asarda ham xuddi
shunday b o ‘lishiga aham iyat beradi. Ayni holda, til bilan b o g liq holda h ar
bir yozuvchining o 'z ig a xos uslubi borligini ham hisobga oladi.
U slub o ‘zbek adabiyotshunosligida yetarli ishlanmagan. U “irimlar yig'indisi
em as, un i tash q i shakl deb ham b o ‘lm as, balki dunyoni poetik idrok etish va
poetik obrazli tafakkurning eng m uhim xususiyatidir” .
E ng avvalo, uslub m afkuraviy kategoriyadir. Ijtimoiy m azm un dan uning
g‘oyaviy to m o n i kelib chiqadi. Uslubga oid, unsur, masala va qismlar mazmunsiz
va g‘oyaviyliksiz tarqalib ketadi, ulam i m a ’no, yozuvchining ifodalangan niyati
birlashtiradi.
U slub estetik qadriyatdir, unga badiiy q o n u n iy at sifatida ham q araladi, u ,
ayni holda, ijtim oiy hodisadir. U slub estetik kateg o riy ad ir. Asam i ijod etish
qonuniyatlarini bajarishda asar tu7.ilishi uslubning ifodachisiga aylanadi.
Ekspressiya, kom pozitsiya, tasvir va ifoda, ijodiy m eto d , adabiy t u r va
jan r, ichki shakl uslubni ifoda etuvchilar (nositeli stilya)dir. U lar ham d o im o
o'zgarib turadilar.
M azm un (m avzu, g ‘oya, sujet), ichki shakl (o b ra z , adabiy tu r va j a n r )
uslubning unsurlaridir. Uslub davrdan davrga, yo zuvchidan yozuvchiga,
yozuvchining asaridan asariga o ‘tgan sayin o ‘zgarib boradi.
U slub juft kategoriyalarga ham ega (lirika, e p o s, d ra m a kabi u m u m iy ro q
tushunchalar
kategoriyalaT
deb ataladi). U la r obyektiv xususiyatga m olikdir.
Qaram a-qarshi tushunchalar, qat’iy va erkin shakllar, soddalik va m urakkablik,
dinam iklik va statiklik, obyekt va subyekt, u m u m va yakkaiik, um um iylik va
individuallik uslub kategorjyalari sirasiga kiradi.
V b o b
IJO D IY M E T O D
M etod grekcha “tekshirish yo‘Ii” dem akdir.
In d iv id u a l ( o 'z i g a xos) u s lu b la r y o z u v c h ila r v a m u a y y a n d a v r
adabiyotlarining o ‘ziga xosligiga bogMiq bo‘lganidek, ijodiy m etod (ijodiy usul)
ham san ’atkor yoki s a n ’atkorlar guruhining m u sh ta ra k va ayrim belgilari,
g ‘oyaviy-badiiy saviyalari, maqsadlariga aloqadordir.
M etod (badiiy u s u l)-”voqelikning aks etish u su li” , “un i tip ik lash tirish
qoidasi” , a s a rg ‘oyasini ifodalovchi o brazlam ing taraqqiyoti va qiyosiy y o ‘li,
obrazli vaziyatlam i hal qilish tam oyili, “s a n ’a tk o rn in g bilish kerak b o ‘lg a n
voqelikka nisbatan b o ‘lgan ijodiy m unosabatdagi u m u m iy jih atla ri” . M e to d
hayotning shaklinigina em as, balki ichki to m o n in i h am , ya’ni m o h iy atin i
ham ko'rsatishni ta q o z o etadi va biron n a rsa n i b osh qalari bilan q o ‘sh ib ,
yaxlit holda tasvirlashi lozim.
Ijodiy usul deyilganda, yozuvchilam ing v o q elik n i tashlash, aks ettirish va
baholashdagi asosiy tartib lari tush u n ilad i, bu ta rtib la r sa n ’a tk o rla rn in g
dunyoqarashi, tutgan y o ‘li vahayot haqidagi nuqtayi nazari bilan uzviy b o g liq
b o ‘ladi. Agar uslub tushunchasi ko‘proq m u ay y an b ir yozuvchining o ‘zig a
xosligiga taalluqli b o ls a , ijodiy usul deyilganda, voqelikdagi hodisalami tanlash ,
aks ettirish, baholash borasida butun bir yozuvchilar guruhi ijodiga xos b o ‘lgan
m ushtarak to m o n la r h am anglashiladi. Shunga k o ‘ra, ijodiy usul h aq ida s o ‘z
borganda, bizning ongim izda klassitsizm, sentim entalizm , modernizm singari
sohalar gavdalanadi. B iroq ijodiy usul voqelikni aks ettirishning m ushtarak
tartiblaridangina ib o rat b o ‘lib qolm ay, har b ir yozuvchi ijodida o ‘ziga xos
ta rz d a n am oyon boMishi bilan ham ajralib tu ra d i. X ullas, ijodiy usul
yozuvchining hayo tg a muno&abatda bo'lish p rin sip lari yig'indisidir; badiiy
tadqiq etish yo'lidir. U adabiyotning dunyoni m a ’rifiy bilish xususiyati bilan
ham bog‘langan.
M a’lum ki, o ‘ziga xos uslub asardagi b archa u n su rlar va tasviriy vositalar
tizim ining, ular o ‘rtasidagi aloqaning o ‘ziga xosligi bilan bog‘liq holda yuzaga
keladi. Yozuvchining ijodiy usulidagi o ‘ziga xoslik hayot materialini tanlashdagi,
baholashdagi aks ettirish va tayanch tartiblarida nam oyon b o ‘ladi.
D em ak, uslub va ijodiy m etod tushunchalarini aynan bir narsa deb qarash
m um kin em as. Ilgari ijodiy m etod ni uslub d eb kelganlar, keyin esa uslub
ijodiy m etod em asligi ayon b o ‘lgan. U slubni tad q iq etish badiiy vositalar
tizimini ularga xos q onuniy aloqadorlikda o ‘rganish dem akdir. Ijodiy m etodni
tadqiq etish esa, yozuvchi ijodida badiiy o b ra zlar tizim i vositasida yuzaga
chiqadigan hayot haqiqatining g‘oyaviy-badiiy ildizlarini o'rganish dem akdir.
Ijodiy m etod uslub b ilan ay n an bir narsa b o 'lm ay , uni belgilovchi, yuzaga
keltiruvchi om ildir.
Dem ak, yozuvchi ijodini o ‘nganishda aw al uning m etodini aniqlash va shu
yo‘l bilan usiubini o ‘rganishga kirishish maqsadga muvofiq. Bunday o ‘rganish,
ayniqsa, yozuvchining b u tu n ijodigina tadqiq etilm asdan, dunyoqarashi,
muayyan voqealarga m unosabati va ulam i aks ettirishdagi o ‘ziga xos tom onlari
tekshirilganda ham g ‘oyat m uhimdir.
Ijodiy m eto d n in g aham iyati voqelikdagi h odisalam i tanlash, aks ettirish
va baholash (talqin etish) borasida yozuvchi tam oyillarining hayotdagi m uhim
to m o n la m i h aq q o n iy gavdalantirishga h am da ularga nisbatan m uayyan
m unosabatni shakllantirishga xizmat qilish bilan belgilanadi.
Adabiyot tarixidagi barcha ijodiy m etodlar muayyan ijtimoiy ehtiyojlam ing
taqozosi, ijod tajribasining natijasi va adabiy malakaning nazariy umumlashmasi
sifatida maydonga kelgan.
Badiiy ad abiyotning k o ‘p asrlik y o‘li guvohlik berishicha, ijodiy tasvir
qoidalari ham m a d av rlar u ch u n birday, ya’ni qotib qolgan tarzda b o'lm aydi,
balki h ar b ir ijodiy m e to d doirasida o ‘zgarib, rivojlanib turadi. Bu rivojlanish
yozuvchilaming g'oyaviy-badiiy kashfiyotlari bilan ham , o'sha kashfiyotlaming
nazariy jihatdan u m um lashtirilishi, ahamiyati belgilanishi bilan ham bog‘liq
holda sodir b o ‘ladi; rus tanqidiy realizmi, b ir to m o n d a n , A.S. Pushkin, N.V.
G o g o l, A .N . N e k r a s o v , M .Y e. S a ltik o v - S h c h e d rin , L .N . T o ls to y ,
F.D ostoyevskiy, A .P . C hexovlarning nodir adabiy ixtirolari bilan boyisa,
ikkinchi tom ondan, V .G . Belinskiy, N .G . Chemishevskiy, N A Dobrolyubovlar
tarafidan shu ijodiy usul tajribasining nazariy um um lashtirilishi ta ’sirida ham
ravnaq topdi.
Ijodiy m etodlam ing vujudga kelishi, rivojlanishi va alniashinishi ijtim oiy-
tarixiy sharoitlarga bog‘liqdir. Muayyan ijîimoiy-tarixiy sharo itd atug ‘ilgan ijodiy
m etod keyinchalik rivojlana borib, o ‘zida jam iyat hayotidagi o'zgarishlam i aks
ettiradi. Jam iyat taraqqiyolidagi o 'zg arish lar yangi sifat o ‘zgarishlariga olib
kelganda, adabiyot oldiga m ohiyat e’tibori bilan yangi v a z ifalarq o ‘yilganda,
mavjud ijodiy m etod o ‘rniga boshqasi vujudga keladi.
Bir ijodiy metod o'm iga boshqasi kelishi oqibatida awaigisiga taalluqli b o ‘lgan
n o d ir badiiy a sa rla rn in g estetik qiym ati y o ‘q o lib ketm aydi. Y u q o rid a
aytilganidek, chinakam n o d ir asarlar insoniy at b ad iiy xazinasida o 'lm a s
yodgorlik bo‘lib qoladi va k o ‘plab avlodlarga m a ’naviy oziq beradi. Bu yerda
gap ijtimoiy ehtiy o jlam in g o'zgarishi bilan b o g ‘liq h o ld a b ir ijodiy m e to d
o ‘m iga boshqasi tu g ‘i)ishi haqida ketyapti. Y angi ijodiy m etod, o d a td a ,
adabiyotning awalgi taraqqiyoti davomida mavjud b o ‘lgan eng yaxshi tom onlam i
qabul qilib oladi va u la rn i yangi hay otiy e h tiy o jla rn i qon dirish ishiga
b o ‘ysundiradi.
X uddi adabiy tu r va ja n rla r rivoji kabi ijodiy m e to d la r taraqqiyoti h a m
ilmiy tafakkum ing jonli obrazlilik bilan chatishib ketib, adabiyotda yuksaklik
to m o n uzluksiz harakat qilib borishga xizm at qiladi.
Q ad im g i m ifo lo g iy a d a n to r tib , h a y o tn in g q o n u n iy a tla rin i b u t u n
m urakkabligi bilan o ch ib beruvchi hozirgi ad ab iy o tim izg ach a davom etg a n
insoniyat badiiy tafakkurining yo‘li fikrimizning dalili b o ‘la oladi. Bu sohadagi
ijodiy m eto dlam i oqim lar, yo‘nalishlar tarixini a n iq olib q aralg an d ag in a,
to ‘g‘ri va atroflicha idrok etilishi mumkin.
Asosiy ijodiy m e to d la r bilan alo h id a-alo h id a tan ish ish g a o 'tish d a n a w a l
adabiyot taraqqiyotida m uhim ahamiyatga cga bo'lgan, ikki yo‘nalish deb atalgan
yoki hozirgi adabiyotshunosliktili bilan aytganda, ikki ijod tip i ustidato‘xtalish
lozim. Bu yerda realizm va rom antizm ko'zda tutiladi. Lekin hozir gap ulam ing
m uayyan tarixiy sharoitdagi k o ‘rinishlari h a q id a em as, balki ko‘p a s rla r
davomida adabiyot taraqqiyotiga kuchli ta ’sir ko‘nsatgan yo‘na1ishlarbo‘lganligi
to ‘g ‘risida ketyapti.
Realizmning eng um um iy belgilari haqida gap bopganda, dastaw al, realistik
tasvirda hayot xuddi hayotning o'zidagidek shakllarda aks ettirilishi ko‘rsatiladi.
Am m o bu belgi realizm ga, haqiqiy san’atk o rla m in g barchasiga xosdir.
O datda, san ’atd a, deyarli doim o n ia’lum d a ra ja d a shartlilik b o ‘lad i.
T urm ushni hayotiy shakllarda aks ettiruvchi realizm ga ham shartlilik b e g o n a
emas.
Ayrim hollarda tasvirdagi narsalarhayotdagiga u n c h a muvofiq kelm asa-da,
realistik deyilaveradi. A ytilganidek, yo zu v ch ilar k o ‘p hollarda (a y n iq sa ,
satirada) tasvirlanayotgan narsa-hodisalam ing m ohiyatini chuqurroq ochish
maqsadida mubolag‘a va b o ‘ittirib tasvirlashdan foydalanadilar. ljtimoiy hayotdagi
yoki inson ruhiy dunyosidagi o ‘zgarishlar mohiyatini ochishga xizmat qilganda,
fantastik obraziar h am realistik tasvirga zid deyilm aydi. Axir, M eílstofel yoki
G am let o tasin ing arvohi obrazlari nod ir adabiy asarlar realizm iga p u tu r
yetkazadim i? T asvirlanayotgan narsa-h o d isalar m ohiyatini o chishda turli
b o ‘rttirishlarga, k u chaytirishlarga yo‘l beradigan badiiy m azm un realizm da
belgilovchi rol o ‘ynaydi.
Aksincha, kishilarning tashqi qiyofasini haqqoniy ko‘rsatgani holda ulardagi
ayrim tasodifiy, m uhim b o ‘lmagan xususiyatlamigina ochib bergan asar realistik
sanalmaydi.Bunday naturalizm tipiklikdan m ah ru m b o ‘lgani uchun realizmdan
yiroqdir.
Realizm katta um um lashm alarch iqarishg a qodir. U voqelikning obyektiv
tasviridir, x arak terlar orasid an m uhim larini ta n la b oladi. R om antizm ning
o ‘zida ham b ir-biridan keskin ajraluvchi ikki yo‘nalishni farqlash kerak: nafaol
romantizm, u voqelikni b o ‘yab ko‘rsatib, kishilami o ‘sha voqelik bilan murosaga
keltirishga intiladi yoki voqelikdan chetga to rtad i. Faol rom antizm hayotda
inson irodasini m ustahkam lashga, u n d a voqelikka ham da o ‘sha voqelikning
h a r qanday zulm iga qarshi isyon uyg'otishga intiladi. Buyuk ro m an tik
yozuvchilaming asarían ham aslida hayotni va insonni tushunish borasida bizga
bitm as-tuganm as m a z m u n in ’om etadi ham da tasvim ing ulkan t a ’sirchanligi
bilan ajralib tu rad i. N a v o iy ja h o n adabiyoti rom antizm ining asoschilaridan
biridir. ljodining b o sh la n g ‘ich davrida rom antizm ga moyil b o 'lg an M.Yu.
Lermontov “ Msiri” poem asida tahqirlangan, xo‘rlangan insonning Rossiyadagi
zulm negiziga qurilgan ijtimoiy tartiblarga nisbatan norozilik isyonini ifodaladi.
Rom antizm o ‘zining realizm ga nisbatan past darajadagi ijodiy m etodligini
ko‘rsatmaydi.
Ikki m uhim ijod tip i b o ‘lgan realizm va rom antizm ning xarakterii belgilari
haqida tasaw u r hosil qilingandan so‘ng ijodiy usulning adabiyot tarixidagi bu
m um toz ko‘rinishlari bilan tanishishga o ‘tish m um kin.
A ntik adabiyotda realizm unsurlari
Qadimgi yunon adabiyotidagi badiiy tasvir qoidalari nihoyatda o 'ziga xos
b o ‘lib, yangi za m o n n in g realizm va rom antizm qoidalaridan keskin farqlanar
edi. Biroq chuqurroq tekshirilsa, ulam ing m a’lum darajada realizm qoidalariga
yaqinligi ayon b o ‘ladi, chunki bu qoidalar ham um um uchun m uhim b o ‘lgan
narsa-hodisalarni aks ettirishni taqozo qilgan. Bu o ‘rinda h a r b ir ijodiy usul
insoniyat tafakkuri va s a n ’at taraqqiyotidagi m uayyan davm i aks ettirishini
hisobga olish lozim. Insoniyatning bolalik davridagi ijtimoiy sharoit va qadimgi
y unonlarongi darajasining o ‘ziga xosligi u la rsa n ’atdagi realizm kurtaklarining
xarakterini belgilab bergan
M ash hur G o m crg a taalluqli d e b qaraladigan asarlar y o zilg an paytlarda
y u n o n lam in g ijtim oiy hayoti b ir b u tu n lig i, yaxlitligi bilan ajra lib tu r a r edi;
um um iy farovonlik bilan bogMiq h o ld a , h ar bir odam n in g h ay o ti u davrlarda
m a ’lum darajada farovon kechar edi va aksincha, h a r b ir kishi tu rm u sh in in g
farovonligi um um iy farovonlikni aks ettirared i. U nday sharoitlarda adabiyotda
butun xalq hayoti uchun aham iyatli b o ‘lgan n arsa-h o d isalar q a m ra b olinishi
tabiiy va zaniriy hol edi. Shu bilan b o g ‘liq holda, o'sha davrlar y u n o n adabiyoti
asarlarining manbayi sifatida um um xalq hayotida aham iyatli b o lg a n voqealar
h am (“ Ilia d a ”dagi kabi), xalq v ak illarin in g h is -tu y g ‘u la ri, q a ra sh la ri,
intilishlari, m aishiy turm ushlari h a m ( “ O disseya”dagi singari) aks ettirilgan
edi. Dem ak, qadimgi yunon adabiyotida narsa-hodisalami tanlash va aks ettirish
q oidalari xalq hayotidagi z a ru r, u m u m iy , tip ik to m o n la rn i k o ‘rsatish
vazifasidan kelib chiqilgan holda belgilangan.
Buyuk G o m e r va qadimgi y u n o n tragediyanavislari asarlarid ag i q ah ra-
m o n o n a shaxslar (Prom etey, Axilles, G ekto r, Odissey, E d ip , A ntigonalar)
o'sha davrlardagi yunon xalqiga xos b o ‘lgan muhim qarashlam i, his-tuyg‘ulami
o ‘zlarida mujassamlashtiigan edilar.
Bir vaq tlar G egel ju d a yaxshi k o 'rsa tg an id ek , m a z k u r q a h ram o n o n a
shaxslarga, d astaw al o ‘zining m ustaqilligini va shu bilan b o g ‘liq ho ld a har
b ir xatti-harakati uchun javobgarligini his qilish tuyg‘usi xos edi. Sofoklning
“ Shoh E d ip ” asaridagi E dip o ‘z ib ilm a g a n holda otasini o 'id irg a n i va ona-
siga uylangani uchun o ‘z -o ‘zini jazo lashi q ah ram o n o n a x arak ter, o ‘z gunohi
u ch u n b o sh qalam i ayblashdan, subyektiv istaklarini o by ektiv ishlariga zid
q o 'yishdan yiroq ekanligini isbotlaydi.
Q ah ram o n o n a shaxs o ‘zini o ‘zi m ansub b o 'lg an u m u m d a n ajratib ham
qo'ym aydi. Shu sababli, nevara b o bosining gunohi u c h u n o 'z in i ay b d o r deb
hisoblaydi ham da boboning gunohi butun avlodlar sha’niga d o g ' b o ‘lib tushadi.
M uayyan oila yoki urug‘ning ishi va taqdiri ulam ing a ’zolariniki d eb qaraladi
hamda shunga ko'ra o'sha a’zolar yoki qullami himoya qilish um g‘ning vazifasigina
em as, balki huquqi ham sanaladi. U ru g 'd ag ilam i b ir-b irid a n ajratib, tafovutli
qilib qarash a ’zolarning xayoliga h am kelm aydi. U n d ay shaxslar o 'z la ri bilan
u ru g ‘doshlari orasida hech q a n d a y farqni sezdirm aydilar. S h u tariq a , Gegel
aytganidek, um umiylik, m ushtaraklik alohidalikda ifo d alan ar, alohidalikesa,
o 's h a m ushtaraklik ruhi bilan su g ‘orilgan b o 'la r edi. G eg el m asalanin g yana
b ir m uhim tom o n ig a e ’tibor b erish lozim ligini alo h id a u q tira d i. G egelning
ko'rsatishicha, u davr kishüari u c h u n xos b o lg a n n arsa-sh axsn in g ehtiyojlari
uning o 'z faoliyati bilan q o n d irila r edi. Buni adabiy q a h ra m o n la rd a ham
ko‘rish m um kin. M azkur q ah ram o n n in g o ‘z)ari hayvonlarni oMdiradilar,
pishiradilar, otlarni o ‘rgatadilar, qishloq xo'jalik asbob-uskunalari va harbiy
qurollar, kiyim lar tayyorlaydilar. Bunday sharoitda odam o ‘zi foydalanayotgan
va o ‘zini qurshagan hamma narsaning chinakam xo‘jayini deb his qiladi. G om er
asarlaridan buni tasdiqlovchi k o 'p lab m isollartopish m um kin. A gam em non-
ning o ta -b o b o la rid a n m eros b o ii b kelayoîgan ski pétri, Odissey tom onidan
nikoh kechasi uchun tayyorlangan o ‘rin, Fetida iltimosiga ko‘ra, Gefest to m o
nidan yasalgan Axillning qurol-aslahalari shunday m isollar qatoriga kiradi.
G eg el so 'z la ri bilan aytganda, qahram on lik davri shaxslar qalbida har
doim hosil etgan kashfîyotlari, yangiliklari oqibatida tug'ilgan shodlik tuyg‘usi
barq urib turadi; ham m a narsada u o ‘z qoMlarining kuchini, aqlining qudratini,
jasoratining natijasini his qiladi. Shu sababli, uning qilgan kashfîyotlari, ishlari,
xohishlari, intilishlarining natijalari tu rli-tu m a n ehtiyojlarini qondiruvchi
vo sitalar sifatida k o'zga tash lan ad i. Biroq q ah ram o n lam in g qiziqishlari,
m a n f a a t l a r i , in tilis h la ri s h u la m in g o ‘zi b ila n c h e k la n m a y d i. U la r
q ah ram o n lam i qurshagan zam in h am d a vaziyatni tushunishga yordam beradi.
Q adim gi y u n o n lam in g badiiy tasvir prinsiplari y a n a sh u bilan ajralib
turadiki, u lar antik zam on kishilarining mifologik dunyoqarashi bilan aloqada
edilar. X alqning go‘daklikdagi ongi u davrlarda tabiat qonuniyatlarini t o ‘g ‘ri
anglab yetolmas edi. Tabiat kuchlarining bevosita ko‘zga ko‘rinib tuigan tomonlari
bilan u la rn in g ko‘rinm as m anbalari orasidagi aloq alar inson faoliyatidagi
sabab va oqibat munosabatiga qiyoslangan, o'xshatilgan tarzda idrok etilardi.
C h a q m o q , m om aqaldiroq, quyosh nuri, sham ol kabi tab iat hodisalari
yuksaklikdagi qandaydir m avjudotlam ing harakatlari deb tushunilar edi. Shunga
k o ‘ra, b o rliq qonuniyatlari haqidagi ta sa w u rla r tu rli-tu m a n xudolarga olib
borib b o g 'la n a r edi. U xudolarning h a r biri m uayyan real kuchiga muvofiq
kelardi.
Kishilar ongida paydo bo‘lgan xudolar o'imaslik, beqiyos darajada qudratlilik
singari idéal alomatlarga ega edilar. Shunga ko‘ra, ular kishilar uchun qandaydir
nam una b o ‘lib xizmat qilardilar. Bundan tashqari, ularda o'sha zam on ishlarining
q a to r real sifatlari h am k o 'rin a r edi. U belgilar orasida ijobiylari bilan bir
q ato rd a salbiylari ham bor. Bu hol o ‘sha davr kishilarining turm ush tajribasi,
ayrim h a y o tiy zidd iyatlar m ohiyatini anglaganliklari bilan izohlanardi. Shu
sababli “ lliada” cposida xudolar qadimgi yunonlaming nazarida ulaiga nomuvofiq
b o ‘lgan ishlar ham qiladilar. C h u n o n c h i, asarda A pollonning orq ad an kelib
P atro k ln i x o in larc h a zarb bilan urishi, G ek to r qiyofasiga kirib, Axillesning
e ’tiborini haqiqiy G ektordan chetga tortishi va bu janglarda o'im asligi tufayli
x o h lag an ch a h arak at qilishi, M enelaynin g Prisdan o ‘ch olishiga Zevsning
xalaqit berishi m uayyan ichki g‘azab bilan tasvirlanadi. Ayrim hollarda qadimgi
y u n o n lar x u d olarning b a ’zi tubanliklariga kishilaming yuksak jasoratlarini va
oliy intilishlarini qarshi q o ‘yar edilar. Axillesning o 'iim g a n afrati, G ektom ing
vatanga m uhabbati, G ekubaning onalik tuyg'ulari, A ndrom axaning vafodorligi
tasviri fikrim izningdalili b o ‘la oladi.
