Genetika va evolyutsion

 Gallus bankiva 
degan yovvoyi turdan kelib chiqqan . 
Darvin morfologik, ekologik, paleontologik, arxeologik ma’lumotlar asosida 
xonakilashtirilgan boshqa hayvonlar, madaniy o`simliklarning kelib chiqishini ham 
tahlil qildi. Ularning ko`pchiligi, Darvin mulohazasicha, monofiletik yo`l bilan 
vujudga kelgan, ya’ni bitta yovvoyi turdan paydo bo`lgan. Barcha quyon zotlari 
yovvoyi quyondan kelib chiqqan bo`lib, u Yevropaning janubida keng tarqalgan. 
Xonaki eshak tur xillari Habashistonning yovvoyi eshagining naslidir. Xonaki 
o`rdaklarning ajdodi oddiy yovvoyi o`rdakdir. Karamning tur xillarining ajdodi 
O`rta dengiz qirg`oqlarida keng tarqalgan 
 
yovvoyi tur hisoblanadi. 
Ba’zi bir xonakilashtirilgan hayvonlar kelib chiqishi jihatidan polifiletikdir. 
Yevropa qoramoli ikkita yovvoyi turdan — dasht qoramoli
 
bilan o`rmon 
qoramolidan, xonakilashtirilgan itlar bo`ri va chiyabo`ridan, qo`ylar esa Yevropa 
mufloni, arxali va arxardan vujudga kelgan. 
Xilma-xil zot va navlarni chiqarishda inson qaysi usullardan kengroq 
foydalangan, degan masala Darvin davrida turlicha hal qilingan edi. Ayrim 
fikrlarga ko`ra, zot va navlar tasodifiy o`zgarishlar natijasida vujudga kelgan. 
Boshqa fikrlarga ko`ra, zot va navlar ular hayot sharoitining o`zgarishi tufayli 
kelib chiqqan. Uchinchi xil fikr bo`yicha, buning asosiy sababi chatishtirish 
hisoblanadi. Darvin zot va navlarning to`satdan paydo bo`lish hodisasini chuqurroq 
o`rgandi. Chunonchi, 1791 yili Amerika fermerlaridan birining podasida oddiy 
merinos qo`ylardan tanasi kalta va oyoqlari qiyshiq qo`zi tug`ildi. Ularni 
ko`paytirish natijasida ankon qo`y zotlari yaratildi. Shuningdek, mashan qo`y 
zotlari, itning taksa va teryer, mups, buldog zotlari, qoramolning niata, tovuqning 
xoldor polyak zotlari, atirgul, xrizantemaning ko`p navlari, shaftolining tuksiz 
mevali navlari to`satdan vujudga kelganligi aniqlangan. Darvin yuqoridagi 
dalillarga asoslanib, ayrim hollarda zot va navlar to`satdan vujudga kelishini 
e’tirof etdi. Lekin bu hol tabiatda juda kam kuzatiladi. Ikkinchidan, tasodifan 
o`zgargan formalar inson uchun hamma vaqt ham foydali bo`lavermaydi (masalan, 
dumsiz yoki jingalak yolli otlar, toq tuyoqli cho`chqalar va hokazolar).
Qayd qilinganlarni e’tiborga olib, Darvin inson uchun foydali belgi-xossalarga 
ega bo`lgan barcha nav va zotlar faqat tasodifiy o`zgarishlar asosida vujudga 
kelganligini e’tirof etmaydi. Darvin o`simliklar bilan hayvonlarni xonaki sharoitda 
uzoq saqlash ularning mahsuldorligini oshirishga, iqlim o`zgarishi esa terisining 
qalinligiga, jun qavatining zichligiga, ko`p oziq yeyish esa tanasi hajmining, turli 
qismlarining o`zaro munosabatiga ta’sir etishini qayd qildi. Shu bilan bir qatorda 
Darvin ayrim zot yoki navlar har xil iqlim va tuproq sharoitida o`ziga xos 

---

54 
belgilarni saqlab qolishini, faqat ayrim formalargina o`zgarib, boshqa formalar 
o`zgarmasdan qolishini, ba’zi hollarda esa bir xil hayvon gruppalari (masalan: 
kaptarlar) bir necha bo`g`in davomida bir xil sharoitda boqilsa ham, har xil 
yo`nalishda o`zgarishini (masalan: tumshug`i uzun yoki qisqa bo`lishini) 
ta’kidladi. Binobarin, yangi hayvon zotlari, o`simlik navlari hosil bo`lishida faqat 
hayot sharoitining o`zigina yetakchi rol o`ynamasligi e’tirof etildi. 
Darvin organlarning mashq qilish-qilmasligi ham yangi zotlarni chiqarishda 
muhim ahamiyatga ega emasligini qayd qildi. To`g`ri, organlarning mashq qilishi 
ularning rivojlanishiga, mashq qilmasligi esa funksiyalarining susayishiga olib 
keladi. Xonaki cho`chqalar oyog`ining ingichka va kalta bo`lishi, xonaki tovuqlar, 
o`rdaklar va g`ozlarda uchish qobiliyatining yo`qolganligi, ba’zi cho`chqa, it, quyon 
zotlarida quloq suprasining osilib turishi mashq qilmaslik oqibatidir. Lekin xonaki 
hayvonlarda mashq qilmaydigan organlar (pat, tumshuq, shox) o`zgarganligi 
e’tiborga olinsa, Darvin mulohazalarining naqadar to`g`ri ekanligiga hech qanday 
shubha qolmaydi. 
Xonakilashtirilgan ba’zi bir hayvon zotlari, madaniylashtirilgan o`simlik 
navlari har xil formalarni chatishtirish yo`li bilan chiqarilgan. Shu yo`l bilan it, 
cho`chqa, bug`doy va boshqa polifiletik zot va navlari yaratilgan. Tovuq, o`rdak, 
g`oz, kaptarlar kelib chiqishiga ko`ra monofiletik bo`lsada, xilma-xil zotlarga ega. 
Binobarin, bunday guruhlarda turlararo chatishtirish ro`y bermagan. Zotlararo 
chatishtirish esa dastlabki zotlar vujudga kelgandan keyingina amalga oshirilgan. 
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, hayvon zotlarini, 
o`simlik navlarini chiqarishda belgining to`satdan o`zgarishi, turlararo va zotlararo 
chatishtirish, tashqi muhitning organizmga bevosita ta’siri ma’lum darajada rol 
o`ynagan. Biroq bularning birortasi ham xilma-xil zot, navlar hosil bo`lishida asosiy 
omil bo`la olmaydi, ular orasidagi tafovutlar, inson ehtiyojlari uchun foydali 
moslanishlar qanday paydo bo`lgan, degan muammoni hal qilib bera olmaydi. Shunga 
ko`ra, Darvin xonakilashtirilgan hayvonlar, madaniy o`simliklardagi o`zgarish 
jarayonini har tomonlama puxta o`rganishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ydi va 
masalani ijobiy hal etdi.