Genetika va evolyutsion

chiqishi.
Organik olamning tarixiy, rivojlanishi to`g`risidagi g`oya to`g`ri ekanligini 
dastlab Darvin o`simliklar va hayvonlarning uy sharoitida o`zgarishi misolida
ko`rsatdi. Avval madaniy o`simliklarning, xonaki hayvonlarning nav va zotlari 
nihoyatda ko`p ekanligi Darvinni hayratga soldi.Aniqlanishicha, nokning 5000 
dan ortiq, tokning 1000 dan ortiq, olxo`rining 2000 ga, shaftolining 5000 ga, 
qulupnayning 2000 ga, atirgulning 10000 yaqin , g`o`zaning 6000 dan ortiq navi 
bor. Qoramollarning 400ta, qo`ylarning 350 ta, otlarning 250 ta, itlarning 350 ta, 
tovuq va kanareykalarning 150 dan ortiq zoti mavjud. Bir turga mansub zot va 
navlar tashqi belgi va xossalari bilan o`zaro farqlanadi. Masalan, har xil tovuq 
zotlarini olsak, ular tanasining katta-kichikligi, umurtqalari soni, kalla suyagining 
tuzilishi, tojining shakli va boshqa xossalari bilan bir-biridan keskin farq qiladi. 
Bramaputra tovug`ining tirik vazni bentamka tovug`ining vaznidan 17 marta og`ir. 
Bentamka tovug`ining kalla suyagi kaxenxin tovuqlarinikiga nisbatan ikki marta 
kichik. (10-rasm).Turli tovuq zotlari tuxumining vazni 20 g dan 80 g gacha bo`ladi.
Xonaki hayvon zotlari va o`simlik navlarida, odam uchun foydali belgi-xossalar 
yovvoyi formalarnikiga nisbatan yaxshi rivojlangan. Darvin xonakilashtirilgan 
hayvonlar va madaniy o`simliklarning kelib chiqishini isbotlash maqsadida kaptar, 
tovuq, karam va boshqa hayvon, o`simlik zotlari va navlarini har tomonlama 
chuqur tahlil qildi va tajribalar o`tkazdi. Bu hodisa ayniqsa kaptarlar misolida 
ko`zga yaqqol tashlanadi. 
Darvin xonaki kaptarlarning kelib chiqishiga doir ma’lumotlar anchagina 
qadimiy ekanligini, bu to`g`rida turli asarlar yozilganligini, kaptarlardagi 
o`zgarishlar juda xilma-xilligini qayd qildi. Uning fikricha, barcha xilma-xil 
kaptar zotlarini 4 guruhga bo`lish mumkin. Birinchi guruhga bo`qoq kaptarlar 
kiritilib, ularning jig`ildoni
anchagina kengaygan bo`ladi. Ikkinchi guruhga kiruvchi 
kaptar zotlari tumshug`i uzunligi, ko`zi atrofida bo`rtib chiqqan so`galsimon 
o`simtalar borligi bilan xarakterlanadi. Uchinchi guruhdagi kaptarlarning tumshug`i 
kalta, ko`zi atrofidagi terisi kam rivojlangan bo`ladi. Tuzilishiga ko`ra yovvoyi qoya 

---

51 
kaptariga o`xshaydigan xonaki kaptarlar to`rtinchi guruhga kiradi.(11-rasm). 
10-rasm.
 Yovvoyi va xonaki tovuq zotlari: 1- yovvoyi bankiv tovug`i; 2- leggorn; 
3- plemutrok; 4-yurlov qichqirog`i; 5-kaxenxin; 6-urushqoq dakan tovug`i;
7- yapon feniks tovug`i. 
Har bir guruhga kiruvchi kaptarlar ayrim belgilari bilan bir-biriga bir oz 
o`xshasada, boshqa belgi-xossalari bilan keskin farq qiladi. Masalan, uchinchi 

---

52 
guruhdagi tovuqsimon kaptarlarda dum patlarining soni 42 taga yetadi. Vaholanki, 
boshqa xonaki kaptarlarda u 12 ta. Turman kaptarlari esa boshqa kaptarlardan 
farq qilib, uchayotganda orqasiga to`nkarilib o`ynaydi. Bu ma’lumotlar ham xonaki 
kaptar zotlari bir- biridan keskin farq qilishini ko`rsatadi. Shunga qaramay, xilma-xil 
zotlar bir-biri bilan taqqoslansa, eng xarakterli formalardan tortib, to yovvoyi qoya 
kaptarlarigacha bo`lgan oraliq formalarni ko`rish mumkin. 
11-rasm
. Kaptar zotlari va ularning yovvoyi ajdodi. 1. Bo`qoq kaptar.
2. Pochta kaptar. 3. Yakobin kaptari. 4. Tovus kaptar. 5. Ko`k qoya yovvoyi 
kaptari. 
Darvin xonaki kaptar zotlari qanchalik xilma-xil bo`lmasin, ularning hammasi 
bitta yovvoyi tur—qoya ko`k kaptaridan kelib chiqqan, degan xulosaga keldi va bu 
fikrning to`g`riligini isbotlash maqsadida bir qancha dalillar keltirdi. Uning qayd 
qilishicha, qoya yovvoyi kaptarlarining kul rangi zangori tus bilan aralashgan, 
dumining usti oqish, chetlari qora yo`l-yo`lli bo`ladi. Qanotlarida ham ikkitadan 
qora yo`l bor. Mazkur belgilar ko`pgina xonaki zotlarda ham har xil darajada 
rivojlanadi. Darvin kaptarlarning ko`pgina zotlariga xos tashqi va ichki belgilarni: 
oyog`i, dumi, qanotlari, kalla suyagi, bo`qog`ini, tumshug`ining katta-kichikligi, dum 
patlarinnng sonini tekshirdi. Ularning urchishi, fe’l-atvori, jo`ja ochishi, erkak va 
urg`ochi kaptarlar o`rtasidagi munosabatlarni kuzatdi hamda Hindistondan, Erondan 
mahalliy kaptarlarning xilma-xilligiga, tashqi, ichki tuzilishiga oid ma’lumotlar oldi 
va ularni o`zidagi ma’lumotlar bilan taqqosladi. U o`zidagi barcha ma’lumotlarni 
tahlil qilib, barcha uy kaptarlari jamoat qushlari hisoblanishini, daraxtlarga 

---

53 
qo`nmasligini, ko`pincha bo`g`otlar ostida bola ochishini, qoya yovvoyi kaptari bilan 
chatishib, nasl berishini aniqladi. 
Darvin oq va qora kaptarni chatishtirish yo`li bilan ularning naslida qoya ko`k 
kaptarlariga o`xshash formalarni olishga muvaffaq bo`ldi. Ba’zan kaptarlarda atavizm 
hodisasi ro`y beradi, ya’ni har xil kaptarlarni chatishtirganda, qoya ko`k yovvoyi 
kaptarlariga o`xshash kaptarlar vujudga keladi. Ana shunday dalillarni xulosalab, 
Darvin barcha xonaki kaptarlarning ajdodi qoya yovvoyi ko`k kaptari ekanligini 
ta’kidlaydi. Bu tur Norvegiyadan to Yapon dengizigacha bo`lgan butun territoriyada 
tarqalgan, Yevropada u O`rta Dengiz qirg`oqlarida, Qrim, Don, Kavkazda va O`rta 
Osiyo respublikalarida uchraydi. Shuningdek, tovuqlarning barcha xonaki zotlari 
ham