Badiiy obraz xususiyatlari
Voqelikni obrazli tar/da aks ettirish adabiyot va san’atning asosiy belgilaridan
biridir. O brazli aks ettirish alohida shaxslarda, hodisalarda, m u ayy an his-
tuyg‘ularda hayotning umumiy, qonuniy tom onlarini ko‘rsatishni taqozo qiladi.
Albatta, obrazli tasvirning bunday m urakkab ko‘rinishi san’atda birdaniga paydo
b o lib qolgan em as. U uzoqtarixiy taraqqiyotning mahsulidir.
Qadim zamonlarda, ibtidoiy jam oa tuzum ida san’at asosan ayrini hodisalarga,
harakatlarga, shaxslaiga to kg‘ridan-to‘g ‘ri taqlid qilish yoki »lam ing o'xshashini
yuzaga keltirishdan iborat edi. U nda ayrim ov manzaralari, janglar, dehqonchilik
ishlari, voqealari bevosita gavdalantiriladi. Lekin san ’at tara q q iy o tn in g eng
dastlabki bosqichlaridayoq, hodisalar, harakatlar va shaxslardagi ham m a narsani
em as, balki m uhim ko‘ringan, an iq ro g ‘i, m uayyan hayot sharo itlari u c h u n
zarur bo‘lgan to m onlarni tasvirlashga intilish tam oyili ko‘rinadi.
Antik dunyo adabiyotida esa ayrim shaxslardagi um um iy to m o n la r haqida
ongli tasaw urshakllangani ko‘zga tashlanadi. Bu tasaw urni nazariy jih a td a n
asoslagan Aristotel tarixga nisbatan poeziya umum iyroq tom onlaiga bogliqligini
yozgan edi, poeziya tarixga nisbatan falsafiyroqdir; poeziya umum iyroq hodisalar
haqida, tarix esa ayrim voqea!arto‘g ‘risida gapiradi. Qandaydir xarakterli inson
gapirishi yoki qilishi ehtimol yoxud zarur bo ‘lgan narsa umumiylik hisoblanadi.
Antik adabiyotda umumiylik deyilganda, m uayyan ijtim oiy g u ru h la r va
yo'nalishlarning o ‘ziga xos belgilari tushunilm agan boMsa-da, uning ob razlari
o ‘sha davr kishilari uchun qiziqarli. keng yoyilgan to m o n larn i k o ‘rsatishga
urinish b o ‘lganligidan dalolat beradi.
A dabiyotning keyingi taraqqiyotida m uayyan sinflar, g uru h lar va ijtim oiy
yo‘nalishlarning o ‘ziga xos belgilarini m ujassam lashtirgan sh ax slar tip i
yorqinroq va to ‘liqroq ko‘rina boshlaydi.
Insoniyat tafakkuri taraqqiyotining buyuk yutuqlari tufayli voqelikdagi
um um iy m uhim v atip ik tom onlarni, ho disalar m ohiyatini “ hayotiy sh a k l”-
da ochib berish chinakam badiiy o b ra zlarn in g asosiy xususiyatlaridan biriga
aylandi.
A dabiyotning nod ir nam unalarini o ‘rganish badiiy o brazn in g ta rix a n
shakllangan ikki eng m uhim xususiyatini ajratib ko'rsatish im k on ini b e ra d i.
Badiiy obrazga xos birinchi xususiyat, yuqorida aytilganidek, u n in g jo n li,
aniqligi, o ‘ziga xos belgilarga boyligi b o iib , bu xususiyat san’at va adabiyotning
kishilarga hissiy t a ’siri qudratini belgilaydi. M asalan, xalqim izning o 'tm is h i,
xu su san , X IX asrdagi hayoti, ta rix i o d d iy h o ld a m a n tiq iy ra v is h d a ,
tush u n ch alar yordam ida so‘zlab berilishi m um kin , lekin u kishiga y o zu v ch i
Abdulla Q odiriyning “0 ‘tgan k u n lar” ro m an id a chizilgan m a z k u r davr
3 - №
33
m anzaralari, qahram onlam ing taqdirlari, hayajonlari darajasida jonli tasaw u r
berm aydi.
O b ra zn in g ikkinchi o ‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, u o ‘zida ayni
h o l d a a n i q , ta k ro rla n m a s, sh u b ilan birga, u m u m iy , tip ik b elg ilarn i
m ujassam lashtiradi.
