Adabiyotshunoslikka

Epik, lirik va dramatik obrazlar
Badiiy asarlarda voqelikni aks ettirish uch xil usul bilan am alga oshiriladi. 
Bu usullar ad abiyotning k o ‘p asrlik taraqqiyoti davom ida yuzaga kelgan va 
shaktlangan. M azkur u su llar adabiyotning asosiy adabiy tu rlari bilan bog‘liq 
b o ‘lib, epik, lirik va d ram atik ko‘rinishlarga ega.
D astlab kelib ch iq q an ep ik tasvir usuli yozuvchiga nisbatan tashqi dunyo 
hisoblanuvchi b orliqni aks ettirish d an iborat. Lirik tasvir usuli voqealikdagi 
h o d isa la rta ’sirida inson qalbida tug‘ilgan his-tuyg‘ular, o ‘y-fikrlam i o ‘z tilidan 
ifodalash asosiga q u rilad i. D ram atik tasvir usuli esa aw alg i ikki xil usul 
im koniyatlarini o ‘zida jam laydi va ko‘rsatiladigan voqealarda ishtirok etuvchi 
shaxslam ing xatti-harakatlarini ham , nozik his-tuyg‘ularini ham , ular harakat 
qiladig an sharoitni h a m o ‘z a ro uzviy bog‘liq h o ld a, voqeaga aralashm ay, 
yozuvchi ishtirokisiz aks ettirishga suyanadi.
M azkur tasvir usullari adabiyot tarixida tasodifiy ravishda yuzaga kelgan 
em as. U larning vujudga kelishi inson hayotining qo nu niyatlari, o ‘ziga xos 
to m o n la ri bilan bog‘liq.
Ayrim badiiy asarlarda tasvir usullari o ‘zaro m unosabatga kirishib, chatisnib, 
birikib ketishi m u m k in . M asalan , yozuvchi Said A h m ad “ U fq ” rom an ida, 
asosan, epik tasvimi yetakchi qilib olgani holda, Dildor tasvirida lirik bo‘yoqlaiga 
k en g o ‘rin beradi. A ’z a m o b ra zin i esa ko‘plab d ra m a tik vaziyatlardan olib 
o ‘tadi.
Epik, lirik va d ra m a tik tasvir usullarining o ‘z a ro chatishib ketishi bilan 
b ad iiy talqin im k o n iy atlari doirasi qashshoqlashm aydi, balki u, aksincha. 
tasvirga yanada yorqin t a ’sirchanlik va teranlik baxsh etadi.

---

I l l b o b
ADABIYOT - IJT IM O IY O N G SHA K LI
Adabiyot b itm as-tuganm as g 'oyalar m an b ay i hisoblanadi. U n d a tu rli 
z a m o n la rd a g i k ish ila rn in g fik rla ri, o ‘y -m u lo h a z a !a ri, o r z u - u m id la r i, 
jam iyatdagi siyosiy, m afkuraviy, ax loqiy-ta’lim iy, falsafiy, diniy va b o sh q a
xildagi qarashlari o ‘z aksini topadi. H ar b ir d av r adabiyotida o ‘sha z a m o n
jam iyatining ong darajasi aks etadi. Shu bilan birga, badiiy adabiyot o ‘zi aks 
ettirgan g 'o y alar bilan kishilar qalbiga, ruhiga kuchli t a ’sir o 'tk a /ib , u la rd a
yangi-yangi qarashlar, fikrlartug'ilishiga. ulam ing m a ’naviy jihatdan boyishiga, 
ongning o‘sishiga xizm at qiladi. Shu xususiyatlarga ko‘ra adabiyot ijtim oiy o n g
shakllaridan biri hisoblanadi.
Badiiy adabiyotda yozuvchining ezgu fikrlari, g ‘oyalarisiz chinakam a sa r 
ijod qilinishi m um kin emas. Agar asarda subyektiv ibtido, ya’ni y ozu vchi 
g ‘oyalari, fikrlari b o ‘lm asa, u m a ’rifiy-tarbiyaviy aham iyat kasb eto lm ay d i.
Adabiyotning g‘oyaviyligi haqida so‘z b organda, badiiy tafakkum ing o ‘ziga 
xos xususiyatini hisobga olmaslik m um kin em as. Ijoddagi muayyan g ‘oyaviy 
yo‘nalish faqat m azm uniga ko‘ra emas, balki ifodalanishi jihatidan ham m aqbul 
yoki nom aqbul b o ‘lishi m um kin. Badiiy asarlard a g ‘o y alar bevosita so ‘z n in g
o “zi bilan em as, balki obrazlar hosil qilish y o ‘li bilan ifodalanishi sab a b li, 
ularquruq bayon etilishi mumkin emas. Bu g‘oyalar, asardagi barcha obrazlar, 
ulam ing o ‘zaro m unosabatlari vositasida yuzaga chiqariladi. Aks ettirilayotgan 
turm ush m anzaralariga nisbatan m uallif m u n o sab atin i ifodalash yo ‘li b ila n
asarn in g g ‘oyaviy-hissiy q u w a ti o sh irilad i, lek in badiiy tasvir o ‘r n in i 
pub!itsistika egallab qolishi mum kin emas.
Badiiy asarlarning g ‘oyaviy mazmuniga m uallif m unosabati aralashuvi bilan 
uning publitsistik fikrlarini aynan bir narsa d eb tu sh u n ish m um kin em as. 
Badiiy obrazlarda muallifning alohida-alohida fikr va qarashlarigina em as, balki 
ongi va ruhiy dunyosining butun boyligi aks etganligi sababli ham bu q arashlar 
orasida ba’zan ziddiyatlar ham ko‘rmishi m um kin.
Y ozuvchilar o ‘z badiiy asarlarida ifo d ala y d ig a n g ‘oyalar fa q at u la r 
tafakkurining mahsuli hisoblanmaydi. Agar u lar faqat shaxsiy tafakkur m evasi 
b o ‘lganda ed i, tasodifiy fikrga aylangan va kishilar ongining rivojida m u h im
ahamiyat kasb etolm agan ham bo‘lardi. Adabiyotning eng yaxshi nam unalarida 
ifodalangan g ‘oyalarda voqelikdagi o ‘zgarishlar, tu rm u sh tajribasi, turli ijtim oiy 
sinf yoki guruhlam ing m anfaatlari, qarashlari aks etadi. Shunga ko‘ra ular k atta 
ijtim oiy aham iyatga m olik bo‘lib, m illionlab kishilar qalbiga, ongiga y e tib
boradi.