Qadim gi yunonlam ing mifologik dunyoqarashi ilm iy tafakku r kurtaklariga
ega b o ‘lganligi sababli o ‘sha davr u ch u n olam ni tu s h u n ish n in g yuqori shakli
hisoblanadi. Shunga ko‘ra G o m er davri antik adabiyoti nam unalaridagi ko'plab
lavhalar hoziigi zam o n kishilari u c h u n q anchalik xayoliy, afsonaviy b o ‘Jib
ko‘rinm asin, ular qadim gi y u n o n la m in g olam haq id ag i tasaw u rlarig a m os
kelardi va realistik tasvir kurtaklariga ega edi.
Ijtim oiy hayotdagi b ir b u tu n lik , yaxlitlik b a rh a m to p ish i, fan-texnika
taraqqiyoti natijasida san 'atd ag i m ifologik d astak ning yem irila borishi bilan
bo g ‘liq holda antik adabiyotning o ‘ziga xos tasvir usuli o 'z in i oziqlantirib
tu rg an tarixiy zam inidan m ahrum boMadi ham da shu b ilan un in g um ri ham
tugaydi. Bu davrdagi shoirning hayotga ijodiy m u n o sab ati A ristotel tasvirida
hayotga taqlid qilish, narsa yo hodisaning o ‘xshashini hosil etish, deb tushundi.
Uvg‘onish davri realizm i
H ozirgi zam on realizm i n am unalariga b irm u n ch a yaq in turuvchi asarlar
G ‘arbda U yg‘onish davrida paydo b o i d i, bu davr o ‘rta féod al tartiblarining
yemirilishi va kapitalistik m unosabatlam ing yuzaga kelishi bilan bog‘liq holda
X IV asrlardan boshlanib, XVII asr boshlarigacha b o ‘lgan m udd atni o ‘z ichiga
oldi.
U y g ‘o n ish davrining ilg‘o r n am o y a n d a la ri o ‘r ta a s r feod alizm i va
cherkovining aqidaparastlik ta ’Jimotlariga insonning to ‘laqonli hayotini qarama-
qarshi qo‘yishga intilib, qadimgi zam on fani va san’atining m um toz namunalariga
m urojaat qiladilar ham da antik d u n y o san’atkorlari va m utafakkirlarining eng
n o d ir asarlarini qayta jo n lan tirish g a kirishadilar. B iroq u la r faqat qadim gi
dunyo qadriyatlarini aynan qayta tiriltirishga intilm adilar, balki ularga tayangan
holda, o ‘z zamonlaridagi hayotda va m adaniyatda buyuk burilish yasadiJar.
U yg‘onish davri adabiyoti realizm ining eng asosiy belgilaridan biri shunda
ediki, unda hayot tasvirining k o'lam i nihoyatda kengaygan edi.
U yg‘onish davrining ulug‘ yozuvchilari asarlarida kishilam ing ichki dunyosi
tashqi olam i bilan uzviy b o g iiq lik d a , o ‘sha p ay tlarg ach a m isli ko‘rilm agan
darajada to ‘liq va chuqur ochib beriladi. Uyg‘onish davri adabiyoti ulug‘ italyan
shoiri Petraika va Alisher Navoiyning salobatli va ulug‘vor m uhabbat poeziyasidan
tortib, buyuk ingliz dram aturgi Shekspir ijodidagi keng x arak terlar va sharoit
tasvirlarini o ‘z ichiga oladi.
U yg‘o n ish davri adabiyotining ikkinchi m uhim xususiyati u n d a yuksak
insonparvarlik (gum anizm ) ohangining katta o ‘rin tutganligidir.
in s o n a q l-id ro k in i, q u d ra tin i, q a d r-q im m a tin i u lu g ‘lash U y g ‘o nish
davri a d a b iy o ti in so n p arv a rlig in in g m o h iy atin i lashkil eta d i. Bu davr
yozuvchilari ta sv ird a tarixiylikka y e ta rlic h a am a! q iim agan va u m u m an
kishilarga xos b o ‘Igan sifatlarni o ‘z q ah ram o n larid a m ujassam lashtirishga
uringan b o ‘ls a la r- d a , u la ry u z a g a k eltirgan o b ra zlard a z a m o n n in g ayrim
belgilari o ‘z yorqin aksini topgan edi. Shekspim ing “V enetsiyaliksavdogar” ,
“ Q aysar q iz n in g tiy ilish i” singari ko m ed iy alari va “ R om eo va J u ly e tta ”
tragediyasidagi q ah ram o n lar, A lisher N avoiy dostonlaridagi adolatsiz shoh
obrazi m a ’lu m m a ’n o d a bu d a h o la r yashagan zam on nin g kishilari sifatida
ko‘zga tashlanadilar.
Uyg‘onish davri adabiyoti realizm ining uchinchi m uhim xususiyati u nda
cherkov x o n aq o h xodim lari, ruhoniylar, feodalizm ning chirik tartib lari va
axloq norm alari keskin tanqid ostiga olinganligi edi. Ba’zida bu tanqid kuchli
hajviy ru h k asb e ta rd i. K uchli ta n q id iy ru h n i biz B o k k a c h c h o n in g
“ D ekam eron” ida ham , Rablening “G aigantyua va Pantagryuel” asarida ham ,
Ulrix fon G u tten n in g “ Dialog” larida ham , Tom as Myunserning pam fletlarida
ham, Servantesning “ D on Kixot” nom li m ashhurkitobida ham uchratishim iz
m um kin.
U yg'onish davri adabiyoti realizmining to ‘rtinchi m uhim xususiyati uning
chuqur xalqchillik ruhi bilan sug^rilganligi edi. Bu adabiyotning xalqchilligi
unda keng xalq om m asi uchun m uhim hisoblangan n arsa-ho disalam ing
tasvirlanishida, badiiy asarlarning milliy o ‘ziga xosligiga alohida e ’tib o r
berilishida, o ‘sha a sa r yozilgan milliy tilning m azm undorligiga va sofligiga
kuchli in tilish d a yaqqol nam oyon b o ‘la r edi.
Uyg‘onish davrining keng ko‘lami realizmi ko‘plab adabiy ja n r va ulardagi
ko‘rinishlarning shakllanishi ham da rivojiga keng yo‘l ochdi. Lirik, poeziya,
novella, ro m a n , tragediya, kom ediya, sonet, pam flet, m aktub, ruboiy va
g azallarning k o ‘plab ko‘rinishlari ravnaqi Uyg‘onish davri adabiyotining bu
sohadagi m uvaffaqiyatidir.
S h u n d ay qilib, U y g'onish davri adabiyotining realizm i o ‘z jihatlari
doirasining kengligi, insonparvarligi, tanqidiy ruhining kuchliligi, o ‘ziga xos
xalqchilik singari xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Uyg‘onish davri shoiri va yozuvchisining hayotga bolgan ijodiy munosabatida
idealga, o rz u g a suyanib ish yuritish yetakchi yo ‘g ‘rilgandi. V ositalaridagi
mubolag‘adorlik, badiiy arsenalga ko‘p ahamiyat berish, nafosatga e ’tibor edi.
Bu davr ad a b iy ijodi jah o n adabiyoti tarixiga sanog'i yo‘q o ‘lm as asarlam i
in ’om qildi.
K lassitsizm
Klassilsizm ham sentim entalizm X IX va XX asrlardagi ilg‘o r ro m an tizm va
t o ‘la m a ’nodagi realizm ijodiy m eto d larin in g shakllanishi yo ‘lidagi m uayyan
bosqichlardir.
B irmuncha yorqin va to ‘liq shaklda klassitsizm Fransiyada X V II asrda, y a’ni
absolutizm shakllanayotgan, davlat hokim iyati m ustahkam lanayotgan, milliy
birdam lik, jip s lik q a r o r topayotgan b ir davrd ay u zag ach iq d i. A dabiy ot va
san ’atda yangi ijtim oiy m unosabatlar va ehtiyojlar taqozosi b ilan klassitsizm
m etodi m aydonga keladi. Bu ijodiy m etod “klassitsizm” deb atalishining sababi
shundaki, u n in g vakillari antik ad a b iy o tn in g eng n o d ir a sa rla rin i o ‘z!ari
u ch u n klassik n am u n ala r hisoblab, o ‘shalarga o'xshagan a s a rla r yozishga
intilganlar. M iloddan awalgi II asrda tanqidchi Aristarx barcha m ashh ur qadimgi
yunon shoirlarini, badiiy m ahoratlari va fazilatlariga qarab , ta b a q a sinflarga
ajratgan edi. 0 ‘shandan beri A ristarx to m o n id a n turkum larga taq sim lan g an
asarlar klassik (m um toz), ya’ni b o sh q a la r uchun o ‘m a k b o ‘la oladigan
nam unalar deb hisoblana boshlagan. Kcyinchalik barcha davrlardagi eng yaxshi
asarlarni h am klassik deb hisoblash o d a t tusiga kirgan. A n tik ad ab iyo t
n am unalariga erishish, taqlid qilish klassitsizm vakillarining tasv ir yoMidir.
Klassitsizmning unga bog'liq holda y an a ikki qoidasi b o ‘lgan. U lard an biri real
voqelik qo'shib tushunilgan tabiatga taqlid qilishdan iborat bo'lsa, ikkinchisining
negizida aq l-id ro k hukm iga b o ‘y sunish turg an. Biroq k lassitsizm ning zaif
to m o n la ri ham b o r edi. C h u n o n c h i, S hekspir ijodida y o rq in k o ‘ringan
x arak terlam in g jo n li va keng koMamli tasviri o ‘rnini klassitsizm asarlarida
biryoqlam alik, sxem atizm egalladi.
Fransuz klassitsizmida dramaturgiya yetakchi shaklga aylangan edi. Dramatik
asa rlar m ark azid a b u tu n m illat u c h u n qiziqarli b o ‘lgan m a sa la la r tu ra rd i.
B uni, ayniqsa, K ornel trag ed iy alarid a, xususan, uning kish ilar m a s’uliyati,
javobgarligi bilan shaxsiy his-tuyg‘u lari, m anfaatlari o rasid agi t o ‘q nashuvni
ochib beruvchi “G o ratsiy ” tragediy asida ravshan k o ‘rish m u m k in . M azk ur
asarda bu m asala absolut m onarxiyaning o ‘sha davrdagi bosqichiga xos b o ‘lgan
davlat va m illatn in g birligi u c h u n kurash ruhida y o ritilg a n e d i, y a ’ni
m as’uliy atn in g , burch ning h am m a n a rsad an ustunligi, ta n ta n a s i k o 'rs a til-
gandi.
Klassitsizm vakillari d ram aturgiyada uch xil birlik, y a’ni h a ra k a t, zam on
va m akon birligi b o ‘lishi zarurligi haqidagi fïkm i ilgari su rd ilar. Bu qoida
shartli edi, h arakat birligi, alb atta, d ra m a tik asar u c h u n m u q a rra r ravishda
z a ru r edi. B oshqa birliklar esa, h a y o tn in g keng k o ‘lam d ag i tasv iri o ‘rniga
to r, ch e k la n g an q o lip la r yuzaga kelishiga yo‘l o c h a rd i. H a y o tn i keng
m iq y o sd a q am ra b olishga in tilg a n klassitsizm vakillari keyingi jkki b ir-
lik n i, y a ’ni m akon va zam on birligini buzishga m a jb u rb o la rd ila r.
H a m m a narsani aq l-id ro k bilan bog‘liq holda aks ettirishga intilish,
ratsionalizm klassitsiznida his-hayajon birinchi o ‘rinda turuvchi lirik poeziya
janrlariga nisbatan e ’tibom i zaiflashtirar edi. Lekin klassitsiznida axloqiy pand-
nasihatlarga, aforizmlarga boy ayrini kichik janrlar yaxshi rivojlanadi. Ulam ing
m is o li s ifa tid a L a fo n te n m a s a lla rin i, L aro sh fu k o “ M a k s im ” la rin i,
Labreyyem ing “ M azkurasr xarakterlari yoki xulqlari” asarini ko'reatsa b oladi.
