Genetika va evolyutsion

Muayyan o`zgaruvchanlik
 
ba’zan 
guruhli (yalpi) o`zgaruvchanlik
 
deb ham 
ataladi, Masalan, oziqning ko`p bo`lishi hayvonlarning mahsuldorligiga va 
o`simliklarning hosildorligiga ta’sir etadi. Kunlar sovishi bilan shimolda yashovchi 
barcha sut emizuvchi hayvonlarning juni qalinlashadi va hokazo.

Nomuayyan o`zgaruvchanlikda
e
sa tashqi muhit omillari ta’sirida bir tur 
yoki zot, navga kiruvchi organizmlar turli yo`nalishda o`zgaradi va bunday o`z-
garish ayrim individlarda sodir bo`lib, boshqalarida ro`yobga chiqmaydi (9-rasm). 
Chunonchi, bir ko`sakdan rivojlangan o`simliklar, bir ota-ona organizmning avlodi 
bir xil sharoitda yashasa ham ana shu sharoitdan har xil ta’sirlanib, turli 
yo`nalishda o`zgarishi mumkin. Darvin tashqi muhitning organizmlarga nomuayyan 
ta’sirini obrazli ifodalab, shamollashni har xil odamlarda turli oqibatlar — ba’zilarda 
tumov, ikkinchilarda yo`tal, uchinchilarda revmatizm, to`rtinchilarda esa har xil 
organlarning shamollashi natijasiga o`xshash misolda ham ko`rsatgan.
Individual o`zgaruvchanlik tarixiy jarayonda vujudga kelgan irsiy xossalar, 
organizmning yoshi, holatiga qarab turlicha namoyon bo`ladi.
Bir xil sharoitda yashovchi bir zot, navga mansub ikki organizm o`rtasida 
barcha belgi-xossalar bo`yicha to`liq o`xshashlik ko`zga tashlanmaydi. Darvin 
uqtirishicha, 
evolyutsiya 
jarayonida 
muayyan 
o`zgaruvchanlikka 
nisbatan 
nomuayyan o`zgaruvchanlik katta ahamiyatga ega, chunki u nasldan-naslga o`tadi va 
hamda xonakilashtirilgan hayvon zotlari, madaniy o`simlik navlari va turlarning 
vujudga kelishida nihoyatda muhim rol o`ynaydi. 
Muayyan va nomuayyan o`zgaruvchanlikdan tashqari, Darvin korrelyativ va 
kompensatsion o`zgaruvchanliklarni ham e’tirof qildi.Odatda, 
korrelyativ, 
ya’ni 
o`zaro aloqador o`zgaruvchanlik 
deyilganda, organizmning bir qismini uning 
boshqa qismi bilan bog`liq holda o`zgarishi tushuniladi.
Darvin esa korrelyativ o`zgaruvchanlikka materialistik nuqtai nazarda 
yondashdi. U korrelyativ o`zgaruvchanlikka bir qancha misollar keltirdi. Chunonchi, 
oq mushuklarning ko`zi ko`k bo`lsa, qulog`i kar bo`ladi, qoramolning shoxi bilan 
juni uzunligi o`rtasida ham korrelyativ bog`lanish bor. Oyog`i uzun hayvonlarning 
bo`yni ham uzun bo`ladi. Ba’zi organizmlarning oq rangi bilan ularning kasallanish 
va zaharlanishga bo`lgan moyilligi o`rtasida korrelyatsiya bor. Oq rangli laycha, 
ovchi itlarning boshqalarga nisbatan ko`proq o`latga uchrashi, oq drozofilaning 
yashovchanlik qobiliyati va nasldorligining past bo`lishi bunga yaqqol misoldir. 
Junsiz itlar tishining tuzilishida anomaliya, ya’ni tishlar sonining ortib yoki kamayib 
ketishi ro`y beradi.
Ba’zi vaqtlarda belgilar o`rtasidagi korrelyativ bog`lanishlar juda murakkab 
bo`lib, ularni payqash qiyin. Masalan, kokildor tovuq, o`rdak, g’oz
zotlarining bosh 
suyagida juda mayda teshikchalar bo`ladi va hokazo. 

---

49 
Kompensatsion o`zgaruvchanlik 
ba’zi organlar va funksiyalarning rivojlanishi 
bilan boshqalarining yo`qolib yoki zaiflashib ketish hodisalaridan iborat. Bu qonun 
dastlab Sent-Iler tomonidan ilgari surilgan edi. Kompensatsion o`zgaruvchanlikda 
bir-biriga yaqin ikki belgining rivojlanishida teskari korrelyatsiya namoyon bo`ladi. 
Ko`p tuxum qiladigan tovuqlar, odatda, kam go`sht qiladi, ko`p sut beradigan 
sigirlarni esa semirtirish qiyin bo`ladi. Odatda, ertapishar ekinlar kam hosil, 
kechpishar ekinlar serhosil bo`ladi.