B ad iiy o b ra z n in g s a n a b o ‘tilg a n xusu siy atlari u n in g k ito b x o n g a,
tom oshabinga, tinglovchiga ko‘rsatadigan ta ’sir qudratini oshiradi va san’atkor
his qilgan, o 'y lab yurgan, to ‘qib chiqargan narsalarni yaqqol jo n lan tirish
u c h u n keng im koniyatlar o c h ib beradi.
Aytganlarim iz badiiy obrazdagi umumiylik va xususiylikning birligi haqida
dastlabki xulosa chiqarish u ch u n asos b o ‘Ia oladi.
A gar sh o ir o ‘z oldiga q a n d a y d ir b ir joyni tasvirlash m aqsadini q o ‘yib,
u n in g k o ‘plab belgilarini, a n iq ro g 'i, m uhim to m o n la rin i sanab chiqsa, u
holda poeziya emas, oddiy jug‘rofiya vujudga keladi. Aksincha, shoir o ‘sha joyning
j u g ‘rofik xususiyatlarini qayd qilish bilan shug‘ullanm ay, uning haqiqiy
qiyofasini, jo n li m anzarasini yorqinlashtiruvchi belgilarini ko‘rsatib bersa, u
h o ld a chinakam poetik obrazli tasvir yuzaga keladi.
Fikrim izning dalili sifatida A bdulla Qodiriyning “O bid k etm o n ” povestida
T iktepa qishlog‘iq an d ay ta ’riflanganligini eslaylik: “ Ikki tom onim iz goh to ‘qay
k a b ig ‘o ‘za bilan v ag o h yo‘n g ‘ichka, b a’zan mosh v a jo ‘xorilar bilan o ‘ralgan
h o ld a yarim soat cham asi ja n u b i-g ‘arbga qarab borganim izdan keyin eng ilgari
Tiktepa qishlog‘ining tevaragidagi boglam ingdaraxtlari, undan so‘ng qishloqning
o ‘ng yelkasiga kokklam ufqiga c h iq a tu rg a n b irp a g 'a loyqa bulut kabi yotgan
T iktepa ko ‘rinadi. B ora-bora te p a zo ‘rayib, qishloqning guzaridagi yo‘g‘on tup
to lla rn in g to it tom onga q u loch otgan butoqlari, butoqlar orasidan “C h etan ”
ko lx o zin in g b u ltu r solgan z o ‘r klubining oq tu nuk a tom i, shu klub yoniga
rayon m aorifi tom on idan b u ltu r solib berilgan yetti yillik qishloq rnaktabining
qizil b o ‘yoqli tunukasi, ichiga m atlubot kooperativi, qishloq om on at kassasi
jo y la sh g a n , hozircha devo rlari ranglanm agan im orat, uning narigi yonidagi
s h u k u n lard a g in a ra n g d a n c h iq ib , oppoqqina b o 'lib k o 'rin g a n qishloq
kasalxonasi, yangi binolam ing beshinchisi bo‘lgan va hozircha deraza, eshiklari
q u rilib bitm agan “C h e ta n ” kolxozining hunar ustaxonasi tom lari ko‘rinadi” .
Bu p arch ad a Tiktepa qishlog‘ining ayrim qirralari ko'rsatiladi. H a tto hali
u n d a yo‘q narsalar, belgilar, qilinm agan ishlar, ya’ni devorlar ranglanm agan-
ligi, d eraza-eshiklar o ‘m atilm aganligi haqida m a ’lum ot h am beriladi. Lekin
m a n a shu chizgilarning o ‘zi h am qishloq qiyofasini, un i so dir b o ‘lgan
o ‘zgarishlari dangal ta s a w u r qilish im konini beradi.
K o‘ramizki, san’atkor idrok etilgan narsalar va shaxslarda ulatga xos bo‘lgan
ay rim belgilam ing barchasi em as, balki muayyan hayotiy vaziyatda ular uchun
xarakterli, miihim hisoblangan tom onlaryiizaga chiqadi. Bundan narsa-buyum lar
va hodisalar qanday dir tayyor sxema (tarx) asosida tasvirlanishi k erak ek an
degan xulosa kelib chiqmasligi lozim. Bu yerda gap badiiy asaming uzviy yaxlitligi,
y a’n i u n d a h a r b ir dela! (tafsil) m u a y y a n g ‘o yaviy-badiiy m a q s a d g a
bo‘ysundirilgan bo'lishi haqida borm oqda. Barcha belgilar, tafsilotlar, chizgilar
ju d a katta qunt bilan tanlanib, jam langanidagina hodisalar va x arak terlarning
mohiyatini ochishga, turm ush m anzarasini ko‘rsatishga xizmat qiladi.
Turmush manzarasini ko‘rsatmay turib, san ’at o ‘z maqsadiga erisha olm aydi.
M a'lum bo‘ladiki, badiiy obrazning o'ziga xos belgilarga boyligi tasvirlanayotgan
narsa-buyum, hodisa yoki kishilarga xos xususiyaHaming barchasini ko'rsatishni
em as, balki ulardan alohida ajralib turuvchilarini, ulam ing m ohiyatini o c h ib
bcradiganlarini jam lashni anglatadi. A m m o bu fikm i ham juda keng m a ’n o d a
tushunish kcrak em as, chunki u badiiy asarlardagi ayrim person ajlarg a xos
b a’zi belgilar u ch u n xarakterli b o ‘lmasIigi, faqat takrorlanm as, fa v q u lo d d a
tom onlam i alohida ajratib ko‘rsatishga xizm at qilishi mumkin.
Adabiy o b ra zlard a narsa yoki h o d isalam in g nusxasi em as, balki u la rn i
badiiy ravishda tadqiq etishning natijalari m ujassam lashgan bo ‘ladi.
Ba’zi adabiyotshunoslar obrazlilikni yorqinlik tushunchasi bilan tenglashtirib
q o'yadilar va “ hayotiy shakl” faqat bizga a n iq k o ‘rinib turgan n arsalarn i aks
ettirishi zarur deb hisoblaydilar. Lekin “ hayotiy shakl” shunday aks ettirishning
o‘zi bilangina cheklanm aydi. Link shoir tom o n id an ifodalangan his-tuyg‘u lar,
epik yoki dram atik asar qahram onlari to m o n id a n ilgari surilgan fikrlar y o rq in
holda ko‘zga ko‘rinib turm aydi, biroq u lar s a n ’atk o r fikr-tuyg‘u la ri b ila n
uyg‘unlashib ketgan holda, kitobxon ongiga va qalbiga xuddi ko‘rinib tu rad ig an
n arsalard ek t a ’sir o 'tk a z a oladi. Lirik p o e z iy a k ito b x o n g a, aso san x u d d i
shunday ta ’sir k o 'rsatad i, chunki u n d a b a ’z a n yaqqol ko ‘rinadigan o b ra z la r
u ch rasa-d a , h is-tu y g ‘u lar va fikrlarning hissiy ifodasi y etakchilik q ila d i.
Shoir H am id O lim jonning “0 ‘rik g u llag an d a” sh e’ridagi:
Derazam ning oldida bir tu p
0 ‘rik oppoq bo‘lib gulladi...
N ovdalami bezab g‘u n ch alar
Tongda aytdi hayot otini,
Va shabboda quig‘ur ilk sahar
O lib ketdi gulning totini.
singan m isralarini
Mayli deyman va qilm aym an g ‘ash,
Xayolimni gulga o ‘rayman:
H ar bahorga chiqqanda yakkash,
Baxtim borm i deya so‘rayman.
k a b i satrlar bilan solishtirib k o ‘ram iz.
A w algi olti m israda a n iq k o 'rin ib turadigan yaqqol obraz mavjud. U ndan
b iz hayo tda bahor fasli b o sh la n ib , tabiat gulga burkan g an in i, olam go ‘zal-
lashganini bi!ib olamiz. Nat ijada qalbimizda nozik kechinm alar tug‘iladi. Keyingi
t o ‘rt m israda esa tabiat g o ‘zallashgani oqibatida shoir ruhiy dunyosida yuzaga
kelgan ko‘tarinki m u sh o h ad ala r bilan tanishamiz. U lar h am kitobxon ongiga
va qalbiga kuchli ta ’sir o ‘tk azad i: shoir o'ylarini o ‘quvchi qaytadan idrok
etgandek va his qilgandek b o ‘ladi. Shu sababli uning m a’naviy dunyosida yangi-
y angi o 'y -fik rlar tu g ‘iladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |