Genetika va evolyutsion

3.
 
Tabiiy tanlanish. 
Darvin nazariyasiga muvofiq, tabiiy tanlanish haqidagi ta’limot quyidagi 
masalarni yechishga qaratilgan; 
Tabiiy tanlanish natijasida qanday qilib yangi turlar rivojlanadi? 
Organik olamning xilma – xilligi qanday orta boradi? 
Nima uchun tabiatda turlar bir – biridan keskin farq qiladi va organik olamning 
xilma – xilligi uzilish xarakteriga ega? 
Nima sababdan tabiiy tanlanish ta’sirida vujudga kelgan turlar yashash sharoitiga 
moslashgan? 
Organik olam rivojlanishining umumiy yo`nalishidagi progress nima bilan 
ta’minlanadi? 
Organizmlar o`rtasidagi hayotiy poyga, ya’ni yashash uchun kurashda ular 
hayotning muhitga bog`liqligi bilan tabiiy tanlanish o`rtasida uzviy bog`lanish bor.
Foydali individual farqlar va o`zgarishlarga ega organizmlarning saqlanishini 
noqulay zararli belgi-xossalarga ega bo`lgan organizmlarning qirilib ketishini Darvin 
tabiiy 
tanlanish, 
ya’ni 
eng 
moslashgan 
formalarning 
yashab 
qolishi, 
moslashmaganlarning esa nobud bo`lishi deb atagan. Binobarin, tabiiy tanlanishda bir-
biriga qarama-qarshi ikki hodisa ro`y beradi. Bulardan biri o`lik va tirik tabiat 
qarshiliklarini enggan organizmlarning muhit sharoitiga moslashib yashab qolishi, 
ikkinchisi, ana shunday qarshilikka bardosh bera olmaganlarining nobud bo`lishi, 
ya’ni e
liminatsiyadir. 
Tabiatda tabiiy tanlanish jarayonini biror kimsa olib 
bormaydi. U tabiatning stixiyali kuchlari ta’sirida sodir bo`ladi. O`simliklar bilan 
hayvonlarning uzoq tarixiy davrda xilma-xil sharoitda yashaganligi ularda turli-
tuman individual o`zgarishlar vujudga keltirganligini yuqorida ko`rib o`tgan edik. 
Shunday o`zgargan formalar orasida organizm uchun foydali belgilarga ega 
bo`lganlarini borligi tabiiy bir hol.
O`simliklar bilan hayvonlardagi individual o`zgaruvchanlik tabiiy tanlanish 
uchun beqiyos ko`p material beradi. Xuddi sun’iy tanlashdagi kabi, tabiiy 
tanlanishda ham individual o`zgaruvchanlik umumiy asosni tashkil etadi. Bir 

---

65 
turga mansub o`simliklar va hayvonlar, odatda, bir xil oziq manbaidan foydalanadi 
va bir xil dushmanlardan, tashqi abiotik muhitning bir xil noqulay sharoitidan o`zini 
himoya qiladi. Oqibatda ular o`rtasidagi yashash uchun kurash doimiy, ixtiyorsiz 
ravishda boradi. Tanlanish zararli individual farqlarga ega formalarni kirish bilan, 
ularni ko`payishdan mahrum qilib, o`z ta’sirini ko`rsatadi. Albatta, foydali 
individual o`zgaruvchanlikka ham ularga ega organizmlarni yashab qolishini 
ta’minlay olmaydi. Ular faqat shunday belgilari bo`lmagan organizmlarga nisbatan 
bir oz afzalliklarga ega bo`ladi, xolos. Agar organizmlar qiriladigan bo`lsa, birinchi
navbatda unchalik foydali bo`lmagan belgilarga ega formalar nobud bo`ladi. 
Foydali belgilarga ega formalar esa saqlanib qoladi. Mabodo vujudga kelgan 
o`zgaruvchanlik irsiylanadigan bo`lsa, u kelgusi bo`g`inga beriladi. Davomli 
o`zgaruvchanlik qonuniga ko`ra, organizm uchun foydali belgilar kelgusi 
bo`g`inlarda ham takrorlanadi. 
Tabiiy tanlanishda 
karrelyativ o`zgaruvchanlik 
ham ma’lum rol o`ynaydi. 
Korrelyativ o`zgaruvchanlik organizm uchun foydali belgilar bilan bir qatorda foyda 
bermaydigan belgi-xossalariing ham rivojlanishiga olib keladi. Buni odamda bezgak 
kasaliga chidamlilik belgisi bilan o`limga olib keluvchi kasallik — yoysimon 
anemiya 
belgisining 
korrelyativ 
holda 
rivojlanishida 
ko`rish 
mumkin. 
Aniqlanishicha, Afrika va Osiyodagi tropik mamlakatlarda yashaydigan odamlar 
populyatsiyasida gomozigota holatda o`limga olib keluvchi yoysimon anemiya 
kasalligi ko`p uchraydi. Lekin bu kasallikni qo`zg`atuvchi gen geterozigota holatda 
bo`lganda, odam bezgakka chidamli bo`ladi. Shunga ko`ra, mazkur kasallikni 
qo`zg`atuvchi gen tabiiy tanlanish tufayli o`sha yerda yashovchi odamlar 
genotipidan tamomila yo`qolib ketmagan va tabiiy tanlanish orqali nasldan-naslga 
berila borgan. 
Tabiiy tanlanish sun’iy tanlashdan farq qiladi. Sun’iy tanlash organizmlarning 
tashqi va ko`zga tashlanadigan belgi-xossalariga ta’sir etadi. Tabiiy tanlanish esa 
organizmlarning barcha ichki, tashqi tuzilishi, belgi-xossalariga bir vaqtda ta’sir 
ko`rsatadi. Tabiiy tanlanish sun’iy tanlashga nisbatan juda nozik va aniq bo`ladi. 
Odatda, tabiiy tanlanish natijasida paydo bo`lgan belgi-xossalar organizmning o`zi 
uchun, sun’iy tanlash natijasida paydo bo`lgan belgi-xossalar esa odam uchun 
foydalidir.
Sun’iy tanlanish tufayli qisqa vaqt ichida yangi zot va navlar chiqariladi. 
Tabiiy tanlanish esa juda sekinlik bilan barcha populyatsiyalar, tur xillari, turlar, 
avlodlar, oilalar, turkumlar, sinflarni hosil qiladi. Agar ongsiz tanlash 10—12 ming 
yil, metodik tanlash 200—300 yil davom etayotgan bo`lsa, tabiiy tanlanish bir necha 
million yillardan beri mavjud. Binobarin, tabiiy sharoitda uzluksiz davom etadigan 
tanlanish tarixiy jarayondir. Darvin o`z asarining ko`pida sun’iy tanlash bilan 
tabiiy tanlanishni o`zaro taqqoslanadi. Uning bu sohadagi fikrlarini quyidagi 
qiyosiy jadvalda keltiramiz.