Adabiyotshunoslikka


Badiiy obraz xususiyatlari



Download 6,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/23
Sana26.02.2022
Hajmi6,97 Mb.
#465803
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   23
Bog'liq
Adabiyotshunoslika kirish (E.Xudoyberdiyev)

Badiiy obraz xususiyatlari
Voqelikni obrazli tar/da aks ettirish adabiyot va san’atning asosiy belgilaridan 
biridir. O brazli aks ettirish alohida shaxslarda, hodisalarda, m u ayy an his- 
tuyg‘ularda hayotning umumiy, qonuniy tom onlarini ko‘rsatishni taqozo qiladi. 
Albatta, obrazli tasvirning bunday m urakkab ko‘rinishi san’atda birdaniga paydo 
b o lib qolgan em as. U uzoqtarixiy taraqqiyotning mahsulidir.
Qadim zamonlarda, ibtidoiy jam oa tuzum ida san’at asosan ayrini hodisalarga, 
harakatlarga, shaxslaiga to kg‘ridan-to‘g ‘ri taqlid qilish yoki »lam ing o'xshashini 
yuzaga keltirishdan iborat edi. U nda ayrim ov manzaralari, janglar, dehqonchilik 
ishlari, voqealari bevosita gavdalantiriladi. Lekin san ’at tara q q iy o tn in g eng 
dastlabki bosqichlaridayoq, hodisalar, harakatlar va shaxslardagi ham m a narsani 
em as, balki m uhim ko‘ringan, an iq ro g ‘i, m uayyan hayot sharo itlari u c h u n
zarur bo‘lgan to m onlarni tasvirlashga intilish tam oyili ko‘rinadi.
Antik dunyo adabiyotida esa ayrim shaxslardagi um um iy to m o n la r haqida 
ongli tasaw urshakllangani ko‘zga tashlanadi. Bu tasaw urni nazariy jih a td a n
asoslagan Aristotel tarixga nisbatan poeziya umum iyroq tom onlaiga bogliqligini 
yozgan edi, poeziya tarixga nisbatan falsafiyroqdir; poeziya umum iyroq hodisalar 
haqida, tarix esa ayrim voqea!arto‘g ‘risida gapiradi. Qandaydir xarakterli inson 
gapirishi yoki qilishi ehtimol yoxud zarur bo ‘lgan narsa umumiylik hisoblanadi. 
Antik adabiyotda umumiylik deyilganda, m uayyan ijtim oiy g u ru h la r va 
yo'nalishlarning o ‘ziga xos belgilari tushunilm agan boMsa-da, uning ob razlari 
o ‘sha davr kishilari uchun qiziqarli. keng yoyilgan to m o n larn i k o ‘rsatishga 
urinish b o ‘lganligidan dalolat beradi.
A dabiyotning keyingi taraqqiyotida m uayyan sinflar, g uru h lar va ijtim oiy 
yo‘nalishlarning o ‘ziga xos belgilarini m ujassam lashtirgan sh ax slar tip i 
yorqinroq va to ‘liqroq ko‘rina boshlaydi.
Insoniyat tafakkuri taraqqiyotining buyuk yutuqlari tufayli voqelikdagi 
um um iy m uhim v atip ik tom onlarni, ho disalar m ohiyatini “ hayotiy sh a k l”- 
da ochib berish chinakam badiiy o b ra zlarn in g asosiy xususiyatlaridan biriga 
aylandi.
A dabiyotning nod ir nam unalarini o ‘rganish badiiy o brazn in g ta rix a n
shakllangan ikki eng m uhim xususiyatini ajratib ko'rsatish im k on ini b e ra d i.
Badiiy obrazga xos birinchi xususiyat, yuqorida aytilganidek, u n in g jo n li, 
aniqligi, o ‘ziga xos belgilarga boyligi b o iib , bu xususiyat san’at va adabiyotning 
kishilarga hissiy t a ’siri qudratini belgilaydi. M asalan, xalqim izning o 'tm is h i, 
xu su san , X IX asrdagi hayoti, ta rix i o d d iy h o ld a m a n tiq iy ra v is h d a , 
tush u n ch alar yordam ida so‘zlab berilishi m um kin , lekin u kishiga y o zu v ch i 
Abdulla Q odiriyning “0 ‘tgan k u n lar” ro m an id a chizilgan m a z k u r davr
3 - №
33


m anzaralari, qahram onlam ing taqdirlari, hayajonlari darajasida jonli tasaw u r 
berm aydi.
O b ra zn in g ikkinchi o ‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, u o ‘zida ayni 
h o l d a a n i q , ta k ro rla n m a s, sh u b ilan birga, u m u m iy , tip ik b elg ilarn i 
m ujassam lashtiradi.
B ad iiy o b ra z n in g s a n a b o ‘tilg a n xusu siy atlari u n in g k ito b x o n g a, 
tom oshabinga, tinglovchiga ko‘rsatadigan ta ’sir qudratini oshiradi va san’atkor 
his qilgan, o 'y lab yurgan, to ‘qib chiqargan narsalarni yaqqol jo n lan tirish
u c h u n keng im koniyatlar o c h ib beradi.
Aytganlarim iz badiiy obrazdagi umumiylik va xususiylikning birligi haqida 
dastlabki xulosa chiqarish u ch u n asos b o ‘Ia oladi.
A gar sh o ir o ‘z oldiga q a n d a y d ir b ir joyni tasvirlash m aqsadini q o ‘yib, 
u n in g k o ‘plab belgilarini, a n iq ro g 'i, m uhim to m o n la rin i sanab chiqsa, u 
holda poeziya emas, oddiy jug‘rofiya vujudga keladi. Aksincha, shoir o ‘sha joyning 
j u g ‘rofik xususiyatlarini qayd qilish bilan shug‘ullanm ay, uning haqiqiy 
qiyofasini, jo n li m anzarasini yorqinlashtiruvchi belgilarini ko‘rsatib bersa, u 
h o ld a chinakam poetik obrazli tasvir yuzaga keladi.
Fikrim izning dalili sifatida A bdulla Qodiriyning “O bid k etm o n ” povestida 
T iktepa qishlog‘iq an d ay ta ’riflanganligini eslaylik: “ Ikki tom onim iz goh to ‘qay 
k a b ig ‘o ‘za bilan v ag o h yo‘n g ‘ichka, b a’zan mosh v a jo ‘xorilar bilan o ‘ralgan 
h o ld a yarim soat cham asi ja n u b i-g ‘arbga qarab borganim izdan keyin eng ilgari 
Tiktepa qishlog‘ining tevaragidagi boglam ingdaraxtlari, undan so‘ng qishloqning 
o ‘ng yelkasiga kokklam ufqiga c h iq a tu rg a n b irp a g 'a loyqa bulut kabi yotgan 
T iktepa ko ‘rinadi. B ora-bora te p a zo ‘rayib, qishloqning guzaridagi yo‘g‘on tup 
to lla rn in g to it tom onga q u loch otgan butoqlari, butoqlar orasidan “C h etan ” 
ko lx o zin in g b u ltu r solgan z o ‘r klubining oq tu nuk a tom i, shu klub yoniga 
rayon m aorifi tom on idan b u ltu r solib berilgan yetti yillik qishloq rnaktabining 
qizil b o ‘yoqli tunukasi, ichiga m atlubot kooperativi, qishloq om on at kassasi 
jo y la sh g a n , hozircha devo rlari ranglanm agan im orat, uning narigi yonidagi 
s h u k u n lard a g in a ra n g d a n c h iq ib , oppoqqina b o 'lib k o 'rin g a n qishloq 
kasalxonasi, yangi binolam ing beshinchisi bo‘lgan va hozircha deraza, eshiklari 
q u rilib bitm agan “C h e ta n ” kolxozining hunar ustaxonasi tom lari ko‘rinadi” .
Bu p arch ad a Tiktepa qishlog‘ining ayrim qirralari ko'rsatiladi. H a tto hali 
u n d a yo‘q narsalar, belgilar, qilinm agan ishlar, ya’ni devorlar ranglanm agan- 
ligi, d eraza-eshiklar o ‘m atilm aganligi haqida m a ’lum ot h am beriladi. Lekin 
m a n a shu chizgilarning o ‘zi h am qishloq qiyofasini, un i so dir b o ‘lgan 
o ‘zgarishlari dangal ta s a w u r qilish im konini beradi.
K o‘ramizki, san’atkor idrok etilgan narsalar va shaxslarda ulatga xos bo‘lgan 
ay rim belgilam ing barchasi em as, balki muayyan hayotiy vaziyatda ular uchun


