Бухоро давлат университети жисмоний маданият факультети

“ХОТИН-ҚИЗЛАР СПОРТИ: ИМКОНИЯТЛАР ВА ИСТИҚБОЛЛАР” 
164 
Шулардан талаба қизларнинг ўқиш жараёнда жисмоний тарбия машғулотларида мувозанат 
сифатини ривожлантириш ўта мухим вазифалардан иборатдир. Шундай экан тадқиқот натижасидан 
педагогик тавсиялар ишлаб чиқилади. 
Адабиётлардан олинган маълумотларга кўра халқ харакатли ўйинлар хамда рақс элементлари 
жисмоний тарбиянинг асосий воситалари хисобланиб талаба қизларда биринчи бор мувозанат 
сифатини ривожланишида кенг ахамиятли бўлиши аниқланади. 
 
ТАЛАБА-ҚИЗЛАРНИ МАКТАБ ТАЪЛИМИГА ТАЙЁРЛАШДА ШАХМАТ АЛИФБОСИНИ 
ЎҚИТИШ ҲАҚИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР 
Ҳолиқов У.Қ., ўқитувчи, Абдуллаев Т.Б., талаба, 
Гулистон давлат университети, Гулистон ш. 
 
Юртбошимиз таъкидлаганидек, "Жондан азиз фарзандлармизни нафақат ҳам жисмонан, ҳам 
маънан соғлом қилиб ўстириш, шу билан бирга уларни ҳар томонлама баркамол авлод бўлиб, энг 
замонавий, биз яшаётган XXI аср талаб қилаётган интеллектуал билим ва бойликка эга бўлган 
инсонлар бўлиб ҳаётга кириб боришини таъминлашда кўришимиз ҳам қарз, ҳам фарздир". Ана шундай 
эзгу орзу умидлар қанотида вояга етаётган фарзандларимизга бугун нафақат халқимиз, балки 
Ватанимиз ҳам қатъий ишонади. 
Шахмат ўйини фантазияни қўзғотади ва ўстиради. Шахмат ўйини руҳиятини тетиклаштиришга 
ёрдам беради. Шу сабабли мен 1-синф ўқувчилар учун шахмат алифбо китобни яратмоқда. Бу 
китобнинг айрим қисмилари билан таништириб ўтаман. 
Шахмат «Алифбо»си алифбе услубида қурилган (яратилган) шунинг учун бу китобдан 
фойдаланиш мумкин деб эмас, балки кичкинтойларни уни нафақат мактабда, балки уйда ҳам параллел 
равишда ўргатиб бориш керак. Бу болага грамматик ҳисоб- китоб ва амалларни тезроқ ўрганишида 
ёрдам беради. 
Алифбо шахмат тушунчаларига асосланган бўлиб, асосан шеърий шаклда очиб берилади ва 
шунинг учун авваламбор сўзга суянади. Бу муҳимдир зеро сўз ва у билан боғланган ижодий иш II – 
сигнал системасини ривожланишига замин яратади. Алифбо болаларнинг нафақат сўз бойлигини 
оширишда, уларнинг ташқи ва ички нутқини ривожлантиришга ёрдам беради, балки сўзнинг тасвирий 
кучини тушиниб етишга имкон беради. 
Таққослашлар ва метафоралар (киноялар), синонимлар, шунингдек кўпгина бошқа аниқ чоралар 
фикрни шакллантириб уни илгари суришга ёрдам беради.
Бир вақтнинг ўзида «Алифбо»нинг мазмуни соф шахматдир. Шеърий миниатюраларда шахмат 
тушунчалари зарлар билан безатилган, уларни биргаликда жамласак, улар шахмат ўйини хақида 
етарлича мақсадли тасаввурлар шакллантиришлари мумкин. 
Шахматни ўрганиш билан бирга ҳисоб ҳам ўрганилиб боради. Шахмат доналарининг рақамли 
аҳамияти бу инсон иш фаолияти соҳаси учун ажойиб ҳисоб китобни ўзлаштириш моделини вужудга 
келтиради. 
Шахмат ўйини шахсга универсал педагогик таъсири авваламбор шундаки фикрнинг марказида 
жойлашган шахмат қудратли мустаҳкам фикрлаш оқимини шакллантиради бу эса билим бериш 
фаолиятини шакллантириб кейинчалик унга хизмат қилишига олиб келади. 
Биринчидан ёдда тутиш керакки, «Шахматчи алифбоси» трилогия яъни уч қисмдан иборат 
бўлган ушбу китобларнинг иккинчи қисмидир. Биринчиси – шахматга чизган бўлиб, ишларни шахмат 
тахтасининг геометриясини юриш қоидаларини ва олишларни хужум қилиш, шох, мот ҳамда шахмат 
илмини ўргатади. Учинчи китоб мустақил ўқиш учун мўлжалланган. 
Шахмат алифбоси алифбе услубида қурилган (яратилган) шунинг учун бу китобнинг 
фойдаланиш «мумкин» деб эмас, балки кичкинтойларни уни нафақат мактабда, балки уйда ҳам 
параллел равишда ўргатиб бориш керак. Бу болага грамматик ҳисоб китоб ва амалларни тезроқ 
ўрганишига ёрдам беради.
Агар сизнинг ўғлингиз ёки қизингиз ҳам мактабга бормаган бўлсалар унда «Алифбе» билан 
уларни ўқиш рақамларни ишлатишни ўргатишга зўр баҳонадир. Алифбе –алфавит тартибида қурилган, 
бироқ китоб билан ишлаганда бунга қатъий туриб олиш шарт эмас. Ушбу китобни фарзанд билан ўқиб 
бораётган ота-она ушбу қадимий ўйиннинг илк бошланиши, миттельшпил (ўйин маркази ёки ўртаси) 
эндшпил (ўйин ниҳояси) гамбит (шахмат ўйинининг бошланиши) эканини ва сабаби бу ердаги ҳар бир 
сатр- алоҳида маъно бўлиб, уларнинг шаклларини катталар тушунтиришлари шарт. Шунинг учун ушбу 
шахмат алифбосини ўқиб бораётганда, бола билан суҳбат олиб бориб, қандай сўзлар унга 
нотанишлигини билиш, уларни тушунтириш метафора ва тенгламаларни солиштириш маъноларни 
шахмат қоидаларига улаган ҳолда ўргатиш тавсия этилади. Боладаги ушбу ўйин ҳақида пайдо бўлган 

---