---

Adabiyotning ko‘p asrlik taraqqiyoti tajribasidan m a’lum boMishicha, tarixiy 
rivojlanish qonuniyatlariga tayangan, uning xususiyatlarini to ‘g ‘ri tushungan 
iste’dodlargina eng yaxshi badiiy kashfiyotlar qila olganlar.
Ilg 'o r g ‘oyaviy yo‘nalishdagi va yuksak badiiy qim m atga ega b o'lg an, xalq 
om m asiga xizm at qiladigan adabiyot har doim xalqehildir.
Yozuvchi d u n y o q arash i va ideallarining sinfiyligi va partiyaviyligi uning 
ijodiy im koniyatlarini ch eklab 
q o ‘y a d i, 
xalq m anfaatlarini tushunishga xalaqit 
beradi.
“ Xalqchillik” atam asi o ‘zbek adabiyotshunosligiga o ‘rta asrlar gum anizm i 
xulosalarini o ‘zlashtirib, shaklan asrim iz boshida kirib keldi. A m m o shoirlar 
ilgari o ‘z asartarida h ay o tn i ulus, m ehnat ahli m anfaatlari nuqtayi nazaridan 
b a h o la r edilar.
Xalq poeziyasida lin in g m uayyan m uhim xususiyatlari aks etadi, h ar bir 
xalq ruhiyati va ijtim oiy tu rm u sh i o ‘ziga xos boMadi h am da bu o ‘ziga xoslik 
o ‘sha xalq tom onidan ijod etilgan asarlarda o ‘z izini qoldiradi.
O dam lar xalqchillik tu shunchasini m ehnatkashlar om m asining qarashlari 
bilan bog'Iiq holda olib qaraganlar. U lar xalqchillikni eskicha talqin qilishni, 
y a ’ni m uayyan m illatn in g u rf-o d atlari, m arosim lari, kiyim larini ko 'rsatish - 
d a n g in a iborat d eb tu sh u n ish n i inkor etib, “ haqiqiy milliylik sarafanni 
tasvirlashdan iborat em as, balki xalq ruhining aks ettirilishidadir” degan ju d a 
m uhim fikrga keldilar.
Eng ajoyib ad abiy asarlard a xalq ongi bayon etilad i, xalq ruhi va hayoti 
yorqin, to 'g 'r i aks ettirilad i.
Shoir boshqa xalq hayotini tasvirlaganda ham xalqchil, milliy b o ‘lib qolishi 
m um kin, ch un ki u b o sh q a xalq hayotiga o ‘z k o ‘zi va nuqtayi nazari bilan 
qaraydi. Yozuvchi chinakam xalqchil san’atkor b o ‘lm og‘i uchun xalqqa xizmat 
qilm og‘i, m ehnatkash o m m an in g m anfaat va ruhiy ehtiyojlarini qondirm og ‘i 
zarur.
Ulug‘ yozuvchi va tanqidchilam ing fikrlari bunday adabiyot tajribasi asosida, 
m uayyan adabiyotning, adib ijodining yoki alohida bir asarning xalqchilligini 
yoxud xalqchil em aslig in i aniqlashga im kon beruvchi m ushtarak belgilar, 
o 'lc h o v la r , m e z o n la r k e ltirib c h iq a ris h i m u m k in . B u n d ay b e lg ila r 
“ adabiyotshunoslikda xalqchillik mezonlari” darajalari deb ataladi. Adabiyotning 
xalqchilligini belgilashda, odatda, uchta m uhim m ezonga asoslaniladi.
Badiiy asa r xalqchilligining birinchi m ezoni sh u n d an iboratki, u n d a xalq 
o m m asi u ch u n m u h im va qiziqarli hodisalar h am d a x arak terlar p ux ta 
tasvirlanishi lozim .T abiiyki, tasodifiy, n o tip ik n arsa-h od isalam i aks ettirish 
bilan xalq om m asining “ hayot darsligi” oldiga q o ‘yiladigan talablam i qondirib 
b o ‘lmaydi.

---

Eng vaxshi adabiy asarlarda h a r d o im m uayyan davrda xalq om m asini 
hayajonga solgan masalalarga jid d iy e ’tib o r berilgan, ijtim o iy (araqqiyot 
qonuniyatlari yuzaga chiqadigan m u h im hodisalaraks ettirib kelingan.
Adabiyot xalqchilligining ikkinchi m ezoni hayotni davm ing ilg‘o r ideallari 
nuqtayi nazaridan haqqoniy aks e ttirish n i taqozo qiladi. O d a m la r hayotni 
haqqoniy aks ettirish badiiy asar xalqchilligini ta ’minlovchi asosiy shartlardan 
biri ekanligi haqidagi fikrni ilgari surgari edilar. Yozuvchir.ing ezgu m aqsadi, 
yuksak g 'o y alari badiiy m ukam m al shak l vositasída ro‘yobga ch iq qan dag in a 
uning asari xalqchil bo‘ladi. A d ab iy o t xalqchilligining avvalgi ikki m ezoni 
bilan cham barchas bog‘liq u ch in ch i m ezo n i asarda xuddi m a n a shu badiiy 
m ukam m allik boMishini, niyat, y e tu k va takrorlanm as q a h ra m o n la r oddíy 
xalq tilida tushunarli xarakterlarorqali tasvirlab berilishini taqozo etadi. Shunga 
k o 'ra, yozuvchiningbadiiy m ahorati m asalasi har bir san’at asarida, xususan, 
adabiy asarda katta ahamiyatga ega.
D em ak, voqelikdagi keng xalq om m asi uchun m uhim va qiziqarli b o ‘lgan 
hodisalarni ilg‘o r ijtimoiy id eallar nu q tay i nazaridan, h aq q o n iy qam rab 
oigan, m ukam m al badiiylik asosida aks ettirgan adabiy asarlar adabiy otnin g 
chinakam xalqchil namunalari b o ‘lib qoladi.
Xalqchil asarlar ommaga yetib borishi uchun muayyan sharoit ham zarurdir.
A d a b iy o tn in g xalqchilligi b ila n b ir q a to rd a buyuk y o z u v c h ila rn in g va 
ular yozgan nod ir asarlarning u m u m in so n iy aham iyati haq id a h am gapirish 
zarur.
Adabiy asarlarning xalqchilligi va um um insoniy ahamiyati masalalarí o ‘zaro 
uzviy bog‘liq: xalqchil bo4lmagan asar um um insoniy b o la olm aydi. M a’lumki. 
har b ir s a n ’at asari muayyan xalq ijodkori tom o n id an yuzaga keltiriladi.
Chinakam xalqchil asaigina boshqa mamlakatlarga yoyiladi va um um insoniy 
ahamiyat kasb eta oladi.
Butun insoniyat manfaatlariga m os keladigan chinakam xalqchil asarlargina 
milliy d o irad an chiqqan, lekin m illiy o ‘ziga xosligini yo‘q o tm a g a n holda 
umuminsoniy ahamiyatga ega bo‘la oladi.
M uayyan yozuvchi yoki ad a b iy asa rn in g u m u m in so n iy a h a m iy a tin i 
aniqlaganda, badiiy taraqqiyot xilma-xilligining tarixiy qonuniyatlarini, uning 
ijtim oiy m eh n at taqsimotiga va ijtim oiy turm ushn in g o ‘ziga xosliklariga 
bogMiqligini hisobga olish zarur b o ‘ladi.
Haqiqiy sa n ’at um um insoniy b o ‘lad i, barcha xalqlar u c h u n n am un aga 
aylanadi.
Eng yaxshi adabiy asarlarda h ay o tn in g asosiy jarayonlari va xalq ongi aks 
etishi sababli ular orqali o ‘sha xalq adabiyotining qay darajada u m u m inso niy
qim m atga ega ekanligini ham aniqlash m um kin.

---

D em ak, adabiyotning xalqchilligi o ‘ziga xos bosqichlaiga, pog‘onalarga ega. 
Eng yuqori pog‘onada ijodida um um insoniy mazmun yaxshi aks etgan shoirlar 
turadi.
A dab iy o td a um um insoniy m a z m u n h a r doim bevosita turli xalqlar hayoti 
m a n z a ra la rin i g avdalantirish, h a r xil m illatga m ansub b o ‘lgan kishilar 
x a ra k te rin i vujudga keltirish y o ‘li bilangina ifodalanishi sh art em as. Milliy 
d o irad a n ajralm agan. lekin o ‘zida b u tu n insoniyat uchun m uhim , tushunarli, 
ta n ish fik r-tu y g ‘u larni m ujassam lash tirg an asar yoki q a h ra m o n la r ham
um um bashariy ahamiyatga molik.
I V b o b
BADIIY A D A BIY O TD A T IP IK L IK M U A M M O S I
Badiiy obraz xususiyatlari to ‘g ‘risida so ‘z borganda, unda alohida o'ziga xos, 
xususiy, tak ro rla n m as belgilarda b ir q a to r hodisalarga, kishilarga va ijtimoiy 
yo‘nalish larga d o ir tim um iy, x arak terli tom on lar aks etishi aytilgan edi. 
A lo h id alik bilan um um iylik orasid ag i bunday aloqadorlik badiiy obrazning 
jo n lilig in i, b ir butunligini t a ’m in la y d i, rr.a’rifiy aham iyatn i belgilaydi va 
yozuvchi ko‘zda tutgan hayot haqiqatining mohiyati ochilishiga im kon beradi. 
H ayot haqiqati mohiyatini ochish esa adabiyot oldida turgan tarixiy maqsad va 
v azifalam i am alga oshirishning za ru rsh artid ir.
Lekin hayot haqiqati deganda nim ani tushuninoq kerak va u badiiy adabiyot 
o brazlarida qanday yuzaga chiqariladi? M azkursavollar va m asalalam i to ‘g ‘ri 
id ro k etish tip ik lik m u am m o sin in g m ohiyatini anglashgayo‘1 ochadi.
M ashhur adabiyotshunos L.Q ayum ov “Tipiklik-bosh mezon” degan asarida 
ay tish ich a, tip iklik ijodning asosiy qonuniyatlaridan biridir.
F aqat hodisalar, xarakterlar, vaziyatlaming mohiyatini ochish yo‘li bilangina 
ijtim oiy hayot yoki uning taraq q iy o tid ag i m uayyan bosqich haqida to ‘g ‘ri 
ta s a w u r hosil qilish m um kin.
A d a b iy o tn in g bosh tasvir m avzusi - inson, y ozu vchilarn ing diqqat 
m arkazida inson xarakteri, ijtim oiy tip la r turadi. Adabiyot o ‘zining m uqaddas 
b u rc h in i x arak ter va tip la rn i b ad iiy ko'rsatish yo'li bilan a d o etadi.
A gar yozuvchilar kashf etgan in so n xarakterida m illion-m illion kishilarga 
xos x ususiyatlar o ‘z ifodasini to p m ag an id a, bu x arakterlar kitobxonlam i 
h a y a jo n la n tiro lm ag a n , b ir-b irla rin i va o ‘zlarini tushunishlariga yordam - 
lash o lm ag an b o ‘la re d i.

---

Shu bilan birga. biz ad ab iy o td a tip ik , um um iy, m u shtarakb elgilar har 
doim o ‘ziga xoslikda, alohidalikda yuzaga chiqishini, faqat shundagina jonli 
badiiy obraz vujudga kelishini unutm asligim iz kerak. O lim la r tip n i faqat 
ko‘pchilikka xos xususiyatlar birikm asi deb tu sh u n g an “ nazariy otchilar” ga 
ta n b e h berib, tip la rd au m u m iy lik b ilan alo h id alik b irlig i q and ay boMishini 
ta ’riflagan edilar. Shoir shaxslarning h ar birida um u m iy , tip ik tom o n lar 
borligini payqadi: u turli kishilardagi xususiyatlam i y ag on a badiiy yaxlitlik 
doirasida birlashtiradi.
S hunday qilib, tipik lik m u am m o sin i badiiy ad a b iy o tn in g hayotni bilish, 
o ‘rganish sohasidagi vazifalari va im koniyatlari m asalasi bilan bog'liq holda 
idrok etganda. birinchi navbatd a, adabiy obrazlard a m u sh tarak alom atlar 
alohidalik tarzida nam oyon boMishini e ’tibordan ch etd a qoldirish kerak emas. 
B oshqacha qilib aytganda, adabiy o td a tip ik a lo m a tla r o ‘ziga xos belgilar 
orqali ifodalanadi, kishilarning tip lari esainsoniy x arak terlar vositasida hosil 
boMadi.
X arakter bu m uayyan insonga xos mijoz, did , q arash , qiliq; belgilar va 
xususiyatlam i o ‘zida m ujassam lashtirgan alohidalikd ir. Bu hol shu bilan 
izohlanadiki, inson hayotda turli-tum an munosabatlar va aloqalarga kirishganda, 
uning ongi va xulqida o ‘sha m u n o sab atlar ham da aloqalarg a m os keladigan 
to m o n la r shakllanadi.
Chinakam realistik asarlardagi ko‘plab his-tuyg‘ular. fikrlar ustidan hokimlik 
qiluvchi kuchli ehtirosli insoniy xarakterlar ko‘p qirrali boMadi. X arakterning 
ko‘p qirraliligi san ’atkorlar to m o n id a n kishilarga xos xususiyatlam i su n ’iy 
ravishda, tarqoq holda birlashtirish yoMi bilan yuzaga chiqarilm aydi. Yuqorida 
xarakterning muayyan alohidalik dan iborat ekanligi aytilgandi. H ar bir 
xarakterning alohidalikka aylanishining sababi shundaki, yozuvchilar o ‘zlarining 
asosiy e ’tiborlarini shu x arakterning barcha xususiyatlarini o ‘zaro bogMab 
turuvchi yetakchi belgisini ochib berishga qaratadilar. X arakterning yetakchi 
sifatini tasvirlash adabiy asarlarda nihoyatda katta aham iy atg a ega. Shunday 
tasvir tufayli kitobxonlar asardagi obrazlarning ijtim oiy m ohiyatini anglab 
oladilar.
Q ah ram o n xarakterida jam iyatning ilg‘o r kishi boMishga, davr bilan 
ham nafas borishga, shu yoMda faollik ko‘rsatishga intilish tuyg‘usi yetakchilik 
qiladi. Shu bilan birga, u inson baxti, o ‘z m uhabbati, m azlu m xalqlar ozodligi 
haqida ham ko‘p o ‘ylaydi, b a ’za n iztirob ham c h e k a d i, g ohida qattiq 
g ‘azablanadi. Bu xususiyatlarning hamm asi xarakterda yetakchi jihat doirasida, 
u bilan uzviy bogMiq holda aks ettiriladi.
Y ozuvchilar tasvirlanayotgan xarakterlarning y etak ch i belgilarini ochib 
b erar ekanlar, ularni bevosita yoki bilvosita ijtimoiy hay ot qonuniyatlari bilan 
aloqadorlikda ko‘rsatadilar. Buning sababi shundaki, m azk u r yetakchi belgilar

---

shu hayot z a m in id a tu g ‘ilgan va sh ak llan g an boMadi. Y etakchi bclg ilarn i 
ijtim oiy hay ot q o n u n iy atlari bilan b o g iiq holda ochish xarakterlarning 
umumiy, m ushtarak (omonini yuzaga chiqarishga imkon beradi. Natijada xarakter 
tipiklik kasb e ta d i. T ip la rd a m uayyan ijtim oiy g uruh, sinf, xalqqa xos 
hisoblangan x u su siy atlar m ujassam lashgan b o ‘ladi. T ip la rn in g m a ’rifiy 
aham iyati, b irin c h i navbatda, ularda ijtim oiy hayot tam oyillari qanchalik 
haqqoniy aks ettirilganligi. uning qonuniyatlari qay darajada chuqur ochilganligi 
bilan belgiianadi.
C h in ak am b adiiy asarlarda h ar b ir tip , albatta, xarakter (nuiayyan 
shaxs) boMadi, c h u n k i h ar bir obrazda m ushtarak um um iy beIgitar alohida 
tak ro rlan m as xususiyatlar tarzida yuzaga chiqadi. O 'z id a m uayyan zam o n, 
ijtim oiy-tarixiysharoit, ijtimoiy yo‘nalishlar va g'oyalarning mushtarak, um um
uchun ahamiyatli tom onlarini mujassamlashtirgan xarakterlarginatip darajasiga 
k o 'ta rila o la d i.S h u n in g uchun ham ch in ak am tip larn in g yuzaga keltirilishi 
hayot ja ra y o n la rig a ch u q u r kirib borish va voqelikni badiiy idrok etishning 
natijasidir.
Bu o ‘rinda adabiyotshunoslikda haligacha xato bir qarash. ya’ni real kishilar 
xarakteri bilan ad abiy qahram onlar xarakterini aynan bir narsa deb tushunish 
hollari uchraydi. A lbatta, har bir ch inakam yozuvchi real hayotdagi kishitam i 
o ‘rgangan h o ld a adabiy qahram onlar obrazini hosil etadi.
U ning asarlaridagi qahram onlar va obrazlarning prototiplari ham boMadi. 
Biroq yozuvchi hay otdagi kishilarning aynan o ‘zini takrorlam aydi, balki 
yangi, m uayyan darajada to ‘qib chiqarilgan xususiyatlarga ega bo‘lgan shaxslar 
qiyofasini n a m o y o n qiladi. U shaxslarda real hayotdagi kishilarga xos 
xususiyatlargina em as, balki istiqboli, taqdiri va yozuvchining ularga bergan 
bahosi, xatti-xarakatlariga m unosabati ham o ‘z aksini topadi.
A dabiyot v o q elik d am av ju d b o ‘lgan shaxs v a tip la rg a o ‘x shag an, ularn i 
tu sh u n ish g a y o rd a m b e ra d ig a n , q o ‘sh im c h a la r bilan b o y itilg an yangi 
p e rs o n a jla r va tip la r n i vujudga k eltirad i. A dab iyo td a p ay d o b o 'lg a n va 
g o ‘yo re a l h a y o tg a o lib kirilgan tip la r d a n biri s ifa tid a o ‘tg a n a srd a R os- 
siyada v u ju d g a k elgan “ o rtiq c h a o d a m la r’’ o brazin i k o ‘rsatish m u m kin. 
A lb atta, b u o b r a z la r tu rm u sh d a g i re a l, ijtim oiy, p six o lo g ik tip asosida 
bunyod e tilg a n .
A dabiyo td a p aydo b o ‘lgan tip ik x a rak terla m i tahlil qilganda, m asalaning 
ikki to m o n in i hisobga olish zarur. B irinchidan, o ‘sha personajda hayotning 
qaysi to m o n i u m u m lashtirilganini, tipiklashtirilganini, shu um um lashtirish 
tufayli k ito b x o n ongi q anday tu rm u sh haqiqati bilan boyiganligini aniqlab 
olish lozim. Ikkinchidan, m azkur um um lashm a qanday badiiy tasvir vositalari 
yordam ida yuzaga keltirilganligini bilib olish zarur, chunki adabiy xarakterlar 
bir-biridan faqatgina ularda ifodalangan hayotiy mazm unga k o'ra em as, balki

---

ularni shakllantirish ishiga xizm at qilgan aks ettirish usullariga k o kra h am
farqlanadi.
T ip ik u m um lashm alar o‘z xarakteriga k o ‘ra turli-tu m an b o ‘lishi m u m - 
kin. Ba’zan yozuvchilar kishilar o rasida yaqqol ajralib turadigan fav q u lo d d a 
shaxslarni tasvirlaydilar. Bunga ad a b iy o tim izg a kirgan M uqan na, N avoiy, 
Ulug‘bek, Tem ur obrazlari yorqin misol b o ‘la oiadi. Mazkur obrazlarda hayotda 
chin d an ham m avjud bo‘lgan tarixiy sh ax slar siymosi chizilganligi sababli 
ular tip ik ah am iy atg aeg aem asd ek k o ‘rinishi m um kin. Aslida u n d a y em as.
Ayrim obrazlarda favqulodda ahamiyatga ega bo‘lgan, lekin inson mohiyatining 
asosiy, m uayyan, tarixiy xususiyatlari unium lashtiriladi. B unday o b ra z la r 
bilan tanishish natijasida biz kishilaming turm ush tajribasi jarayonida shakllangan 
turli-tum an xususiyatlarini ham, turli ijtim oiy sharoitlardagi odam lar taqd irin i 
ham tasaw u r eta olamiz.
Adabiyotda ijtimoiy sinf va guruhlam ing m uayyan ilg‘o r g^oyalarini o ‘zida 
m ujassam lashtirgan, k o 'p in ch a y an g iJik u ch u n kurashadigan tip ik p e rs o n a j 
ham bo‘ladi.
Y ozuvchining subyektiv qarashlari ijobiy q ah ram o n larn in g o b y e k tiv
m ohiyatiga m os kelishi mumkin.
Bunday hoi yozuvchining ijtimoiy hayot qonuniyatlarini to ‘g ‘ri tu sh u n ish
darajasiga, eskilik bilan yangilik orasidagi q arash d a qanday nuqtayi n a z a rd a
turishiga bog‘liq.
0 ‘zbek m um toz adabiyotida ijobiy q ah ram o n lar ko‘pincha ro m an tik, ideal 
qahram onlar sifatida ko'rsatilgan. Alisher Navoiyning “Xamsa” sidagi F arh o d
va Shirin, Layli va Majnun hamda Iskandarlar xuddi shunday ideal q ahram on lar 
b o lib , shoir ularni o ‘ta qudratli, h a rto m o n la m a mukiimmal, h a tto g ‘ayritabiiy 
fazilatlar cgasi qilib ko‘rsatish yo‘li bilan o ‘z davrining ayrim m asalalariga 
ishora qilgandek b o ‘!adi. U go‘yo ideal q a h ra m o n la r obrazi vositasid a o ‘z 
zam onasida adolatli podsho zarurligini, h a r to m o n la m a g o ‘zal, b a rk a m o l 
kishilar yetishib chiqishi lozimligini a lo h id a t a ’kidlaydi. Alisher N a v o iy ijod 
etgan ideal, orzu asosidagi qahram onlar o b ra zi, bilan tarixiy vaziyat o ra sid a 
ham m a’lum darajada bogMiqlik mavjud. U m u m an , ideal qahram onlar o brazi, 
asosan, yozuvchilarning yuksak m ukam m allik haqidagi tasaw u rlari-id ea lla ri 
asosida vujudga kelgan.
Ideallik rom antizm ijodiy m etodi bilan alo q ad o r va u bunday o b ra zlam in g
aybi em as, balki fazilatidir.
ijobiy q a h ra m o n ti pining obyektiv x a ra k te rin i to ‘g ‘ri tu sh u n ish lozim . 
C hinakam realist sa n ’a tk o rto 'q ib c h iq arilg a n idealni em as, balki m u a y y a n
ijtim oiy guru h d ag i kishilarning h a q iq a ta n h am m avjud b o ‘lgan m u h im
belgilarini k o ‘rsatadi. Q ah ram o n larn i h a y o td a n , real kishilar m u h itid a n
ajratib, b o sh q ac h a qilib tasvirlash n a tija s id a , kitob xo nn i h a y a jo n la n tira

---

o lm a y d ig a n jo n li p e rso n a jla r o ‘rniga qandaydir m av hu m o b ra zlar vujudga 
keladi.
A yon b o ‘ladiki, ijobiy q a h ra m o n to ‘qib chiqarilgan ideal personaj em as, 
b a lk i m uayyan kishilar g u ru h íg a xos boMgan m u him ijobiy belgilarning, 
sifatlarn in g tip ik u m u m la sh m a s id ir.K o ‘p asrlikadabiyot tajribasi shundan 
guvohlik beradi.
S atiriktipiklashtirish tam o y illa ri asosida ijod et ilgan o b razlar h am k atta 
m a ’rifiy-tarbiyaviy ahm iyatga ega b o iad i.
M uayyan ijtim oiy illatn i, kulgili tarzda fosh qiluvchi adabiy asar satira 
(hajviya)dir. Satiraning yorqin nam unalari sitatida M axm urning “ H apalak” , 
M uqim iyning “T a n o b c h ila r” , H am zaning “ M a y sa ra n in g ishi” , Abdulla 
Q a h h o rn in g “T obutdan to v u sh ” singari asarlarini ko‘rsatish m um kin.
S atirik tip ik lash tirish u su lla rin i, tartiblarini ch eg aralab b o ‘lm ayd i.U lar 
rang-barangdir.Shundaybo‘lsa-da, ular orasidagiperbola(mubolag‘a) vagrotesk 
(h a d d a n tashqari b o ‘rttirish ), y o ‘qotishga intilish tu y g ‘usi kuchliligini qayd 
q ilib o ‘tish lozim.
R ealizm qonunlari aso san u ch ta: biri - haqqoniylik; ikkinchisi - tipik
x arak terlarn i ko ‘rsatish; u c h in c h isi - tip iksharoitd a tasvirlash.T ipiksharoit 
d e g a n d a , h a r q a n d a y ijtim o iy sh a ro it e m a s, b a lk i u la rd a n ja m iy a t 
taraqqiyotining yetakchi tam oyillari namoyon boMadiganlari tushuniladi.
A dabiyotdagi tip ik la s h tiris h n in g m a’rifiy ah a m iy a ti b ilan tarbiyaviy 
ah am iy ati o ‘zaro uzviy bo g ‘liqdir. Yozuvchilar hayotda chin dan ham mavjud 
b o ‘lgan n arsa-h o d isalam i o ‘z qarashlari, estetik ideallari nuqtayi nazaridan 
k o ‘rsatar ekanlar, kishilar o n gid a turli vaziyatlar, holatlar, voqealarga nisbatan 
t o ‘g ‘ri m unosabatning shaktlanishigayordam lashadilar. K itobxonlar tip ia r 
o rq a li ijtim oiy hayot q o n u n iy a tla rin i yaxshiroq anglab oladilar.

---

IK K IN C H I BO*LIM
ADABIY ASAR 
I bob
ADABIY ASAR Y A X L IT L IG I. M AVZU VA G ‘OYA
B a r bir adabiy asar o ‘zida h ay o tn in g yaxlit, bir b u tu n m an za rasin i 
gavdalantiradi (epik va dram atik asarlar) yoki qandaydir yaxlit, m u ayy an, 
oniy his-tuyg‘uni ifodalaydi (lirikasarlar). Shutting uchun ham , badiiy asarni 
o ‘ziga xos, cheklangan bir olam d eb atash m um kin. H a tto ad a b iy o tn in g
“ lliada” , “ X am sa” , “ Urush va tin ch lik ” singari eng buyuk n am u n ala ri ham
m a'lum chegaraga ega. Ularda bizning ko‘z o ‘ngimizda u yoki bu ham da xuddi 
shu bosqichni tasvirlovchi voqealar va kishilar ko'rsatiladi.
A dabiy asa rn in g bir butunligi, b irin c h i navbatda, u n d a ifo d ala n g an
mazm un bilan belgilanadi. Epik va dram atik asarlarda ham m a narsa u lard a aks 
etgan ziddiyattar, vaziyatlar, kishilar xarak teri va xatti-harakatlariga b o g ‘liq 
bo‘!adi. Lirik asarlarda esa ham m a narsa u lard a ifodalangan kechin m alarg a 
aloqador.
Gcgel badiiy asar m azmunining bu to m o n in i quyidagi tarzda tushuntirgan: 
“ D ram ada qandaydir xatti-harakat m azm uniylik vazifasini bajaradi; d ra m a bu 
harakatning qanday sodir b o lg an lig in i k o ‘rsatishi kerak. Lekin kishilar ju a a
ko‘p ish qiladilar, o 'z a ro gaplashadilar, boshqa vaqtda esa ovqat yeydilar, 
uxlaydilar, kiyinadilar, qandaydir so 'z la rn i aytadilar va h.k. Biroq kishilam ing 
m azkur ishlaridan dram aning haqiqiy m azm u n in i tashkil etu v ch i x atti- 
harakatlarga aloqador bolm aganlari asarga kirishi kerak em as, sh u n d ay qilib, 
dram aga kirgan h ech bir narsa m azkur x atti-harakatga alo q ad o r b o ‘lm asligi 
m um kin em as. X uddi shuningdek, m azk u r xatti-harakatning bir holatinig ina 
qam rab oluvchi ko‘rinishga tashqi dunyodagi m urakkab tom onlarga a lo q ad o r 
b o 'lg a n , lekin bu holatning o 'z id a o ‘sh a x a tti-h a ra k a t b ilan m u tla q o
bog'lanm aydigan va uni chuqurroq k o ‘rsatishga xizm at qilm aydigan k o ‘plab 
vaziyatlar, shaxslar, holatlarni h am d a bo shqa h ar xil voq ealarn i kiritish 
m um kin edi. Am m o o'ziga xoslilik talabiga ko‘ra san’at asariga faqat m uayyan 
m azm unga... alo qador narsalarnigina kiritish lozim , chunki u n d a h e c h bir 
ortiqchalik bo'lishi m umkin em as” .
Bu yerda m uallifning asarda aks etg a n asosiy g'oyaviy m aqsadi bilan
tayinlanadigan va o ‘zaro bog'liq hodisa, m anzara, vaziyat, shaxs, his-tuyg‘ular

---

h a m d a fikrlarning m urakkab ta rz d a uzviy birikib ketishi sit'atida nam oyon 
b o ‘ladigan ichki m ukam allik va b u tu n lik ko‘zda tutiladi. U ni aniq tasavvur 
q ilm a y va uni tashkil etuvchi o ‘zaro bogMiq unsurlarni bilm ay tu rib , badiiy 
a sa rla m i to ‘g lri tushunish qiyin. A dabiyotni o ‘rganuvchi h ar b ir odam badiiy 
asa rlam i o ‘qish davom ida uning asosiy mazmunini anglab borishi, mohiyatiga 
c h u q u r kira olishi va baholashi m um kin. Masalan, kitobxon Abdulla Qahhorning 
“ M u h ab b a t” qissasini o 'q ir ekan, unda o ‘ziga go'yo anchadan beri m a’lumdek 
tu y u lg an m asalani, fikrni y an g ich a o"qiganaek, yangicha his qilgandek va 
tu sh u n g a n d c k b o ‘ladi. U qissani tu g atar ekan, kishilar orasidagi eng oliy 
m u n o sa b a tla rd a n biri b o ‘lm ish m uhabbat to ‘g‘risida c h u q u r o ‘yga toladi: 
“ C h in ak am insoniy m uhabbat g ‘oyat qudrntli kuchdir, u h a r qanday to ‘siqni 
y engib o ‘tishga qodir, jism o n iy nuqsonlar ham , m ulkiy tafov utlar ham , 
chirigan taom illar, urf-odatlar ham haqiqiy muhabbat yoMida g‘ov boMoImaydi, 
u n d a y m u habbat u ch u n k u ra sh m o q kerak” degan xulosaga keladi. Am m o 
yozuvchi asardagi bu asosiy fikrni quru q so‘zlar bilan b ayo n ctm aydi, balki 
qissaning b u tu n badiiy to ‘q im asi orqali ro‘yobga chiqaradi. Asardagi asosiy 
fikr, avvalo, kishilar obrazlari orqali yuzaga keladi. U larn ing fe'i-atvorlari 
m oh iy ati, dunyoqarashi ruhiy olam i, xatti-harakatlari, o ‘zaro m unosabatlari 
va m uallifning ularga b o ‘lgan m uom alasi, m uhabbat m asalasiga turlicha 
yondashishi, m uam m oning to m m a ’nosi va kishilar ham da jam iyat hayotidagi 
o ‘rni yaqqol nam oyon b o ‘ladi. Ju m lad an , qissaning m arkaziy qahram onlari 
boMmish Anvar, Muhayyo ko‘z o ‘ngimizda chinakam insoniy m uhabbat egalari 
qiyofasida ko‘rinadilar. “ M en yaxshi ko‘rish nim a ekanini halibilm aym an, — 
d e y d i A nvar, - lekin M u hayyoga, M uhayyo d eg an insonga ju d a-ju d a 
m u h to jm an . A garshu m u habbat b o ‘lsa, muhabbat chaqm oqqa em as, odam ga 
o ‘xshaydi: tu g ‘ilganida bir p a rc h a g o ‘sht bo‘ladi, keyin k o ‘zini ochadi, keyin 
y u z id a kuldirgich paydo b o ‘lib jilm ayadi, keyin til chiqarib, h a r kuni yangi 
b ir g ap ay ta d i” . Y o zu v ch in in g A nvar obrazi va u n in g b o sh q alar bilan 
m u n o sab ati orqali m u h ab b atn in g ana shu bosqichlarini, y a’ni m uhabbatning 
in so n qalb id a tu g ‘ilishini, b u tu n vujudini qoplashini, keyin faol harakatga, 
kurashga undashini kuzatib b orishni o ‘z oldiga m aqsad qilib q o ‘ygan va unga 
erishgan. Anvar qalbida m uhabbat ilk bor, uning hayotidagi eng og‘ir damlaming 
b irid a , y a ’ni otasini q ab risto n g a q o ‘yish vaqtida ju d a tabiiy ravishda kurtak 
yozadi. U o ‘ziga suv tutib, “ M ard boling, Anvaijon” degan qizning munosabatida 
u lk a n insoniy sam im iyat sez ad i va shu samimiyligi, ch in ak am odam iyligi 
u c h u n M uhayyoni sevib q o la d i, u ning bir b o rtu rm u s h q urganin i e'tibo rga 
h a m olm aydi; M uhayyoga b o ‘lgan hissini olijanoblik deb em as, balki haqiqiy 
m u h a b b a t deb hisoblaydi, o ‘z sevgisi bilan faxrlanadi va buni hech kim dan 
yashirm aydi. M arg‘ubaning: “ N im a, M uhayyoda oy k o‘rganm isan?” degan 
savoliga dadillik bilan: “ Ha, m en Muhayyoda oy ko‘iganman! Dadam olam dan

---

o ‘tib, dunyo ko'ziinga qorong‘i bo'lganda Muhayyoda oltob ko'rganm an” — deb 
javob beradi. Anvar o*z m uhabbatini so‘zdagina him oya qilm aydi, balki uning 
tantanasi uchun kurashadi: m uhabbal tufayli boshiga tu shg an qiyinchiliklarga 
dosh beradi, m oddiy m ashaqqatlarni yeiigish uchun m eh n al qiladi.
Shu tariqa Anvar qalbida tug'ilgan m uhabbatni anglash tuyg'usi, u haqdagi 
ehtirosli, dadil so‘zlari va sevgi tan tan a si yo‘lidagi kurashlari o z a r o b o g la n ib
ketadi. Lekin Anvarning xatti-harakatlari asarda muallaq holda berilniaydi, balki 
qator shaxslar, xususan, M uhayyo, M arg‘uba va boshqalar bilan m unosabatda 
yuzaga chiqariladi. Ulaming barcha ishlari, liarakallari, kurashlari o*zaro boglanadi.
0 ‘zining insoniy q adr-qim m ati, m uhabbati uchun kurashchanlik tuyg‘usi 
M uhayyo xarakteriga ham xosdir. O nasining tili bilan ay tg an d a , o ‘ziga “ it 
tek k an ’Migi, ilksevgisi Salim to m o n id a n oyoqosti qilinganligi tufayli dastlab 
Muhayyoning Anvarga bo‘lgan m uhabbati uchun kurashishi ancha qiyin b oiadi, 
a m m o u b o ra-bora o ‘zining tu rm u s h qurganligi m u h ab b ati yoMida g'ov 
boiolm asligini, insoniy g‘ururini poym ol qilolmasligini anglaydi va ochiqdan- 
ochiq Anvar bilan yurishdan, u haqda qayg‘urishdan, d a sh n o m -u ta ’nalardan 
o ‘zining m uqaddas tuyg‘usini m uho faza qilishdan hayiqm aydi. L) hatto 
Anvarning tushkunlik ohangida aytgan tog‘-u toshlarga bosh olib ketish haqidagi 
gapini eshitib: “ M eni tashlab, n o m a rd senga yo‘l boMsin!” deyish darajasiga 
ko‘tariladi. Muallif kitobxonni M uhayyo xarakteridagi m azkur o lzgarishga qat’iy 
dalillash y o li bilan ishontiradi.
Agar yuqoridagi ikki x arak ter rivoji va ikki sevuvchi q a lb qovushishining 
o ‘zi bilan asar tugaganda edi. m u h ab b at m uam m osi j o ‘n hal qilingan, hayot 
bir yoqlama aks ettirilgan va qissa zerikarli chiqqan bo‘lur edi. Mualli(‘markaziy 
q ahram on larning m uhabbat u c h u n olib borgan k u rash ini k o ‘rsatar ekan, 
buni jn d a yaxshi tushungani sababli shu kurashning zam rligini ham m antiqiy 
ravishda asoslaydi: sevgiga nisbatan eski, chirigan, m an fiy m uno sabatning 
hanuz mavjudligi hayotda m uhabbat uchun kurashni m u q a rra r qilib q o kyadi. 
Yozuvchi m uhabbat m uam m osiga nisbatan yangi va eski, m anfiy qarashlar 
ham da ularni tashuvchi shaxslar o'rtasidagi ziddiyatni, to*qnashuvlam i asaming 
bosh konflikli sifatida taqdim e ta d i, uni ch u q u r m an tiq aso sid a aks ettirish 
orqali esa qissa voqealarining haqiqiyligiga, keskinlik va hayajon bilan ruhlanishiga 
erishadi. Qissada muhabbat masalasiga eskicha, salbiy m unosabatda b o ‘luvchi 
shaxslar sifatida M uborak. M arg‘u ba va Javlon ishtirok etad i. M uhabbat 
m uam m osiga m anfiy, eskicha m u n o sab at m azkur p erso n ajla r xarakterining 
um um iy tom oni va salbiy harakatlarini vujudga keltirgan ildizlardan biri bo ‘lsa- 
da, ularning h arb iri o ‘ziga xos h o ld a yuzaga chiqadi. C h u n o n c h i, M uborak 
ongida “ turm ush qurgan ayolning uylanm agan yigitga tegishi aslo m um kin 
ernas” degan eski tushuncha qattiq o ‘rnashib qolgan. Shu tush un cha tabiatan 
sofdil, yum shoq ko‘ngil M uborakning uyidan Anvarni quvishga, M uhayyoga

---

ozor berishga m ajbur etadi; adolatli, sofdil, m chribon onasifatida ko ‘rsatilgan 
M uborak xarakteridagi keyingi oV.garishlarga, ya’ni uning yoshlar muhabbatiga 
qarshilik k o 'rsa tm a y q o ‘yganiga, aksincha, ularga ko‘maklashganiga ishonadi. 
Javlon esa m aslaksiz, ichkilikdan b o sh ko‘tarm ay di, boylikka m ukkasidan 
ketgan, x o tin in in g chizig‘idan chiqm ay digan, axloqan buzuq b ir kimsa 
boMganligi tufayli, chin m uhabbat egalariga qarshi b e’m ani harakatlar qiladi, 
pastkashlikdan toym aydi.
M aig‘uba M uborakdan ham , Javlondan ham keskin farq qiladi. Muhabbatga 
n isb atan n o t o ‘g ‘ri m u n o sab at, y a ’ni uylanm agan yigitning ju v o n bilan
turm ush q u rish i, u n i sevishi m um kin em asligi haqidagi tu shu nch a M aig 'u b a 
ongiga M u b o ra k xarakteridagi kabi singm agan, aks holda u besh m arta erga 
tegm agan boM ardi. Bu aslida M arg 'u b ag a Anvar bilan M uhayyo o ‘rtasidagi 
m uhab batni to p ta sh d a b irb a h o n a , xolos. M aig'ubadagi A nvar m uhabbatini 
toptashga intilishning asl sababi bu ayolning boylikka, m ol-dunyoga o'chligidir. 
U M u ro d alid an qolgan boylikni qoMdan chiqarm aslik niyatida, qanday qilib 
boMsa-da, A nv am i M uhayyodan ajratish va o ‘gay qizi M uattarga uylantirishga 
tirishadi, bu b o ra d a pastkashlikdan h a m , razillikdan ham qaytm aydi.
Y ozuvchi yuqoridagi salbiy shaxslam ing va ular xarakteridagi m uhabbatga 
nisbatan b o ‘lgan n o to ‘g ‘ri m un osabatning mavjud ekanligi oqibatlarini ham
o c h ib b e ra d i. A g a r M u b o ra k x arak terid ag i nuqson eski tu sh u n c h a la rn in g
nisbiy y a sh o v c h a n lig i b ila n b e lg ila n sa , Jav lon x arak terin in g m oh iy ati 
n o m u k am m al tarb iyaning m ahsulidir. M arg‘ubaning xarakteri, hayot tarzi, 
xatti-h arak atlari, “taqdirning q o ‘lida o ‘yinchoq” b o ‘lib qolishi yuqorida tilga 
olingan ikki sab ab d an tashqari, katta ijtim oiy illat, ya’ni la ’nati urushga ham
aloqador.
M uhabbatga n o to ‘g‘ri m unosabat va bu noto‘g‘ri fikrlami tashuvchilar bilan 
tanishgan kitobxon qonuniy ravishda “ ulam ing jam iyatim izda tu tg a n o ‘rni va 
'istiqboli q a n d a y ? ” degan savolni b erad i. Yozuvchi esa c h u q u r badiiy tahlil 
orqali m u h a b b a tg a nisbatan salbiy qarash va uning sabablari qanchalik 
yashovchan, qanchalik kuchli boMmasin, oqibatda magMubiyatga m ahkum dir, 
deb javob qaytaradi. M azkur m agiubiyatning boisi, muallifning ko‘rsatishicha, 
z a m o n la rn in g o ‘zgarganligi, m u h ab b atn i him oya qiluvchi yangi kuchlar, 
m anbalar borligidir. Qissadagi H akim jon, M uattar, Rahimjon, N aim jon singari 
personajlar o ‘sha kuchning ifodachilari qiyofasida ishtirok etadilar. Bu personajlar 
xarakterining um um iy tom oni shundaki, ular muhabbat muammosiga yangicha 
yondashadilar, eski tushunchalarga, taomillarga zarba berishga intiladilar, Anvar 
va M uhayyo m uhabbatining g‘alabasi yo'lida faollik ko‘rsatadilar. Jum ladan, 
Hakim jon o ‘zining awalgi xotiniga, ya’ni Marg‘ubaga keskinroq harakat qilishga 
q iynaladi, lek in inson va uning m u h ab b ati m ohiyatini t o ‘g ‘ri tushungani 
u c h u n A nvar bilan M uhayyoning sevgisini q o ila b -q u w a tla m a y turolm aydi.

---

M ana, H akim jonning fikrlash tarzini k o'rsatuvchi b ir misol: “Qiz olm agan 
yigit, yigitga legm agan qiz... Nainki inson insonga faqat shu ko‘z bilan qarasa? 
Qiz, yigit... lnsonning o ‘zi qayoqda qoldi?”
M uattarning ham A nvar bilan M uhayyo m u h ab b atin i yoqlab h arak at 
qilishi ancha qiyin, ch unki sevgi yoMidagi asosiy g ‘o vlardan biri b o ‘lm ish 
M aig'uba uning o'gay onasiüir. Am mo M uattar yangicha tarbiyalangan, ilg 'o r 
flkrli qiz bo'lgani sababli so f m uhabbatning g'alabasí uchu n kurashdek adolatli 
ishdan chetda qoloim aydi, katta boylikni rad etib , hiyla ishlatib b o ‘lsa-d a, 
M aig‘ubaga qarshi chora ko‘radi.
M u a llif m u h a b b a t m u a m m o s in i, p e r s o n a jla r n in g u n g a b o ‘lg a n
m unosabatini tahlil e ta r ek an , im kon b o rich a , c h e td a tu rib , xolis hikoya 
qilishga intiladi, lekin shu bilan birga o ‘zining ularg a b o 'lg a n m unosabatini 
ham yashirm aydi. C h u n o n c h i, yozuvchi m u h a b b a t m asalasiga yangicha 
qarovchi shaxslar obrazini iliq samimiyat bilan tasvirlasa, salbiy personajlaiga 
o ‘z m unosabalini “ y o su m an ” (M a rg u b a ), “ ko‘k p a sh sh a ” (Javlon) singari 
m uvaffaqiyatli o ‘xshatishlar, zaharxandali kulgi va b o sh q a vositalar orqali 
bildiradi. S hun day qilib, yozuvchi qissada hayotiy, jo z ib a d o r x arakterlarni 
vujudga keitirish, ularni o ‘ziga xos tarzda tasvirlash, dunyoqarashiga, ruhiy 
olam iga kirib borish, m antiqli, dalillangan d ra m a tik su jetn i bunyod qilish, 
m uhim sujet unsurlaridan hisoblanuvchi ziddiyat tasviriga jiddiy e ’tibor berish, 
tanlagan mavzusiga, qahram onlariga nisbatan b o ‘lgan o ‘z m unosabatini aks 
ettirish , tu rm u sh n i b u tu n asar davom ida rcalistik k o ‘rsatish u slu bidan
foydalanish va yorqin m anzaralar yordam ida hayotiy jarayo nn i yaxlit qam rab 
olishga intilgan h am d a boshqa vositalar o rq a li eng m uq add as insoniy 
tuyg'u lard an biri b o ‘lm ish m uhabbat m uam m osini ch u q u r estetik tah lild an
o 'tkazgan, o ‘zining nihoyatda m uhim g‘oyasini ob razli, haqqoniy, kitobxon 
qalbiga yetib borad ig an , ongini, aqliy saviyasini b o y itad ig an tarzda in ’ikos 
ett irgan.
Abdulla Q ahhor qissasidagi barcha hodisalar, shaxslar va holatlarni o ‘zaro 
biriktirib turuvchi ijtimoiy-axloqiy pafosni anglash ham da chuqur his etishgina 
u n d a o 'z a ro chatishib ketgan fikrlar m ohiyatini, u la r o ‘rtasidagi alo q an i 
to ‘g‘ri tushunishga yo‘l ochadi.
A dabiyotning h ar bir nodir nam unasi o 'z ig a xos m azm u ng a va uní ifoda 
etuvchi go‘zal shaklga ega b o lg a n , takrorlanm as badiiylik olam iga o ‘xshaydi. 
U ndagi h ar b ir so ‘z va h ar b ir obraz o 'z a ro birlashib ketgan va yagona 
yaxlitlikning ajralm as qism lariga aylangan b o ia d i. Y axlitlikning buzilishi, 
nim adir yetishmasligi yoki nim aningdir ortiqchaligi, fikrlar zanjirining uzilishi 
badiiy asar qiym atini tushiradi, h atto bu tunlay k eraksiz qilib q o ‘yadi.
Yaxlitlik badiiylik, s a n ’at va adabiyot asarlarining fazilatigina em as, balki 
ular m avjudligining za ru r shartidir.