xarakterli, miihim hisoblangan tom onlaryiizaga chiqadi. Bundan narsa-buyum lar 
va hodisalar qanday dir tayyor sxema (tarx) asosida tasvirlanishi k erak ek an
degan xulosa kelib chiqmasligi lozim. Bu yerda gap badiiy asaming uzviy yaxlitligi, 
y a’n i u n d a h a r b ir dela! (tafsil) m u a y y a n g ‘o yaviy-badiiy m a q s a d g a
bo‘ysundirilgan bo'lishi haqida borm oqda. Barcha belgilar, tafsilotlar, chizgilar 
ju d a katta qunt bilan tanlanib, jam langanidagina hodisalar va x arak terlarning
mohiyatini ochishga, turm ush m anzarasini ko‘rsatishga xizmat qiladi.
Turmush manzarasini ko‘rsatmay turib, san ’at o ‘z maqsadiga erisha olm aydi. 
M a'lum bo‘ladiki, badiiy obrazning o'ziga xos belgilarga boyligi tasvirlanayotgan 
narsa-buyum, hodisa yoki kishilarga xos xususiyaHaming barchasini ko'rsatishni 
em as, balki ulardan alohida ajralib turuvchilarini, ulam ing m ohiyatini o c h ib
bcradiganlarini jam lashni anglatadi. A m m o bu fikm i ham juda keng m a ’n o d a
tushunish kcrak em as, chunki u badiiy asarlardagi ayrim person ajlarg a xos 
b a’zi belgilar u ch u n xarakterli b o ‘lmasIigi, faqat takrorlanm as, fa v q u lo d d a 
tom onlam i alohida ajratib ko‘rsatishga xizm at qilishi mumkin.
Adabiy o b ra zlard a narsa yoki h o d isalam in g nusxasi em as, balki u la rn i 
badiiy ravishda tadqiq etishning natijalari m ujassam lashgan bo ‘ladi.
Ba’zi adabiyotshunoslar obrazlilikni yorqinlik tushunchasi bilan tenglashtirib 
q o'yadilar va “ hayotiy shakl” faqat bizga a n iq k o ‘rinib turgan n arsalarn i aks 
ettirishi zarur deb hisoblaydilar. Lekin “ hayotiy shakl” shunday aks ettirishning 
o‘zi bilangina cheklanm aydi. Link shoir tom o n id an ifodalangan his-tuyg‘u lar, 
epik yoki dram atik asar qahram onlari to m o n id a n ilgari surilgan fikrlar y o rq in
holda ko‘zga ko‘rinib turm aydi, biroq u lar s a n ’atk o r fikr-tuyg‘u la ri b ila n
uyg‘unlashib ketgan holda, kitobxon ongiga va qalbiga xuddi ko‘rinib tu rad ig an
n arsalard ek t a ’sir o 'tk a z a oladi. Lirik p o e z iy a k ito b x o n g a, aso san x u d d i 
shunday ta ’sir k o 'rsatad i, chunki u n d a b a ’z a n yaqqol ko ‘rinadigan o b ra z la r 
u ch rasa-d a , h is-tu y g ‘u lar va fikrlarning hissiy ifodasi y etakchilik q ila d i.
Shoir H am id O lim jonning “0 ‘rik g u llag an d a” sh e’ridagi:
Derazam ning oldida bir tu p
0 ‘rik oppoq bo‘lib gulladi...
N ovdalami bezab g‘u n ch alar 
Tongda aytdi hayot otini,
Va shabboda quig‘ur ilk sahar 
O lib ketdi gulning totini.
singan m isralarini
Mayli deyman va qilm aym an g ‘ash,
Xayolimni gulga o ‘rayman:


H ar bahorga chiqqanda yakkash,
Baxtim borm i deya so‘rayman.
k a b i satrlar bilan solishtirib k o ‘ram iz.
A w algi olti m israda a n iq k o 'rin ib turadigan yaqqol obraz mavjud. U ndan 
b iz hayo tda bahor fasli b o sh la n ib , tabiat gulga burkan g an in i, olam go ‘zal- 
lashganini bi!ib olamiz. Nat ijada qalbimizda nozik kechinm alar tug‘iladi. Keyingi 
t o ‘rt m israda esa tabiat g o ‘zallashgani oqibatida shoir ruhiy dunyosida yuzaga 
kelgan ko‘tarinki m u sh o h ad ala r bilan tanishamiz. U lar h am kitobxon ongiga 
va qalbiga kuchli ta ’sir o ‘tk azad i: shoir o'ylarini o ‘quvchi qaytadan idrok 
etgandek va his qilgandek b o ‘ladi. Shu sababli uning m a’naviy dunyosida yangi- 
y angi o 'y -fik rlar tu g ‘iladi.

Download 6,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   23




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish