Genetika va evolyutsion

“Bigl” kemasidagi safar va uning ahamiyati.
“Bigl” kemasidagi safar 1831–yil 
27 – dekabrdan boshlanib, 1836 – yil 2 oktyabrigacha, ya’ni salkam 5 yil davom etdi. 
Kema safarning asosiy vazifasi dengiz xaritalarini mufassal tuzish maqsadida 
Janubiy Amerikaning sharqiy va g`arbiy sohillarini hamda unga yaqin orollarni 
suratga olishdan, yer atrofida bir nechta xronometrik o`lchov o`tkazishdan iborat edi.
“Bigl”ning marshruti.
1831 – yilda Angliya qirg`oqlaridan chiqqan “Bigl” 
kemasi Yashil Burun orollarida bir oz to`xtagandan so`ng, Janubiy Amerikaning 
sharqiy qirg`oqlariga yetib keldi. U aprel oyida Rio-De Janeyroda so`ngra 
Montevideo, Buynos – Ayresda bo`lib, Olovli yer tomon suzadi. Keyin yana shimol 
tomonga qaytib, 1833 – yil avgustda Baya – Blankaga yetib keladi (5-rasm). 1833-yil 
dekabrida Sharqiy qiyrog`idagi barcha ishlar yakunlangach, kema Patagoniya 
qirg`oqlari tomon suzadi va Olovli yerni aylanib o`tib, Janubiy Amerikaning g`arbiy 
qirg`og`i bo`ylab safar qiladi. U Peru va Chilining ba’zi gavanalarida to`xtagach, 
1835 – yili Galapagoss orollarida yetib keladi. U yerda birmuncha vaqt bo`lgach, 
Tinch okean orqali yangi Zelandiya qirg`oqlarida yo`l oladi. Kema Avstraliyaning 
janubida bo`lgandan so`ng, 1836-yil boshida Xind va Atlantika okeanlari orqali yana 
Braziliya qirg`oqlariga yetib keladi va u yerdan Angliyaga qaytadi.
 
Safarga ketayotgan Darvin Lyayelning 1830 yili chiqqan «Geologiya asoslari» 
degan kitobining birinchi tomini o`zi bilan olib ketgan edi.

---

42 
5-rasm.
Bigl kemasining safar marshruti. 
Yashil Burun orollarida olib borilgan dastlabki geologik kuzatishlarda 
Darvin Lyayelning geologik o`zgarishlar asta-sekin borishi haqidagi mulohazalari 
boshqa mualliflar nazariyasiga nisbatan bir qancha afzalliklarga ega ekanligiga 
ishonch hosil qildi. 
Janubiy Amerikada olib borilgan kuzatishlar dastlabki xulosalarni yana bir 
marta tasdiqladi. Lyayelning geologiya sohasidagi nazariyasi o`simliklar, hayvonlar 
ham sekinlik bilan evolyutsiya jarayonini o`taydi, degan g`oyani ilgari surishga 
undadi. Kema Braziliyada bo`lganda, Parana daryosi qirg`oqlari yaqinida Darvin 
qurg`oqchilikdan nobud bo`lgan bir qancha hayvonlar suyak qoldiqlarini topdi va 
ularning ko`plab qirilishi «halokat nazariyasi» bilan bog`liq emasligini qayd qildi. 
Paleontologik qazilmalar ham Darvin fikrlarining yo`nalishiga katta ta’sir 
ko`rsatdi. U Janubiy Amerikaniig Baya-Blanka rayonida qadimgi davrlarda 
yashagan va qirilib ketgan sut emizuvchilardan milodont, taksodont, megaloniks, 
ssilidoteriyalar suyagining qoldiqlarini topdi. Ayniqsa, qirilib ketgan qadimgi chala 
tishlilarning hozirgi vaqtda yashayotgan yalqov, chumolixo`r, zirxlilarga 
o`xshashligi Darvinni hayratlantirdi. U qirilib ketgan va hozirgi davrdagi 
tukotuko hamda suv cho`chqalari o`rtasida yanada ko`proq o`xshashlik borligini 
aniqladi. Qazilma holda topilgan ba’zi hayvonlar hozir yashayotgan bir qancha 
hayvon turkumlarining ayrim belgilarini 
o`zida 
mujassamlashtirganligi 
ham 
ma’lum bo`ldi.(6-rasm 1,2). 
Bu dalillar ilgari yashab, qirilib ketgan 
hayvonlar bilan hozirgi davrdagi hayvonlar 
o`rtasida o`zaro qarindoshlik bor, deb taxmin 
qilishga sabab bo`ldi. Buenos-Ayresdan 
Santya-Yogacha bo`lgan masofa-da ham 
Darvin taksodont, mastodont, ot, Pata-
goniyada esa karkidon, tapir, paleoteriy
kabi 
ilgari 
kirilib 
ketgan 
hayvonlar 
suyagining 
qoldiqlarini 
topdi. 
Bundan 
hayratlangan Darvin: «Bitta qit’aning 
o`zida ilgari yashab, qirilib ketgan va
hozir yashayotgan hayvonlar o`rtasida shu 
qadar ajablanarli o`xshashlik borligini yer 
yuzasida orga-nizmlar paydo bo`lishi va 
yo`qolib ketishi haqidagi masalani 
qachonlardir, boshqa xildagi har qanday
faktlarga 
nisbatan 
yaxshiroq 
yoritib 
berishga men shubha qilmayman» deydi.