---

Adabiy asa rn in g yaxliUigini, badiiy m ukam m alligini yuzaga kellirishda, 
g‘oyasini ochishda uning barcha unsurlari — qahram onlari obrazi ham , sujet va 
kompozitsiyasi h am , tasviriy vositalari ham o ‘zaro birikib ketgan holda ishtirok 
etadi. Faqat idrok etishda osonlik tug‘dirish uchun ulami alohida-alohida o'rganish 
mumkin.
Q adim z a m o n la rd a “ adabiy asar yaxlitligi undagi bosh q ahram o nn in g 
yagonaligi bilan b e lg ila n a d i” degan fikr keng tarqalgan edi. Lekin A ristotel 
o ‘sha z a m o n la rd a y o q , G e rk u les h aq idagi h ik o y alar b itta q ah ram o n g a 
bag'ishlangani bilan tu rli-tu m a n asarlar ekanini, ju d a ko‘p qahram onlaiga ega 
bo'lgan “ Iliada” esa y a g o n a , tugal birasarligini aytib, yuqoridagi fikr xatoligini 
isbotlagan edi.
Aristotel fikrlarining haqqoniyligiga yangi davr adabiyoti materiali misolida 
ham iqror boMish m u m k in . M asalan, O ybekning “ Navoiy” rom anid a h am , 
L.G . B atning “ H a y o t b o ‘sto n i” povestida ham , Uyg‘un va Izzat Sultonning 
“Alisher Navoiy” d ram asid a ham Navoiy obrazi mavjud. Shunday b o ‘lsa-da, 
b ular m u tlaq o b irlash ib ketm agan, balki alo h id a-alo h id a asarlar b o ‘lib 
qolaveradi.
Adabiy asa rn in g yaxlitligi, bir butunligi, yuqorida k o ‘rganim izdek, bir 
n echta asarda y ag o n a q ah ram o n mavjudligi bilan em as, balki q o ‘yilgan 
m uam m oning va ilgari surilgan g‘oyaning yagonaligi bilan belgilanadi.
“ M avzu” (yoki “te m a ”) atam asi hozirga q a d a r ikki m a ’n o d a q o 'llan ilib
kelinadi. Ba’z ila r m avzu deganda, asarda tasvirlash uch un tan lab olingan 
hayot m aterialini tushunadilar. Boshqalar esa asarda ko‘tarilgan asosiy ijtimoiy 
m uam m oni m avzu d e b hisoblaydilar. Birinchi xildagi qarash nuqtayi nazaridan 
yondashilsa, 0 ‘rta O siyo xalqlarining arab bosqinchilariga qarshi olib borgan 
kurashi H am id O lim jonning “ M u q an n a” pyesasining mavzusi hisoblanadi. 
Ikkinchi xil q arashg a k o ‘ra esa, arablar istilosidan keyin 0 ‘rta Osiyo xalqlari 
taqdiri qanday b o ‘lganligi m uam m osi bu asarning mavzusini tashkil qiladi.
G a rch an d , b irin ch i xildagi nuqtayi nazarni b utu nlay inkor etish m um kin 
b o ‘lm asa-da, ik k in ch i xildagi qarash haqqoniyroq tuyuladi. Bunday qarash, 
aw alo, tushunchalam ing aralashtirib, qorishtirib yuborilishiga yo‘l qo ‘ymaydi. 
Mavzu deganda, hayotiy m aterialni tushunish asarda tasvirlangan m anbalam i 
tahlil qilishga y o ‘l o ch a d i. Ikkinchidan, m avzuni asarning asosiy m uam m osi 
sifatida tushunish u n in g a s a rg ‘oyasigacham barchas bog‘liqligini ta'k id etadi.
B a’zi m av zu n in g m u am m o bilan bog‘liqligi asar sarlavhasining o ‘zida 
ta 'k id la b o 'tila d i. F ikrim iznin g dalili sifatida o ‘zbek adabiyotidagi “0 ‘tg an
k u n la r” , “ S a r o b ” sin g ari asarlarni eslash m u m k in . G a rc h a n d , b arch a 
sarlavhalarda ko‘tarilgan muam m olar o ‘z aksini topavermasa-da (“ Qutlug‘ qon” , 
“ N avoiy” , “Q o ‘s h c h in o r ch iro q lari” kabi), chinakam adabiy asarlarning 
ham m asida h a y o td a g i m uhim m asalalar qalam g a olinadi, ulam i hal qilish

---

y o llari qidiríladi. Masalan, Abdulla Q ahhor badiiy asarda xalqning "till uchida 
turgan gaplarni” aytishga harakat qilgan.
D em ak, adabiy asam i bu holda mufassal tahlii qilish yo ‘li bilangina uning 
mavzusini ravshan anglab olish mumkin. Asarda aks ettirilgan hayot manzarasini 
atroflicha anglab olm ay turib, undagi mavzuni b u tu n m urakkabligi va aniqligi 
bilan, ya'ni asosiy m uam m oga b o g ian u v ch i ko‘plab m asalalar bilan birlikda 
tasavvur qilish m um kin em as.
Shunga ko‘ra, m avzuni asam ing birjoyidan yoki b ir necha boblaridangina 
qidirib topish, ayrim iboralardan keltiribchiqarish to ‘g ‘ri bo'lm aydi. M avzuni 
asarning b u tu n m atn id an , m azm unidan va uni ifodalashga xizmat qiluvchi 
shaklidan keltirib chiqarish m um kin.
S hunday qilib, yozuvchi to m o n id a n asarda k o ‘tarilg an va ko‘p qirrali 
m azm unni yagona yaxlitlik holiga keltirib turadigan asosiy m uam m o-m avzu 
(yoki tem a) deb ataladi.
V ozuvchilar badiiy asarda m uayyan hayotiy m u am m o la rn i k o 'tarish
b ilangina cheklanm aydilar, balki u larning hal q ilin ish i yoMlarini ham
ko‘rsatadilar. Buning uchun u lar tasvirlanayotgan narsa-h o d isalarn i o ‘zlari 
tasdiqlayotgan ideallar bilan qiyoslaydilar. Q iyoslash natijasida m uayyan b ir 
fikmi ilgari suradilar. Shunga ko‘ra adabiy asarda h a rd o im yozuvchining muhim 
fikri, g'oyasi, niyati b o ‘ladi.
Adabiy asarning g ‘oyasi xuddi mavzusi sin g an u n in g boy m azm unidan 
kelib chiqadi. C h in ak am badiiy asarlarda har b ir vo qea, h ar bir shaxs va 
h a tto eng kichik tafsilot ham g'oy an in g ifodalanishiga xizm at qiladi. Shunga 
b in o an asar g ‘oyasini to ‘g ‘ri tu shunm oq uchun u n d a aks ettirilgan ham m a 
narsani chuq ur idrok qilish zarur b o ‘ladi. S hunday qilinm asa, g‘oya haqidagi 
tasavvur nihoyatda m avhum va yuzaki bo'ladi.
Y ozuvchi asarda ilgari surgan asosiy g‘oya ley tm o tiv d e b ataladi. Asosiy 
g ‘oya, aytganim izdek, asam ing butun badiiy to ‘qim asid an kelib chiqadi. Shu 
sababli, har bir obraz, h a r bir tafsilot muayyan g ‘oyaviy vazifani bajaradi. 
H a r bir obraz o d atd a yozuvchi g ‘oyaviy m aqsad in in g m uayyan to m o n in i 
o ‘zida mujassamlashtirgan bo‘ladi. Abdulla Q ahhom ing “ M uhabbat” qissasidagi 
g ‘oyaviy m aqsadni to ‘liq tasavvur qilm oq uchu n asardag i h ar bir shaxsning, 
voqea va m anzaraning qanday g ‘oyaviy vazifani bajarish in i tushunib olm oq 
zarur. Demak, adabiy asam ing butun m azm unidan, badiiy to ‘qimasidan kelib 
chiqadigan fikr uning g ‘oyasi d eb ataladi.
Adabiyotshunoslikda g ‘oya m uallifbayon etgan, tasdiqlagan fikrlardangina 
iborat degan xato q arashlar keng tarqalgan. B u n d ay q arash lar asam i bir 
yoqlam a talqin etishga va m azm unini soxtalashtirishga olib keladi.
Bundan tashqari, ayrim asarlarda faqatgina tanqidiy g ‘oyalar ifodalanganligini 
ham unutmaslik kerak. U lar qatoriga