M u ndarij a

1.6. Don omborxonalari turlari.
Uzbekistonda asosiy don omborxonalari bir kavatli, yonlama yoki 
kiyalangan polli ombor va elevatorlardan nborat. Bundan 20—25 yil avval jamoa 
va davlat xujaliklarida kurilgan omborlar sigimi (50; 100; 160; 300 tonna) kichik 
bo’lib, kupchiligi mexanizatsiyalashtirilmagandir. Xozir kurilayotganlarining 
xajmi 500 dan 5000 tonnagacha don sigadigan omborlar bo’lib, unda tashish, 
tushirish va boshka ishlar tula mexanizatsiyalashtirilgan. Yigiluv-temir-beton, 
gisht, metallardan foydalanib barpo kilingan bunker turidagi omborlar xar xil 
mexanizmlar bilan jixozlangan. Bo’lardan tashkari, taralarni aloxida 
saklaydigan, donlarni soladigan, uni
dorilaydigan va muntazam shamollatish 
uskunalari urnatilgan bo’limlariga ega bo’lgan omborxonalar xam mavjud. 
Donlarni kayta ishlovchi (tegirmon, yorma va ozuka-em ishlab chikaruvchi 
zavodlar) korxonalar, davlat karamogidagi non maxsulotlari, don qabul kiluvchi 
punktlar, katta sigimli omborxonalardan tashkari elevatorlar xam bor. Zamonaviy 

---

elevator — bu donlarni qabul kilib, kayta ishlab, saklab va iste`molchilarga 
tarkatadigan bakuvvat sanoat korxonasidir. Bunda donlar nste`mol konditsiyasiga 
etkazilib, sifati buyicha bir xil turlarga ajratilib, xalk xujaligining yoki bu 
maksadlariga ishlatish uchun muljallangan. 
Elevator asosan ikki kismdan-ichki minora va bir nechta em (silos) 
korpuslaridan iborat. Don uyumlari 30 metr va undan baland bo’lgan em 
saklagichlariga solinadi. Elevator sigimi em mikdori, saklagichlarning balandligi 
va kundalang kesimiga bog`liqdir. Em saklagichlar monolit yoki yigma temir-
betondan barpo kilinadi. Ular tugri burchakli va tsilindr shaklida bo’ladi. TSilindr 
shaklidagi em saklagichlarni bir kator kilib joylashtirilganda ularning orasida 
kupincha yulduzchalar deb ataladigan kushimcha bœliqlar xosil bo’ladi. Em 
saklagichlarning sigimi kupincha 150 tonnadan 600 tonnagacha boradi. Bunday 
don uyumlarining tukiluvchanligi va saqlan ish xususiyatlari yaxshi bo’lishi 
kerak. SHuning uchun donlarni elevatorlarda saqlashda fakat quruq va biroz kuruk 
donlar bilan tuldirilishiga e`tiborni karatish kerak. 
Ishchi minoraning balandligi 50—65 metr bo’lib, uning kavatlarida don 
tozalagich mashina, aspiratsion moslama, avtomat tarozi, ayrim xollarda 
kuritgichlar joylashgan 
bo’ladi. Xar xil 
maksadlar uchun belgilangan 
(tayyorlovchi, tegirmonli va boshka) elevatorlar turli texnologik tizimlarga ega. 
Elevatordagi donlar xarakatining umumiy jarayonini quyidagicha tasavvur kilish 
mumkin: vagonlarda, mashinalarda keltirilgan don uyumlari don qabul kiluvchi 
punktlarning elevator minorasi tagida joylashgan xandaklarga kelib tushadi. U 
erdan katta chumichlarda (xar birining bir soatdagi ish unumi 100—350 tonna) 
donni elevator mnnorasining yukori kismidagi avtomat tarozilariga kutarib beradi, 
keyin don uzining xarakati bilan minorani kavatlarda joylashgan don tozalagich 
mashinalariga kelib tushadi. SHundan sung kerak bo’lsa don uyumlari don 
kuritgichlariga yullanadi. Xar xil kushilmalardan tozalanib va yaxshi kuritilgan 
don uyumlari yana minoraning yukori kavatlariga iunaltiriladi, u erda xar tomonga 
tarkatuvchi moslamalar yordamida em saklagichlar ustidagi transportyorlarga 
yullanadi va uning yordamida don uyumlari aralashtiriladi xamda em 

---

saklagichlarga solinadi. Em saklagichlarning teshigi ochilgandan keyin don 
massasi transportyorga kelib tushadi. Bu erdan don uyumlari maxsus junatishga 
tayyorlangan em saklagichlarga va boshka moslamalarga yunaltiriladi. K u p
elevatorlarda 
donlarni 
aralashtirish 
uchun 
mexanik 
transportyorlardan 
foydalaniladi. Bundan tashkari, elevatorlar pnevmatik moslamalar bilan xam 
jixozlangan bo’ladi. Elevatorlardagi jarayonlarni boshkarish uchun markazlashgan 
boshkaruv joyi bo’lib, unda dispetcher pult yordamida hamma texnologik 
jarayonlarni boshkaradi. 
Elevatorlar kaysi maksadlarga muljallanganligi va kurilgan joyiga karab 
25—140 ming tonnagacha don sigadigan xajmda bo’lishi mumkin. Elevatorlardan 
omborxonalar bilan birga kompleks ravishda foydalanilsa ancha kulay bo’ladi. 
Ishlov berilgan donlarni omborxonalarda saqlash elevatorlarda saqlashga nisbatan 
arzonga tushadi. SHuning uchun, elevator birinchi navbatda donlarga ishlov 
berishda, don tunlamlarini junatish uchun kulay bo’lgan xamda uzoq, muddat 
saqlash kuzda tutilgan vaktda ishlatilsa maksadga muvofik bo’ladi. Don uyumlari 
elevatordan kanchalik ko’p utkazilsa uning rentabelligi shuncha yukori bo’ladi.