O lsh a zam ondagi kishilarning toifalar doirasida chegaralanishi klassitsizm
naniunalarida ham aks etmay qolm adi. Toifachilik rohi klassitsizm vakillarining
q a h ra m o n va voqea tanlashida, asarlarining tilida k o ‘zga aniq tashlanadi;
klassitsizm ning m ashhur nazariyachisi Bualo o ‘zining “ P oetik san ’a t” nomli
k ito b id a m azk u r ijodiy m etod tajribasini ilm iy-badiiy u m u m lash tirar ekan,
“ saroy va sh ah a r” (saroyning yirik xodim lari va taniqli, boy shaharliklar)
u c h u n qiziqarli b o ‘lishi, “saroy va shahar” didiga m os kelishi kerakligini,
tasvirlanayotgan narea-hodisalar “saroy va shahar” qarashlariga tayanilgan holda
b ah o lan ish i lozimligini aytgan edi.
B iroq klassilsizmda b u lar em as, balki keyingi davrlar realizm ining yangi
shakllari sari yo‘l ochila boshlanganligi muhim edi. B ualoning o ‘zi yuqorida
tilga oigan kitobida badiiy asarlarda hayot haqiqatini ifodalash zarurligini alohida
qayd qilib o ktgan.
“A ql-idrok ovozi”, “aql nurlari” haqidagi klassitsizm vakillari o ‘z fikrlarida
badiiy asaming yuksak mazmundorligi hamda shu mazmunni ifodalashga muvofiq
shakl b o lis h i kerakligi to ‘g [risidagi talabini ilgari surgan edilar. Bualoning
aytishicha, she’rda ham m a narsadan ko‘ra ma’no m uhim b o ‘lib, qofiya m a’no
bilan raqobatda yashashi kerak emas.
D a v rlar o ‘tishi bilan klassitsizm ning ilg‘or m ohiyati h am susaya boradi.
F ransiyada klassitsizm gullagan V II asrning ikkinchi yarm idayoq, uning zaif
to n io n la ri sezila boshladiki, u lar o q ib atd a m azkur ijodiy m etod ni inqirozga
olib keldi.
Klassitsizm ni "qayta tiriltirishga” urinish (albatta, yangi hayotiy masalalar
taqozosi bilan ) yuz yildan keyin so d ir b o la d i. Antik dunyo alom atlari yangi
d avlat tu z u m i o ‘m atish uchun k urash bilan bog‘liq holda, grajdanlik pafosi
ortishi natijasida qayta jonlandi. B iroq buijuaziya hokim iyatni q o ‘lga kiritib,
kapitalistik tadbirlami amalga oshirishga kirishgandan so‘ng bu alomatlar yo‘qolib
ketdi
S hunday qilib, klassitsizm o ‘zining dastlabki gullash bosqichida va keyingi
v aq tin ch a lik jonlanishi davrida ilg‘o r adabiyot taraqqiyotiga m uayyan hissa
q o 'sh d i. Klassitsizm qoidalarining adabiy am aliyotga tatb iq etilishi ilg‘o r
y ozuvchilar ijodida adabiyotning hayot bilan yaqinlashuviga yo‘l ochdi.
Shu m a’n o d a, ayrim yozuvchilarning hayotni haqqoniyroq aks cttirishg a
intilib, klassitsizmning qat’iy qonun-qoidalari doirasidan chetga chiqqanliklari
bejiz em as. M olyer klassitsizmning h ay o tn i h aqqoniy aks ettirish g a im kon
beruvchi qoidalarigagina amal qilgan, bunga to ‘siq bo'luvchi talablariga esa rioya
qilm agan edi. Pushkin M olyer ijo d id a x a ra k te rla r ta sv irid a m u a y y a n
biryoqlam alik mavjud b o ‘lsa-da, u nin g asarlarida “xasis, faqatgina xasisligi”
bilangina ajralib turishini aytgan edi. M oly em in g asarlarida m u h im ijtim oiy
ziddiyatlar, ti pikxarakterlar vasharoitlaming ayrim tom onlari haqqoniy qam rab
o lin g a n . S h u sab ab li, uning ijo d i a d a b iy o t ta rix id a o ‘z a h a m iy a tin i
yo'qotm aydigan nod ir sahifa bo‘lib qoldi.
Realistik tam oyillar V III asr oxiridagi rus adabiyotida ham k o ‘zga yaqqol
tashlanadi. Rus klassitsizmi ilg‘o r rus adabiyotin ing xalq o m m asi va ozodlik
harakatlari bilan uzviy aloqasi tufayli o ‘tk ir ijtim oiy xususiyat kasb etdi.
D erjavin, Krilov, Fonvizin singan rus yozuvchilari klassitsizm d o irasid a
qolganlari holda tanqidiy realizm sari ayrim qadam lar q o ‘ydilar, n atijad a bu
ijodiy m etod ilg‘o r rus adabiyotida X IX asm ing 20-yillaridan to a sr oxirlariga
qadar yetakchi o ‘ringa chiqib oldi.
S entim etalizm
Adabiyot tarixida klassitsizm o ‘m iga sentim etalizm ijodiy usuli keldi.
G 'arb d a o ‘z vaqtida ilg'or rol o ‘ynagan buijuaziya bilan aristokratiya orasida
ziddiyatlar n iho yatda kuchaygan b ir sh a ro itd a feodalizm ga q arsh i kurashda
sentim entalizm ijodiy usuli tug‘i!di. S entim entalizm dastlab A ngliyada X V I11
asr o 'rta la rid a , ya’ni buijuaziya h ok im iyatni q o ‘lga kiritgan b o ‘lsa-d a , hali
feodalizm sarqitlariga qarshi kurashni davom ettirayotgan va m a ’lum vaqtgacha
o ‘rta tabaq a m anfaatini yoqlab, aristokratiyaga ham da uning tu rm u sh tarziga
o ‘sha paytda oddiy hisoblanuvchi kishilam ing irodaliligini, olijanobligini zid
q o ‘yayotgan b ir davrda yorqin n am o y o n bo 'ld i.
Bu k u rash ad a b iy o td a se n tim e n ta liz m n in g k lassitsiz m d a g i to ifav iy
cheklanganlikka qarshi isyoni ko‘rinishida yuzaga chiqdi.
S entim entalizm klassitsizmning yuksak jan rla rid a oliy ijtim oiy d o ira la r
hayotini aks ettirish zarurligi haqidagi talabiga q aram a-q arsh i o ‘laro q , oddiy
kishilarning k undalik m aishiy tu rm u s h in i tasvirlashga d a ’vat e ta r edi.
Sentim entalizm asarlarida podsholar, mislsiz qahram onlar, sa rk a rd a la ro ‘m ini
burjua m eshchanlik doiralaridan ch iq q a n o ‘rtam iy o n a kish ilar egallaydi.
S entim entalizm da favqulodda tarixiy h o d isalar o ‘m in i in so n n in g xususiy,
shaxsiy hayoti oladi. Agar klassitsizm vakillari kishilarning ichk i d unyosiga
yetarlicha e ’tibor bermagan bo‘lsalar, sentimentalizm nam oyandalari diqqatlarini
o d d iy insonn in g m a ’naviy, ruh iy olam i boyligini k o ‘rsatishga qaratadilar.
S entim entalizm klassitsizmdagi aristokratik nazokat bilan sug‘orilgan nutqqa
q a ra m a -q a rs h i h o ld a , tiln i d em o k ra tik lash tirish g a, jo n li s o ‘zlashuvga
yaqinlashtirishga intiladi. Sentim entalizm tamoyillari oddiy kishilarni ulam ing
kundalik maishiy hayotlari bilan bogiiqlikda ko‘rsatish, ulam ing ruhiy dunyosi
boyligini ochib berish, adabiy tiln i dem okratiklashtirish singari yangi zam on
ad ab iy o ti asoslarini ishlab chiqish yo‘lida olg'a tashlangan b ir qadam edi.
S en tim e n ta liz m d a voqelikni aks ettirish ko'lam i b irm u n ch a kengaygan,
insonning ichki dunyosi chuqurroq idrok etilgan edi. U nda adabiy asarlarham
m azm un, ham shakl jihatdan keng xalq ommasiga tushunarliroq va qiziqarliroq
qitib yozilgan edi.
S en tim en talizm d a birinchi shaxs tilidan him oya qilish negizida qurilgan
asa rla m in g sayohat kundaliklari, epistolyar (m aktub) ro m an , q ah ram o n -
larn in g o ‘kinch, tav b a-taza rru larin i k o‘rsatuvchi povest singari shakllari
m ay don ga keldi. Bunday asarlar jam iyatning turli doiralari hayotini qam rab
olishga yoki qahram onlarning h is-tu y g ‘ularini, o ‘y-m ulohazalarini to iiq ro q
aks ettirishga keng imkon b erar edi.
S e n tim e n ta liz m d a ep ik a sa rla rid a lirizm nihoyat d arajad a kuchayadi.
S e n tim e n ta liz m vakillari o ‘z asarlaridagi perso najlarn in g ichki dunyosini
y o rita bo rib , axloqiy-ta’lim iy ru h n i kuchaytirish m aqsadida voqealarga tez-
te z a ra la sh a r, ularga n isb atan o ‘z m unosabatlarini b ild irar, b aholarini,
q arash larin i bevosita ta ’kidlab o ‘ta r edilar. N atijada asarda lirizm o rta re d i.
B u n i tasdiq lo v ch i m isollar sifatid a Angliya sen tim en talizm i vakillaridan
S te m n in g “ S en tim e n ta l s a y o h a t” , “Tristram S h en d i” ; R ichardson ning
“ P a m e la ” va “ K larissa G a rlo u ” asarlarini ko‘rsatish m um kin. U la ro ra sid a
ayniqsa, R ichardson ro m an lari d iqqatga sazovor. U ning “ P am ela” rom ani
q a h ra m o n i P am elani xo‘jay in i lo rd aldab yo‘ldan urishga harakat qiladi.
P am elan in g olijanobligi bu aristokratga kuchli ta ’sir o ‘tkazadi. N atijada lord
Pam elaga hurm at bilan qaray boshlaydi va uni xizm atkor sifatida em as, balki
in so n sifa tid a ta n olib, o q ib a td a u n g a uylanadi. R ich ard so n n in g “ Klarissa
G a rlo u ” nom li boshqa bir ro m anid a buijua oilasidan chiqqan qizning qayg‘uli
sevgi tarixi hikoya qilinadi. K larissa chiroyli aristokrat Lovlasni sevib qoladi.
L o v las y e n g ilta k va b u z u q b ir shaxs b o ‘lganligi sab ab li K larissa o ‘z
m u h a b b a tin in g qurboniga ay lan a d i. Biz m azkur ro m a n la rd a tu rli xildagi
vo q ealar tasvirlangan bo‘lsa-da, ikkalasida ham jam iyatdagi o ‘rta va quyi sinf
v a k illa rin in g yuksak h is-tu y g ‘u la ri, inlilishlari b ilan a risto k ra tla rn in g
m a ’naviy tu b an lig in i, b u zu q lig in i o ‘zaro qaram a-qarshi q o ‘yish m uayyan
a x l o q i y - t a ’lim iy fik rn i ta s d iq la s h g a g in a x izm at q ila d i, a sa rla rd a g i
x a ra k te rla m in g ijtim oiy m ohiyati esa ancha yuzaki tasvir etiladi.
S entim entalizm XVIII asm ing ikkinchi yarm ida Fransiyada o 'tk ir ijtim oiy
ruhga ega b o ld i. Russo asarían buning m isoli b o ‘la oladi, b u la rd a “u ch in ch i
toifa” ning feodallarga va ularchiqargan turm ush qonunlariga qarshi noroziligi
ifodalangan. Russoning “ Ijtimoiy sh a rtn o m a ” asaridagi “ Inson du ny og a ozod
h o ld a keladi, lekin u ham m a y erd a k is h a n d a d ir” degan ib o ra si m a s h h u r
b o 'lib k etgan. R usso o ‘zi xayrixoh b o ‘Igan o zo d inson n u q ta y i n a z a rid a
tu rtib , n u ra b boray o tg an feodal h a y o t ta rz ig a qarshi k u ra sh ad i. U “Y angi
E lo iza” nom li ro m an id a h a r bir in so n h ay o td a o ‘z o 'r n ig a va b a x tg a ega
bo lish g a haqli ekanligi to ‘g‘risidagi g 'o y a n in g targ ‘ibotchisi sifatida m aydonga
chiqadi. A m m o Russo asarlarida izch il, q a t’iy ijtim oiy tah lil y o ‘q. U in so n
h aq id a u m u m iy ta rz d a fikr yuritadi. U n in g fikricha, h a r b ir in s o n n in g
iqbolga erishishi tab iat to m o n id a n a to etilg an q o n u n d ir. B iro q R usso
ro m anlarida, R ichardsondan farqli h o ld a aristokratik axloqning; d v o ry an lar
turm ush tarzining va toifachilik sarqitlarining tanqidi ancha kuchlidir. “Yangi
E lo iza” asarid a aristokrat qiz yuliya b ila n kam b ag ‘al o ‘q itu v c h i S e n -P re
orasidagi m u h ab b atn in hukm ron sin fla r tu sh u n ch ala ri va q a ra sh la rig a qay
d arajad a zidligi tasviri butun d v o ry a n la r m ad an iy ati u stid a n c h iq arilg a n
aybnom aga aylanib ketadi.
Biroq R ussoning inson va ja m iy a t haqidagi m avhum ta s a w u ri u n in g
asarlarini ijtim oiy aniqlikdan m a h ru m qilib q o ‘ydi, o 'z in i esa, u m u m a n ,
m adaniyatning zararli ekanligi to ‘g ‘risidagi xato xulosaga olib keldi.
XVI11
asr oxirlarida yuzaga kelgan rus sentimentalizmi G ‘arbdagiga nisbatan
birm uncha kam ahamiyatga ega b o ‘ldi. Agar sentim entalizm G ‘arb adabiyotida
X V III asm ing ikkinchi yarmida ilg‘o r yo 'n alish lard an biri b o ‘Isa, R ossiyada
bu ijodiy m etod adabiyotdagi shoxobchalardan biri edi va unga zid holda Krilov.
Novikov, F o nvizin , Radishchev n o m la ri bilan bo g ‘liq b o ‘lgan ilg‘o r adabiy
y o ‘nalish rivojlana boshlagan h a m d a rus tan q id iy re a liz m in in g keyingi
taraqqiyotiga sharoit hozirlagan edi. B ulardan qat’i nazar, rus sentim entalizm i
ham muayyan darajada ilg‘o n o q vazifani o ‘tagan ijodiy m etoddir. X ususan, u
adabiyotd a insonning ruhiy dunyosiga e ’tib o m in g oshishi, b a d iiy asarlard a
klassitsizmdagiga nisbatan m avzular, q ah ram o n iar va tilning dem okratlashuvi
ishiga ozroq b o ‘lsa-da, hissa qo‘shdi.
Rus sentim entalizm ining m azkur xususiyatlari uning poydevorini q o ‘ygan
yozuvchi Karam zin ijodida, xususan, “ R ussayyohining m aktublari” , “ Bechora
Liza”, “ N atalya-boyar qizi” singari asarlarida ko‘zga aniq tashlandi.
A gar Fransiyadagi inqilobiy m a ’rifatparvarlar sentim en talizm i realizm va
ilg‘or rom antizm ning rivojiga yo‘l o chgan b o ls a , m s sentim entalizm i o (zining
b a ’zi zaif tom onlarid an qat’i n azar ijobiy xususiyatlari orqali ilg‘o r Jukovskiy
rom antizm i tug'ilishi uchun yaxshi dastak hozirladi.
Romantizm
H a r q a n d a y ijo d iy m e t o d n in g q im m a ti u n in g c h in a k a m h ay o t
q o n u n iy atlarin i ochib b erish darajasi, istiqbollarini k o ‘rsatish va m azm unni
ifo d ala sh d a g i q u d rati, t a ’sirch a n lig i va go‘zalligiga q arab belgilanadi. Shu
sab ab li, yuqorida ko‘rib o ‘tilgan ijodiy m etodlarning eng yaxshi fazilatlari
hozirgi zam on estetik talablariga javob beradigan yangi yuksak ijodiy m etod-
la rd a saqlab qolinadi. U n d a y ijodiy m etodlar qatoriga rom antizm va realizm
kiradi.
B archa ijodiy m etodlar kabi u la r ham m uayyan ijtim oiy-tarixiy zam inda
o ‘sha davr adabiy jarayoni taqozosiga ko‘ra dunyoga keldi va rivoj topdi. Biroq
u la rn in g k o ‘p asrlik ta ra q q iy o ti va istiqboli ilglo r ekanligi realizm va
rom antizm ni boshqa ijodiy m etodlardan ajratibturadi. U larning boshqalaridan
farqi shundaki, rom antizm va realizm ning adabiyotda hayotni aks ettirishdan
kuzatilgan maqsadlarga ko‘proq muvofiq kelishi ijod tajribasida isbatlandi.
R o m an tizm ijodiy m eto d i G ‘a rb adabiyotida X V III asr oxiri va XIX asr
boshlarida m aydonga keldi. U 1789-1794-yillardagi fransuz burjua inqilobiy
o ‘z g a rish la rig a javob sifa tid a tu g ‘iladi va keng ja m o a tc h ilik d o irala rin in g
fé o d a l tartib lar, cherkov va b u tju a voqeligidan noroziligining ifodasiga ay-
landi. H ar bir ijodiy metod asosida davr falsafasi turadi. Rom antizm ga G 'aib d a
p an teiz m (xudo), m usulm on S h arq id a sufizm (jun, sufiylar ju n chakm on
kiygan) asosdir. H ar ikkisida h a m hayot, koinot, tabiat xudo jilolanishidan
iboratdir, deb qaraladi.
A dabiyotda ikki xil ro m an tizm , y a’ni reaksion va ilg‘o r ro m antizm m ay
d o n g a kelgan edi. R eaksion ro m a n tiz m vakillari o ‘z za m o n la rid a n c h e -
k in ib , yo qoloq o ‘tm ishga m u ro jaat qilar edilar yoki real voqelikka aloqasi
b o lm a g a n m ayda orzu, m av h u m , uydirm a, bachk ana, befoyda xayollar
d u n y o sid an mavzu o la r edilar. S hundan dalolat b eruvehi asar sifatida
N ovalisn ing “G enrix fon O fte rd in g e n ” nom li rom anini eslash m um kin.
N ovalis kitobxonni o 'r ta asrlarg a boshlab o ‘tish va bosh qahram o n sifatida
X X III asr G erm aniyasidagi sh o ir M inenzigerni tanlash yo'li bilan o ‘sha
d av r h ay otini ideallashtirdi, u insoning aql-idroki va ijtim oiy intilishlari
aham iyatsiz, deydi.
Ilg ‘o r ro m antizm ning shakllanishi ham rivoj topishi yangi peshqadam
ijtim oiy kuchlarning yetilishi va ravnaqiga bogliqdir.
Ilg‘o r rom antizm ning dastlabki rivoji XIX asr boshlarida Angliyada sodir
b o ‘ldi h am Bayron va Shelli singari ajoyib shoirlar ijodida k o ‘zga tashlanadi.
F ransiyada ilg‘o r rom antizm ning dastlabki rivojlanish davri shu yillarga to ‘g‘ri
keladi. X uddi o ‘sha davrda, y a’ni 20-yillar oxirida Fransiyada Viktor G yugo
boshc'niligida bir guruh i\g‘o r rom antizm vakiilari m aydo nga chiqadilar. U lar
ayrim siyosiy masalalar yuzasidan tug‘ilgan turli-tumnn qarashlarga ega bo‘lsalar-
da, burina tuzumidnn va unga nisbatan tugilgan ta ’sirdan noroziliklariga ko‘ra
o ‘zaro yaqin sa n ’atkorlar edilar. G erm aniyada nem is i!g‘o r rom antizm ining
ulug‘ nam oyandasi G en rix G eyne o ‘z iste'dodi, ijodi bilan kamol topadi va
voyaga yctadi.
Ilg 'o r ro m antizm asarlarida shartli ravishda ta n la n g a n vaziyatlar tasvir-
lanishi real voqetikdan oHmishga yoki sarob o rz u -x ay o llar dunyosiga chek i-
nishni an g latm ay d i. A ksincha, b u n d ay v az iy a tla r c h in d a n ham m avjud
b o ‘lgan n arsa-ho disalarg a ishora qilishga va u larg a nisbatan ilg‘o r ijtim oiy
d o ira la rn in g n o ro z ilig i m o h iy atin i o ch ib b e ris h g a xizm at qiladi. Bu
ro m an tizm vakiilari s h o irn in g voqelikni jo n li h o ld a his etishini ijo d n in g
za ru r sharti d e b h iso b la r edi.
Ijtimoiy taraqqiyot istiqbollari yorqin ko‘rsatilishi bilan b o g liq holda bu
ijodiy usut ko‘plab realistik tasvir unsurtari hisohiga boyidi ham da ayrim hollarda
realizm bilan chatishib ketadi. Bunga iq ro rb o lm o q uchun Bayronning “ D on
J u a n ” . Shellining “C h e n c h i” asarlarini, G e y n e n in g 30-40-yillardagi ijodiy
nam unalarini eslash kifoya.
llg‘o r rom antizm vakiilari ijobiy qahram onlar sifatida, odatda, voqcîikdagi
zulmdan norozi bo‘lgan isyonkorshaxslami ko‘rsatar edilar. Bu rom antizm ning
ayrim asarlarida ijobiy qahram onlar sifatida bevosita insoniyat ozodligi u ch u n
kurashuvchi shaxslar ishtirok etadi. S hellining “X alos etilgaa P ro m etey ”
asaridagi P rom etey va “ lslom q o ‘zg‘o lo n i” asarid ag i L aon, Sitna sh u n d ay
qahram onlardir.
Og‘zaki ijod nam unalariga murojaat qilganlarida rom antizm vakiilari e rta k
va qo‘shiqlardagi ezuvchilarga nisbatan xalqning noroziligini ifodalashga, xalq
xarakteridagi kuch-qudrat, ijtimoiy nekbinlik va poeziyani saqlab qolishga intilar
edilar. Buni G enrix G eynening “G erm aniy a” , “ H ozirgi zam on sh e’rlari” va
boshqa asarlarida nem is xalq og‘zaki ijodi xazin asid an katta m ahorat b ilan
foydalanganligida yaqqol ko‘rish mumkin.
Tasviriy vositalar m asalasida shuni aytish lozim ki, rom antizm vakiilari
ko‘pincha hayajonli, ko‘tarinki, yangi, ekzotik m u b o lag ‘ali xayoliy id e a ln i
aks ettirishga uringanlar. C hunki rom antizm m avjud hayotdan q o n iq m ay ,
u ndan o ‘zgacha, yaxshiroq turm ushni orzu qilishga tayanadi. X uddi sh u
m aqsadda rom antizm dacpitet, o ‘xshatish, m etafo ra, jonlantirish, g ip e rb o la
va boshqa badiiy tasvir vositalaridan keng foydalanilgan.
R om antizm Rossiyada XIX asr b oshlarida taraq q iy eldi. Jukovskiy rus
rom antizm ining birinchi yirik vakili sifatida m ay dong a chiqdi. U o 'z in in g
q ato r asarlarida ko‘plab arvohlar, k o ‘lan k ala r o b razin i chizgan, ta q d irg a
itoatkorlikni kuylagan, yuksaklikdagi, arshi a ’lodagi m uhabbatni va baxtni
m adh etg an... B oshqa b ir q ator asarlarida esa, u rus voqeligiga yaqindan
yondashgan h a m d a eng ilg 'o rzam o n d o sh larin in g ezg u his-tuyg'ulari, o lylari
va or/u-istaklarini ifodalagan.
Jukovskiy 1812-yildagi Vatan urushini ju d a chu qu r his etdi va unga qarshi
hayo td a b o sh la n g a n m illiy koU arilishni k a tta badiiylik bilan aks ettirdi.
(“ Q o ‘shiqchi m s ja n g c h ila ri q aro rg o h id a” asari). U insonning m a’naviy
buyukligini m ad h etu v ch i (“ G yote p o rtre tid a g i yozuvlar”), in so n his-
tuyg'ulari, o ‘y -fikrlarining go'zalligini ulugMovchi (“ Sirli kelgindi”) va tabiat
go'zalligini aks e ttiru v c h i (“ D engiz” sh e’ri) va boshqa k o 'p lab asa rlar ijod
etgan. Rus ilg‘o r ro m a n tiz m id a o ‘sha d av r R ossiyadagi keng d em o k ratik
do iralarid a o ‘z - o ‘z in i, in so n q ad r-q im m a tin i anglash tuyg‘usi u y g 'o n ish i
ham , xalq om m asin in g saqlanib qolayotgan m unosabatlardan, ya’ni ham m a
narsani pulga ay irb o sh lash , pul bilan o ‘lchashd an noroziligi ham o ‘z aksini
topdi.
Rus rom antizm i vakillari ozodlik, erk uchun kurashchilarni m adh etishga
katta e ’tibor berdilar. Buni dekabrist shoirlarning she’r va poem alarida, Pushkin
lirikasida, L erm o n to v yozgan “ Erkning so‘nggi o ‘g‘loni” ham oxirgi she’rlari
va poem alarida ko‘rish m um kin.
Rus ilg‘or rom antizm ining o ‘ziga xosligi yana shunda ko‘rinadiki, u tobora
tanqidiy realizm u slubi bilan chatishib keta b o rad i. Pushkinning rom antizm
ijodiy m etodidagi poem alarid ay o q realizm u nsurlarining salm og‘i an ch a
kattaligini sezish q iyin em as. S hahar tutqunligidagi insoniy m uno sabatlar va
iztirob chekuvchi x u d b in xarakteri tasviri sh u n d ay realistik o brazlard an biri
boMib, ulardan keyinchalik Pushkinning Onegin va Lerm ontovning Pechorini
kabi realistiktiplari o ‘sibchiqadi.X IX asrning 30-yillaridaayrim ru s yozuvchilari
asarlarida (ayniqsa, L e rm o n to v va G ogol ijodida) ilg‘o r ro m an tizm bilan
tanqidiy realizm t o ‘la birlashib ketdi. R om antizm h ar b ir xalq, h a r bir sh oir
ijodida o ‘ziga xos va kelib chiqqan davri turlicha.
0 ‘zbek rom antizm ida esa ruhoniylarga nisbatan oppozitsiya (muqobillik)da
bo'lgan so‘fizm va adolatli podsho g‘oyasi ilgari surildi. Mavjud hayot qoralandi,
rad etildi uni qayta yaratish tak lif etildi (N avoiyning “ M an xoham ki” degan
forsiy she’ri). Navoiy rom antizm i yetakchi va hukm ron ijodiy metodga aylangan,
N avoiy o ‘z bek ro m a n tiz m i asoschisi, a y n i h o ld a , ja h o n ro m a n tiz m i
asoschilaridan biri ham dir. Bu g ‘oya bizda ham borgan sari realizm va tanqidiy
realizmga tutashdi. Yassaviy va yusufXos Hojib asariarida ijodiy metodga aylangan
o ‘zbek rom antizm i (Izzat Sulton) kapitalizmning ayrim unsurlari kelib chiqqan
(V.M. Jirmunskiy). rivojlangan tèodaljamiyatda, Navoiy ijodi misolida yetakchi
va hukm ron ijodiy m etodga aylandi.
R om antizm k o ‘pchilik xalqlar adabiyotida y o 'n a lish (tend en siy a)-o q im ,
ijodiy m etod va hukm ro n ham yetakchi ijodiy m e to d , oxir tanqidiy realizm ga
o ‘tishda ko‘prik b o iis h singari bosqichlarni bosib o ‘tdi. G yotening “ F a u s t” ,
Balzakning b a ’zi rom anlari, Bayron ijodi, P u shkinning “Yevgeniy O n e g in ”
asarlari ana shu keyingi vazifani bajardi, u la rd a realizm kuchlidir, realizm
rom antizm ning h am m a bosqichiarida (u n in g tarkib id a) yo'nalish tarz id n
qatnashadi. R om antizm , har bir ijodiy m ctod h am d a b ir necha boshqa ijodiy
m etodlar bilan y o n m a-y o n yashash m um kin.
Tanqidiy realizm
XIX
asrda ko‘pchilik xalqlar adabiyotida yetakchi ijodiy usul sifatida tanqidiy
realizm maydonga chiqadi. 0 ‘tgan asrda bu ijodiy metodninggurkirab rivojlanishi
ijtimoiy ziddiyatlarning tobora kuchayib borishi va kishilar tom onidan hayotiy
shart-sharoitlar insonning insondek yashashi u c h u n nomunofiqligi ch u q u rro q
anglanishi bilan bog‘liqdir.
Turli m am lakatlarda tanqidiy realizm taraqqiyoti va xususiyatlari aynan b ir
xil oo‘lmagan. M uayyan xalq hayoti, iqtisodiy o ‘sish darajasi va boshqa sh a rt-
sharoitlarning o ‘ziga xosligi adabiyotning o ‘ziga xosligini ham belgilar edi.
Ko‘pchilikG ‘arbiy Yevropa mamlakatlari X IX asrda kapitalistik m unosabatlar
pallasiga o'tgandi.
G ‘arb tanqidiy realizm iningeng yaxshi asarlarida om m aning qashshoqligi,
oddiy kishilar insoniy qadr-qim m atining o y o q o sti qilinishi, jin o y at va
fohishabozlikning ortishi, kishilaming m a’naviy tubanlashuvi va bir-birlaridan
uzoqlashuvi singari kapitalistik turm ushga xos d ah sh a tli qusurlar n ih o y atd a
haqqoniy hamda ta'sirchan holda aks ettirildi. V oqelik tasviridagi haqqoniylik va
ta ’sirchanlik realizm taraqqiyotiga ulkan ulush b o ‘lib q o ‘shildi. Buning yorqin
misoli sifatida Balzak va Dikkens singari ulug‘ yozuvchilar ijodini eslash kifoya.
X ususan, Balzak N yusingen singari m oliya x o d im la ri, G rande va S ejar kabi
xasis chollar, m um sik va qurum soq gobseklar tim so lid a xalqni ezuvchilarni
g 'a zab bilan fosh qildi. Dikkens ijodining d u ru st to m o n i shunda ediki, u
h u k m ro n ijtim o iy tu z u m x alq n in g fa ra v o n h a y o t k e c h irish i u c h u n
nomuvofiqligini tushunar, qashshoq kishilaiga yuksak darajada xiiyrixohlik bilan
qarar, oddiy m ehnat ahli va zahm atkashlardagi insoniylik va haq qoniylikni
nihoyatda h u rm atlar edi. Shunga k o ‘ra yozuvchi D om bi, Jo nas C hezlv it,
B au n d erb i tip id a g i burjuaziya n a m o y a n d a la rin in g g ‘ayriinsoniy x a tti-
harakatlarini haqqoniy aks ettirdi. U ishxona, qam oqxona va q ash sh o q
kulbalaming unutilm as, ayanchli manzaralarini chizib berdi. Nihoyat, yozuvchi
dunyoqarashi va ijodining yetakchi yo‘nalishiga muvofiq holda, David Koperfild,
Agnesa, Mitti D orrit, N ikolas Nikklbi, Florens, Pegoti, X em singari jozibali
q ah ram o n lar o b razin i b u n y o d qildi.
Balzak va D ikkens ijodlaridan ayon b o ‘lishicha, realizm ning m uhim
qoidalaridan biri u n d a voqelikning obyektiv tarzda aks ettirilishidir.
Tanqidiy realizm , ayniqsa, Rossiyada gurkirab rivojlandi. XIX asr rus
realistik adabiyotida ehtirosli tarzda haqiqatni himoya qilish singari qator yaxshi
xususiyatlar boshchilik qilgan edi. C hun onchi, Rileyev va yosh Pushkinning
o z o d lik g ‘o y a la ri b ila n s u g ‘o rilg an sh e ’rla rid a ijtim o iy zu lm g a q arsh i
n o ro z ilik va x alq q a h a lo l x izm at qilishga c h a q iriq a n iq ifo d ala n g an edi.
Pushkin i.jodi bilan rus adabiyoti taraqqiyotining yangi davri boshlandi, o ‘sha
zam on yetishm ovchiliklarning kuchli tanqidini P ushkinning “ D ubrovskiy” ,
“ K apitan qizi” ; L erm o n to v n in g “V adim ” , G e rsen n in g “O 'g 'ri zag‘iz g 'o n ” ,
“ Kim aybdor?” ; T u rg e n ev n in g “ Ovchining m ak tu b lari” singari asarlarida
uchratam iz.
G ogol esa d e h q o n la r m asalasini nihoyatda o ‘tk ir va haqqoniy yoritadi. U
pom eshchiklam ing q o ‘l ostidagi yerlarda dehqonlarning dahshatli qism atini,
turm ush tarzi jirk an c h va o g ‘ir ekanligini och ib beradi. Bunga iqror b o 'lm o q
uchun ulug* yozuvchining “ Starosvet pomeshchiklari” , “0 ‘likjonlar” asarlarini
eslash yetarli.
Shuningdek, hayotga tanq idiy qarashning keskir b o ‘lishi va keskinlashishi
natijasida ad ab iy o td a q ashshoq, kam bag‘al kishilar obrazi ko‘plab ijod etila
boshlandi. D ostoyevskiy k a sh f qilgan obrazlar b u n in g ishonchli dalili b o ‘la
oladi. Rus yozuvchilari qashshoq kishilar obrazini chizar ekanlar, ulam i shu
holga tushirib qo‘ygan ijtim oiy kam chiliklarni ro ‘y-rost ochib tashlaganlar.
Rus tanqidiy realizm i asarlarida o ‘sha zam on ijtim oiy m unosabatlarining
m a h su lib o ‘lm ish “ o rtiq c h a o d a m la r” deb ataluvchi shaxslar tip i katta o ‘rin
tu tad i. P ushkinning “Y evgeniy O negin” va L erm on tov ning “ Z am o n am iz
q a h ra m o n i” asa rlarid a “ o rtiq c h a o d am lar” ning, ya’ni O negin va P ech o rin
s in g a ri b e ix tiy o r x u d b in la s h g a n sh a x s la rn in g y e tis h ib c h iq ish i o ‘s h a
d a v r uchun q o n u n iy hodisa ekanligi ko‘rsatib berilgan.
Bu ijtim oiy tu z u m n in g inson shaxsi kam olotiga nom uvofiqligi yana bir
guruh asarlarda, xususan, ilg‘o r rus kishilari bilan hukm ron doiralar orasidagi
fojiaviy ziddiyatlar k o ‘rsatilgan yuksak nam unalarda ham to ‘g‘ri ochib berilgan.
U la r ju m lasiga L e rm o n to v n in g “ S h oirning oMimi” , “A .I. O doyevskiy
xotirasiga” , “ Payg‘a m b a r” ; Kolsovning “O lrm o n ” singari badiiydurdonalarini
kiritish m um kin. B u hoi realistik adabiyotda hayot tarixiy qoida orqali aks
ettirilishidan guvohlik beradi. U adabiyotda m uayyan ideal ham b o ‘lgan. Rus
tanqidiy realizm i vakillari jam iyatdagi nosozliklarni tanqid e ta r ekan lar,
ozodlik, baxt-saodat haqidagi estetik idealni tasdiqlashga va shu yo‘l bilan xalq
ongida voqelikka nisbatan yangicha munosabat uyg'otishga intilganlar
XIX
asr rus adabiyotida realizm, xalqchillik to b o ra chuqurlashib b o rd i.
Buni Chemishevskiyning ehtirosga to ‘(a “ N im a qilmoq kerak?” rom anida ham .
Dobrolyubovning “zulmat dunyosini” tahlil qilgan maqolalarida ham , N ekrasov
poeziyasida va Saltikov-Shchedrin satirasida ham ko'ram iz.
Bu davrda tanqidiy realizm taraqqiyotiga A .N . Ostrovskiy, I.S. T urgen ev,
I.A. G o n c h aro v kabi sa n ’atkorlar h am m uayyan ulush qo'sh d ilar. U la r
turm ushdagi adolatsizliklarni murosasiz tan q id qilish masalasiga jiddiy e ’tib o r
bcrdilar, “zulm at dunyosi”da yaltirab ko‘ringan nihoyatda nurlarni ko'rsatdilar.
L.N. Tolstoy, F .M . Dostoyevskiy, A .P. C hexov singari yozuvchilar ijodi
rus tanqidiy rcalizm ining oliy bosqichini tashkil etdi. U larning asarlarida
realizmning muhim va xarakterli alomatlari va tamoyillari nihoyatda tiniq ko‘rindi.
L.Tolstoyning “ U rush va tinchlik” , “A n n a K aren in a”, “T irilish” ro m a n -
laridagi kabi hayotni nihoyatda keng koMamda, “ ham m a narsani qam rab o lg an ”
holda, yaxlitlikda k o rsa tish eng yirik realist s a n ’atkorlar ijodiga xos b o ‘lib, u
adabiyot haqidagi fanda voqelikni h ar to m o n la m a badiiy tadqiq etish va h a r
tom onlam a aks etlirish yo‘li, deb yuritiladi.
L.N . Tolstoy singari realist y ozuvchilar hayotning turli to m o n la rin i,
xususan, jam iyat, tab iat hodisalarini, inson tafakk uri va ruhiy o lam in i k en g
k o ia m d a q am ra b olishga intilar ek a n la r, u la r orasidagi a lo q a d o rlik n i,
sababiylikni ham e ’tibordan chetda qoldirm aydilar. M a’lumki. h ayotda h ech
narsa o ‘z - o ‘zidan sodir b o ‘lmaydi: b ir hodisa ikkinchisni taq ozo q ilad i,
ikkinchisi uchinchisini yuzaga keltiradi, bir hodisa o ‘zidan avvalgi voqeanin g
oqibati boMsa, o'zidan keyingilarga sabablik vazifasini bajaradi. Jam iyat, tabiat,
inson tafakkuri, ichki olam i, x atti-h arak atlarid a doim m ana shu sababiylik
qonuni am al qiladi. H ayotni haqqoniy aks ettiruvchi realist s a n ’a tk o rla r o ‘z
asarlarida bu qonuniy aloqadorlikni ham q am rab olishlari tabiiydir. L .T olstoy
o ‘z asarlarida, avvalo, ham m a n arsan in g ijtim oiy sabablari va o q ib a tla rin i
ochib beradi, qah ram onlam ing m o h iy atin i, xarakterini, x a tti-h a ra k a tla rin i
jamiyatdagi voqealami m unosabatlarbilan bog'liqlikda tasvirlaydi. Ikkinchidan,
insonning ruhiy (psixologik) tasviriga nihoyatda katta e’tibor bergan bu yozuvchi
kishilar qalbidagi eng nozik o ‘zgarish larni ham ilg‘ab olishga, b ir tu y g ‘u
ta ’sirida boshqa ruhiy holat qanday tug* ilishini, jam iyat hodisalari o d a m la r
hissiy dunyosiga qanday ta ’sir o ‘tk azish in i, hissiyotdagi o 'z g a rish la r bilan
bog‘liq holda turli-tum an xatti-harakatlar yuzaga kelishini mufassal aks ettirdi.
Natijada uning asarlarida ham m a narsa ijtim oiy va ruhiy jih atd an d alillang an
holda nam oyon b o id i. Bunday hoi, adabiyotshunoslikda realizm ning ijtim oiy
va ruhiy d eterin in izm qoidasi d eb yuritiladi. Realistik adabiyot tajrib asid an
m a’lum b o ‘lishicha, bu qoida badiiy asarlarn in g badiiyati, ishontirish quvati
va ta ’sirchanligini oshiradi.
Dem ak, yetuk realizm nam unalarida voqelik hartom onlam alik, obycktivlik,
tnrixiylik ham da ijtimoiy va ruhiy determinizm (psixologizm) tamoyillari orqali
aks ettiriladi.
Bu ijodiy m eto d d a q o ra la sh , rad etish va tavsiya qilish kabi uch tartib
yetakchilik qiladi.
Tanqidiy realizm o 'z b e k va tojik jadid adabiyotida milliy mustaqillik uchun
kurashdi va bu hoi in q ilo b d a n so ‘ng ham davom etdi. U jah o n n in g ko‘p
qism ida hozirga qadar ham rivojlanib kelmoqda.
Tanqidiy realizm taraqqiyoti davom etgani holda XX asrda G ‘arbda ham ,
Rossiyada ham adabiyotda sotsialistik realizm degan ijodiy usul maydonga keldi.
Bu ijodiy usulning aksariyat asarlarida sotsializm ni m adh etish, sinfiylik,
kom m u n istik partiyaviylik ustunlik qiladi. Sotsialistik realistik adabiyotni
siyosatning targ‘ibotchisiga aylantirganligi sababli endilikda yaroqsiz ijodiy usul
hisoblanm oqda.
O 'z b e k adabiyotim ng ijodiy m etodi
0 ‘zbek folklori va m um toz adabiyotda qadim zam onlardan beri m if (afsona
va rivoyatlar), rom antizm va realistik unsurlar ko'zga tashlanadi. C hunonchi,
A lisher N avoiyning “ F a rh o d va S hirin” , “ Layli va M a jn u n ” kabi rom antik
d o sto n la rid a g ‘oyalar, p e rso n a jla r orasidagi zid d iy atlar qabilachilik. feodal
tuzum lam ing ayrim tom onlarini to ‘g‘ri tasaw ur qilishga imkon beradi. Xususan,
bu asarlarda insonning adolatsiz va qoloq tuzumda baxtli bo'lolmasligi to‘g‘risidagi
haqqoniy g‘oya ilgari suriladi. XIX asming ikkinchi yarmidagi o‘zbek adabiyotida
haqqoniylik, rostgo‘ylik va to ‘g ‘rilik yanada ortib boradi. Bu adabiyotda, xususan,
M uqim iy, F u rq a tla r ijodida za m o n n in g m uhim m asalalari, ijtim oiy-tarixiy
sharoit yangiliklari qalam ga olinadi. D avr kamchiliklarining tanqidi kuchayadi.
S h arq va G ‘arb m ad an iy atin i ijodiy o'zlashtirish, m a ’rifatparvarlikg'oyalari
k e n g ta rg ‘ib qilinadi.
0 ‘zbek m u m to z a d a b iy o tid a rom antizm ga m an su b tam oy illar b o 'lg an .
A lisher Navoiyning “ Saddi Iskandariy” dostonida rom antizm ijodiy m etodida
y o ‘l q o ‘yilishi m um kin b o ‘lgan afsonaviy, g ‘ayritabiiy, sehrli va sirli voqea-
hodisalar, adolatli podsho haqidagi realistik o ‘y, katta orzu-xayollar, umrboqiy
id eallar m uhim o ‘rin tu tad i. B iroq o ‘zbek m um toz adabiyotida realizm ham .
ro m an tizm cheklangan va o ‘ziga xos ijodiy m etod sifatida shakllandi. Bunga
a d ib la r to m o n id a n d a s tla b m a z k u r ijodiy m e to d la rn in g t o ‘liq anglab
o lin m a g an lig i, u larn in g qo id atarig a yetarlicha rioya qilinm aganligi, adabiy
tu rv aja n rjih a tla rid a torayish sabab bo‘ldi. Xususan, o'zbek m um toz adabiyotida
re a liz m n in g tarixiylik q o id asi c h u q u r va keng n a m o y o n b o ‘lm adi. H a tto
tarix iy shaxslar obrazi y aralgan ayrim asarlarda ham bu qoidaga izchil rioya
qilinganligi ko‘zga tashlanmaydi. “ Saddi lskandariy”dagi Iskandar Z ulqarnayn
m ash h u r tarixiy shaxs istilochi A leksandr M akedonsk iyd an k o ‘p j i h a t d a n
farq qiladi va shoir idealidagi ijobiy shoh qiyofasida nam oyon boMadi.
X uddi shuningdek, o ‘/b e k m um toz ad a b iy o tid a realizm ning h ay o tn i
tasvirlashdagi obycktivlik, ijtimoiy va ruhiy d eterm in izm yoMlari ham yuksak
tantana qilmadi.
D em ak, o 'zbek m um toz adabiyotida h aq q o n iy detallar, rom antik u n s u r-
lar n ih o y a td a k o ‘p b o ‘lsa -d a , rcalizm va ro m a n tiz m ijodiy u s u lla rin in g
tip o lo g ik b e lg ila ri an iq ro q yuzaga chiq m adi. R calizm yoki ro m an tizm n in g
o ‘ta yetuk, keng va te ra n holda shakllanm aganligi o ‘zbek m um toz adabiy oti
d astln b p o e z iy a n n g yetakchiiigi kabi o ‘zig a xos riv o jlan ish y o 'l i d a n
b o rg a n lig id an va bu taraqqiyot y o ‘li h a m A lish er N avoiy, G u lx a n iy ,
M uqim iy, F urqat singari shoirlar ijodidagi kabi yuksak badiiy k ashfiy otlar,
n o d ir adabiy asarlar yozilishiga olib kelganligidan dalolat beradi.
U m u m an , o ‘zbek adabiyotining ijodiy m c to d i m asalasi d a v rm a -d a v r,
izehil va yetarli tekshirilmagan.
XX
asr avvalidagi ulkan ijtim oiy-tarixiy o ‘zgarishlar, xususan. siyosiy
tarqoqlik, cho rizm istilosi va zulm i isyonkorlik ruhining ortishi, b irin c h i
jahon urushi kelib chiqishi. tanqidchilik harakatining avj olishi, ilm -m a’rifatga
intilishning kuchayishi bilan bog‘liq holda o ‘zbek adabiyotida realistik ijodiy
usulning shakllanish davri boshlanadi. S o‘ng B ehbudiyning “ P a d a rk u sh ”
pyesasi, H am zaning V atan, millat va uyg‘onishga oid q a to rs h e ’rlari, “Y angi
sao d a t” povesti, “ Z aharli hayot” dram asi, A bdulla Q odiriyning “ B axtsiz
kuyov” nomli sah n a asari, “Juvonboz” hikoyasi, F itratnin g “ H ind sayy oh i
bayoni” , ChoMponning “Qurboni jah o lat” singari ijodiy asarlari shu d avrn in g
adabiy nam unalari b o 'lib , ularda yozuvchilarning m ehnatkash xalq h a y o ti,
qashshoqligi va turm u shdagi ziddiyatlarga jid d iy ro q e 'tib o r bilan q a ra y
bo sh lag an lik lari, k a m b a g ‘allik va b a x tsiz lik n in g sab a b la rin i ilm siz lik ,
m adaniyatsizlik bilan bogMiq holda yoritganliklari, ijtimoiy ten g sizlik d an
qutulishning yo‘li m a ’rifatdir deb bilib, bir ovoz bilan xalqni bilim o lishg a
chaqirganliklari, qahram onlarning ruhiy dunyosiga chuqurroq kirib bo rish ga
uringanliklari ko‘zga tashlanadi.
Keyinroq o ‘zbek adabiyotida yetuk realistik ijodiy mctodning shakllanishda
to ‘la m a’nodagi rom an va drama janrlarining tug'ilishi va rivoji bilan chatishib
ketadi. Ular jumlasiga Hamzaning (Komil Yashin zamonaviy variantini yuzaga
keltirgan) “ Boy ila xizm atchi”, Fitratning “ A bulfayzxon” dram alari, A bdulla
Qodiriyning “0 ‘tgan kunlar” romani, C ho‘lponning tanqidiy realizmda yozgan
kuchli she’riyati va “ Kecha va kunduz” rom ani kiradi.
0 ‘zbek adabiyotida realistik ijodiy usul, ayniqsa, tarixiy janrda jiddiy sam aralar
berdi. Oybekning “ Navoiy” , O.Yoqubovning “ U )ug‘bekxazinasi” ro m an la ri.
M aqsud S hayxzodaning “ M irzo U lug‘bek” tragcdiyasi va boshqa ko ‘pgina
asarlar fikrim izning d alili b o ‘la oladi. S hoirlar hayot haqiqati va realizm
tamoyillariga sodiq b o ‘lgan paytlarida o ‘zbek adabiyotida lirika va epik poeziya
sohasida ham ulkan badiiy asarlar vujudga kcldi. U larning yorqin nam unalari
sifatida shoir C h o ‘!p o n n in g 20-yillardagi sh e’riyatini va G ‘afur G 'u lo m n in g
urush davri lirikasini eslash m um kin. Zamonaviy mavzuni yoritishda sotsialistik
realizm m ctodiga h ad d a n ortiq darajada berilish oqibatida o ‘zbek adabiyotida
za if asarlar ju d a ko‘p ay ib ketdi. Lekin o ‘zbek adabiyoti zam onaviy mavzu
talqinida ham realistik tam oyillarning ustunligi sezilgan chog‘larda m uayyan
yutuqlar bilan boyidi. B uning dalili sifatida yozuvchi Asqad M uxtorning
“C h in o r” , O .Y o qubovning "D iy o n a t", P .Q odirovning “Yulduzli tu n la r”
rom an larini eslash kifoya.