6-rasm. Janubiy Amerikaning qirilib
ketgan va hozirgi vaqtda yashayotgan hayvonlari: qazilma holdagi; 1- zirhli
 
(Wliptodon agper) va (3) yalqov (Mylodon robustus); hozirgi vaqtdagi (2) zirhli 
(Tabug noevemcinctum) va (Pradipus tridactulur) 
Darvin Kordilera qoyalari bo`ylab qilgan ekskursiyalarida tizmaning markaziy 
qismida – 2000 m balandlikda araukariyalar oilasiga mansub 50 ga yaqin daraxt-
ning toshga aylangan qoldig`ini topdi. Ular bir-biridan ancha uzoqda joylashgan

---

43 
bo`lsada, bir guruhni tashkil etardi. 
Toshga aylangan daraxtlarga qarab, Darvin shu yerlarda o`tmishda sodir 
bo`lgan voqealarni ko`z oldiga keltirdi. Hayvonlar geografik tarqalishining ba’zi 
o`ziga xos tomonlari ham safar davomida Darvinni ajablantirdi. U Shimoliy va 
Janubiy Amerika hayvonlarini o`zaro taqqoslab, ular o`rtasida katta farq borligini 
qayd qildi. Chunonchi, Janubiy Amerikada maymunlar, lama, tapir, yalqov, 
chumolixo`r, zirhli hayvonlar tarqalgan. Ular Shimoliy Amerikada uchramaydi. 
Darvin bu masalaga tarixiy nuqtai nazardan yondashdi. Uning fikricha, o`tmishda 
Amerikaning ikkala qismi bir bo`lib, faunasi o`xshash bo`lgan, keyinchalik esa 
Meksikaning janubida quruqlik ko`tarilishi tufayli hayvonlarning bir qit’adan boshqa 
qit’aga o`tishi uchun to`siq hosil bo`lgan.
Qadimgi hayvonlar qirilib ketgan. Oqibatda Shimoliy hamda Janubiy Amerika 
faunasi o`rtasida hozirgi farq vujudga kelgan.
Darvin Tinch okeanning ekvator zonasida joylashgan va Janubiy Amerikaning 
g`arbiy qirg`og`idan 900 km uzoqda bo`lgan Galapagoss arxipelagining hayvonot va 
o`simliklar olamini mufassal o`rgandi va ularning o`ziga xosligini ta’kidladi. 
Mazkur arxipelag 10 ta asosiy va bir necha kichik orollardan tashkil topgan bo`lib, 
uning faunasi va florasi tuzilishiga ko`ra ko`p jihatdan Janubiy Amerika faunasi va 
florasiga o`xshash. Shu bilan bir qatorda orollardagi ko`p o`simliklar bilan 
hayvonlar turi endemik, ya’ni boshqa joylarda uchramaydigan turlar hisoblanadi. 
Masalan, Chatem orolida uchraydigan 16ta o`simlik turidan 12 tasi, Charlz 
orolidagi 29 ta o`simlik turidan 21tasi faqat shu orolda uchraydi. Har bir 
orolning o`ziga xos hayvonlar turi ham mavjud, qayd etilgan mulohazalar ayniqsa 
fil toshbaqa, qorayaloq, vyuroklar turlariga xosdir. Vyuroklar boshqa xossalaridan 
tashqari, tumshug`ining tuzilishi bilan ham bir-biridan farq qiladi. Ular orasida 
kichik va katta tumshuqli formalar, ko`pgina oraliq formalar uchraydi. Qizig`i 
shundaki, har xil orolda tumshug`i turlicha tuzilgan vyuroklar tarqalgan. Yosh 
Darvin o`zi ko`rgan hodisalarni izohlab; «Mazkur arxipelagda dastlab qushlar kam 
bo`lganligi sababli bir qush turi modifikatsiyaga uchrab, arxipelagning turli 
orollariga tarqalgan, deb o`ylash mumkin» deb yozgan edi (7-rasm). Darvin 
Yashil Burun orollaridagi hayvonlarni o`rganib, ular Afrika qit’asi qirg`oqlarida 
uchraydigan hayvonlarga o`xshash bo`lsa ham, lekin ko`p xossalari bilan ulardan 
farq qilishini qayd qiladi. 
7-rasm.
 Galapagoss arxipelagining 
vyuroklari. 
1.
 
Geospiza magnistris; 
2.
 
G. Fortis 
3.
 
G. Parvula 
4.
 
Certhidea oliraceo 
U o`z kuzatishlari natijasiga asoslanib, okean orollaridagi hayvonlar bilan 
o`simliklar yaqin qit’adan tarqalgan, lekin tabiiy sharoit boshqacha bo`lganligi 
tufayli vaqt o`tishi bilan fauna va flora ham o`zgargan va o`ziga xos xususiy 
xossalarga ega bo`la borgan, degan mulohazani o`rtaga tashlaydi. Albatta bu 

---

44 
mulohaza kreatsionizmga tamomila qarshi bo`lib, turlarning o`zgarishi, ularning 
kelib chiqishi bir – biriga bog`liq ekanligini ko`rsatadi.