D em ak, realizm adabiyotni chinakam badiiy kashfiyotlar bilan boyituvchi,
hayot va insonning ru h iy olam i to ‘g ‘risida haq qoniy, m ukam m al ta s a w u r
beruvchi ijodiy m etod b o ‘lib qolm oqda.
XULOSA
Xulosa qilganda, milliy adabiyotni o ‘rganuvchi adabiyotshunoslik adabiyot
tarixi, adabiy tanqid va adabiyot nazariyasidan tashkil topadi. Adabiyotshunoslikka
kirish fani adabiyotning xosiyati (spetsifikasi), ad a b iy asar tahlili va adabiy
jaray o n taraqqiyoti qonuniyatlari kabi qisn ilard an
tuzilgan, u adabiyot
nazariyasining m uhim tom onlari to ‘g‘risida d astlab k i, um um iy va asosiy
tush u n ch a va tasavvurlarni beradi, adabiyot nazariyaisini o'q itish old idan
talabalarda unga zamin hozirlaydi.
Adabiyot nazariyasi miloddan oldin yashagan A ristdelning “ Poetika” asaridan
boshlangan, Forobiy, Ibn Sino bu sohani m azk u r kitobga yozgan sharhlari
orqali rivojlantirdilar. Adabiy-nazariy qarashlar rivoji shundan so‘ ng Abu Abdulloh
Xorazmiy, Beruniy, Yusuf XosXojib, M ahm ud Koshg‘ariy. Ahmad Yugnakiy,
Ahm ad Yassaviy, M uham m ad Solih, Lutflylar ijodida davom etdi.
Abu Abdulloh Xorazm iy asari ilmiy a n ’anaga b ino an arab tilida yozildi va
o ‘zbek-turkiy til, fors-tojik avtoriarining (shu sohadagi keyingi) ishlariga barakali
ta ’sir qilgan. (A hm ad Yugnakiygacha boMgan vaqt turkiy adab iy-n azariy
qarashlaming qadimgi davri deyiladi. Bundan keyin o ‘rta asriar davri boshianadi).
Bu zam on feodal jam iyatni qam rab oladi. A dabiy-nazariy kitoblar ichida o ‘sib
kelgan bo‘lsa, so‘ng risolachilik orqali davom etdi. Bu shakl Taroziy, N avoiy,
B obur nom lari bilan bog‘liq. Taroziy “ F u n u n u l-b a lo g ‘a ” , Navoiy “ M ezo n
u l-av zo n ” , B obur “A ruz risolasi” asarlarini yozdi. Bu ayni holda adabiy ot
nazariyasining muslaqil asarlar orqali ravnaq top ishi harn edi, chunki ad ab iy-
nazariy qarashlar ilgari turli asarlar ichida ravnaq to p ib kelgan edi. N av o iy
“ M ajolis u n -n afo is” taskirasini ham yozgan va u bu jih a td a n alohida ajralib
turadi. S hundan keyin butun 0 ‘rta Osiyo x alq larin in g shoir va olim lari bu
sohada N avoiy a n ’analarini ijodiy davom e ttira d ila r, u lar Abay, B erd aq ,
M axtum quli va boshqalar edi. Navoiy ja h o n ad a b iy o ti nazariyasining o ‘rta
asrlarda yashagan yirik nam oyandasidir. A gar T aro ziy asarida aruz, q ofiy a,
sh e ’r san ’atlari (ilm i b ad i’) tahlil qilingan b o ‘lsa, N avoiy va B obur a ru z
haqida mukammal nazariya yaratdilar. Navoiy adabiyot nazariyasining adabiyot
;nazariy fikrlar qoldirdi. Tim sol (obraz), s h e ’r, nasr, uslub, hajv, h az l,
masnaviy, so ‘z, asar tahlili, adabiy oqim lar va b o sh q a la r to ‘g‘risida so ‘zladi.
liodi m um toz adabiyotga m ansub bo ‘lgan sh o irla m in g ko ‘pchiligi a ra b -fo rs
tillarini yaxshi bilganlar, bu tillardagi m anbalardan foydalanganlar. X II a srd a
R ashididdin Vatvot “ S ehr bog‘lari sh e’r nozikliklari h aqida” , S h am sid d in
M uham m ad Q ays R oziy X lll asrda “Ajam s h e ïiy a ti oMchovlari lu g 'a ti’’,
xuddi shu d avrda N a srid d in Tusiy “S h e ’rlar o 'lc h o v i” asarini yozgan. Bu
asarlar fors-tojik tilida yozilagn edi.
O 'zbekiston va 0 ‘rta Osiyo adabiy-nazariy qarashlari musulmon Sharqi va
Yevropa xalqlari adab iy-nazariy qarashlari bilan ham kor rivojlangan.
U yg'onish davri dahosi Leonardo da Vinchi yozuvchilarni m uallim lar deb
atagan. Bu davrning buyuk ijodkorlari bo‘lgan ispan dramaturgi Lope de Vega
va ulug1 Servantes, italyan yozuvchisi Bokkachcho, fransuz romannavisi Rabie,
ingliz dram aturgi S hekspir gum anizm ni ch u q u r taraqqiy ettirdilar. A rislotel,
Lessing, G egel, ru s olim lari Belinskiy, C hernishevskiy, D obrolyubov va
boshqalar adabiyot ilm iga m ustahkam poydevor q o ‘ydilar.
Yozuvchi hayotning kerakli, m uhim tom onlari haqida yozadi, tarixga ham
shu xilda yondash adi, natijada bunday badiiy asarlar zamonaviy hisoblanadi.
Bu inson va adabiyot ehtiyojlari bilan bog‘liq. Yozuvchi tasvirda hayot hodisalariga
o ‘z nuqtayi n azari b o ‘yicha qaraydi. Tasvirlangan voqealar va ular haqidagi
g ‘oyalar asar m a z m u n id ir. D em ak, asa r m azm uni obyektiv va subyektiv
tasvirlardan tu g 'ila d i. Y ozuvchi ularni gavdalantiradi, ya’ni o b razlar orqali
ko'rsatadi, bu esa b iz g a ta ’sirqilinadi. Obrazlilik hayot shaklidir, ilm voqeani
bo‘laklarga b o ‘lib tu sh u n tira d i, adabiyot bir b u tu n holida, jonli tasvir qiladi.
Asardagi hayot shakli (obrazlilik) va m azm un b ir b u tu n d ir va tu rli badiiy
vositalar orqali aks eta d i, bu aks etish asar shaklidir, m azm un va shakl asarda
birikkan holda yashaydi. M azm un va shakl bir-biriga o'tadi, ya’ni obraz g ‘oyaga
nisbatan shaklbo ‘lsa, g ‘oya hayotga nisbatan shakldir. Obraz xaraktcrli, muhim
belgilar ja m la n g a n , u narsaning nusxasi emas. Yozuvchi tasvirning b a ’zi
to m o n larin i o ‘z ta s a w u ri va tajribasi asosida y aratad i, buni badiiy to ‘qim a
deyiladi, hayot epik, lirik va dram atik b o ‘lishi m um kin. Adabiyot ijtimoiy ong
shaklidir, y a’ni u n d a xalq ongi aks etadi va u odamlarç>a t a ’sir etadi. Adabiyot
xalq ruhi, realizm esati pikobrazlarni tipiksharoitdatasvirlashni nazardatutadi.
M azm un y ax litd ir, shu sababli badiiy asar ham tugallangan. A sarda
tasvirlangan narsa m avzu b o ‘lsa, undan m antiqan kelib chiquvchi fik rg ‘oyadir.
Sujet tasvirlan g an vo q ealar tizim idir va u q ah ram o n harakteri tarixidir.
Sayyor sujet nazariyasi tarafd o rlari bir xalq boshqa xalq asarlari sujetlaridan
foydalanadi deb o ‘ylaganlar, vaholanki, asarlarning sujetlaridagi o ‘xshashliklar
hayotdagi o ‘x shash!iklardan kelib chiqadi. Sujet qism lari bosh q ah ram o n
faoliyati bilan bogliq. Kompozitsiya badiiy ijodda yozuvchi “diqqat markazi”ning
belgilanishidir. Bu esa asarning hajmi va uning qism lari tartibini tayinlaydi.
Til ad ab iyotning m u h im vositasi, qah ram o n xarakterini yaratish quroli.
0 ‘zbek milliy s h e ’r tuzilishi barm oq va aruz tizim laridan tashkil top g an ,
ularning h a r biri o ‘ziga xos ritm ik birlikka egadir. Adabiyot va badiiy jarayon
a n ’ana va vorisiylik asosida rivojlanadi, eng m uhim i a n ’an a asosidagi boyish.
ravnaq topish, yangilanishdir, bu ho! g ‘oya, q ah ram o n , adabiy tu r va jan rla r
taraqqiyoti orqali amalga oshadi. Asosiy adabiy tu rlar epos, lirika va dramadir;
a w a l sh e'riy epos kelib chiqqan. Eposning jan rla ri hikoya, povest, rom an
bo‘lsa, dramaturgiyaning janrlari dram a, tragediya, kom cdiyadir, (lirika janrlari
ko‘p, ular to ’g'risida yuqorida m a’lum ot berib o ‘tdik).
Q ahram onlik, dram atizm , fojiaviylik, kom izm , sen tim entallik, rom antika
pafosUirlaridir.
Satira va yum or aralash ham yashaydi. biri yo‘qotishni, ikkinchisi tuzatishni
nazarda tutadi, usuli m ubolag'a, karikatura, grotesk, kinoya va masxaralashdir.
T a n q id iy re a liz m o ‘z b e k a d a b iy o tid a d a s tla b M u q im iy s a tira s id a
(“Sayohatnom a”sida) paydo bo‘ldi. Yozma adabiyotda yum or satiradan ajraldi
va mustaqil yashash yo'liga o ‘tdi.
Tilning alohida m a’n o anglatish va ifodalash m aqsadlariga xizmat qiluvchi
fonetik, sintaksis, leksik vositalari uslub deyiladi. D avr, yo shoir, yo biron
asar uslubi b o ‘lishi m um kin. T arixda yuksak, o ‘rta c h a va jaydari uslubiar
b o ‘lgan. U slub-asarda boMadigan badiiy-g‘oyaviy xususiyatlar birligi. H ar bir
shoir uslubi o ‘ziga xosdir am m o davr uslubiga m osland i, estetik aham iyatga
ega. Uslub rom antik m ubolag'a, istioralarga boydir, u n d a nasr uslubi n azm
uslubidan ancha murakkab vagap tuzilishda farq etadi. U slub tarixiy hodisadir.
Realistik uslub yaratilmaydi, balki tabiiydir. Uslubni yozuvchi g ‘oyasi va niyati
boshqaradi, u estetik kategoriyadir. M azm un (m av zu , g ‘oya, sujct), ichki
shakl (obraz, adabiy tu rv a ja n r) uslub unsurlaridir. Ekspressiya, kompozitsiya,
tasvir va ifoda, ijodiy m etod, ichki shakl uslubni ifoda etuvchilardir.
Ijodiy m etod - voqelikning aks etish usuli, tipiklashtirish tam oyili,
ijodkorning voqelikka munosabati. Uslub o'ziga xoslikni bildirsa, ijodiy m etod
yozuvchilardagi mushtaraklikni anglatadi, u har bir yozuvchi ijodida o ‘ziga xos
ko‘rinadi. Ijodiy m etod turlicha, ular klassitsizm, sentim entalizm , rom antizm ,
realizm , tanqidiy realizm va m odernizm dan iborat, h a r biri tarixiydir. Ijodiy
m etod uslubni belgilaydi. H ar bir ijodiy m etod tarixiy ehtiyojdan kelib chiqadi.
M um toz o ‘zbek adabiyotida rom antizm ijodiy m eto d i (ijodiy usuli)
ishlatilgan, unga realistik yo‘nalishlar ham chatishlgan edi. XIX asming ikkinchi
yarm idan cheklangan realizm ijodiy m etodi ish k o 'rd i va tanqidiy realizm
ijodiy m etodi qo‘llanila boshladi. Bu oxirgi m etod ja d id va istiqlol adabiyotida
sezilarli tus oldi. Sovet voqeligi sotsialistik realizm ijodiy m etodini ilgari surgan.
U o ‘zidan oldin o ‘tgan rom antizm , tanqidiy realizm va boshqa m etodlarning
yaxshi tom onlarini ijodiy o ‘zlashtirib oldi, a m m o sinfiylik, kom m unistik
Do'stlaringiz bilan baham: |