3. Gipoksiya asosiy turlarining etiologiya va patogenezi.
4. Gipoksiyada qonning gaz tarlabi ко ‘rsatkichlari.
5. Gipoksiyada shoshilinch va uzoq muddatli adaptiv reaksiyalar, ularning
mexanizmlari.
6. 0 ‘tkir va surunkali gipoksiyada modda almashinuvi va fiziologik
funksiyalaming buzilishi.
7.
Gipoksik holatlar profdaktika va terapiyasi patofiziologik asoslari.
8. Homila va chaqaloqlar gipoksiyasi.
A n n o ta tsiy a
Gipoksiya
(hypoxia; yunoncha «hypo» + lotincha «ox {ygenium}»
- «kislorod») tipik patologik jarayon bo‘lib, to‘qimalami kislorod bilan
ta ’m in lan ish in in g y e ta rli b o ‘lm a s lig i y oki k islo ro d n i to 'q im a la r
tom on idan o ‘z la s h tirilis h in in g b u z ilish i n a tija sid a k e lib c h iq a d i.
G ip o k siy a - bu b io lo g ik o k s id la n is h n in g m u tlo q y o k i n isb iy
yetishmovchiligi holatidir.
Biologik oksidlanishning nisbiy yetishmovchiligi ortiqcha jism oniy
va hissiy zo‘riqish yoki oksidlanishning fosforlanshidan ajralishida hosil
bo‘ladi. Biologik oksidlanishning m utlaq yetishm ovchiligi organizm
to'qim alari m e'yony hayot-faoliyati uchun zarur bo‘lgan energiya bilan
hatto tinch holatda ham ta’m inlanm asligi bilan tavsiflanadi. K islorod
b ila n t a ’m in lash d a ish tiro k q ilu v c h i o rg a n la r va tiz im la r jid d iy
shikastlanishida rivojlanadi.
Gipoksiyaning gipoksik (yoki ekzogen), nafas (yoki respirator),
qon bilan bog‘liq (yoki gemik), sirkulator (yoki yurak-tom ir), to ‘qima
(yoki gistotoksik) va aralash turlari mavjud.
Gipoksiya asosiy turlarini etiologiya va patogenezi.
Ekzogen yoki
gipoksik gipoksiya atm osfera havosida kislorod
parsial bosim ining
kamayishi, uchish apparatlari dekom pressiyasida kuzatiladi. K islorod
parsial bosim ining kam ayishi b a la n d lik bilan b o g ‘liq «tog*» yoki
«baland-Нк» kasalligida uchraydi.
H avoda kislorod m iqdorining kam ayishi ekstrem al vaziyatlarda
o d a m n in g k is lo ro d kam u s h la y d ig a n g a z li m u h itg a tu s h is h id a
(kanalizatsiya quvurlari, sistem alar, shaxtalar va b.) kuzatiladi. Juda
katta balandlikda (19 km va yuqori) uchish apparatlari germ etikligi
buzilganda gipoksiyaning yashin tezligida (molnienos) rivojlanadigan
shakli kelib chiqadi. Barometrik bosimning
pasayishi natijasida qonda
gaz pufakchalari hosil bo‘ladi va em boliya rivojlanadi.
N a fa s y o k i r e s p ira to r g ip o k s iy a tash q i n a fa s, y a ’ni o 'p k a
v e n tila ts iy a s i b u z ilis h i, alv eo la devori o rq ali g a z la r d iffu z iy a si
buzilishida perfuziya, y a ’ni o ‘pkaning qon bilan ta ’m inlanishining
buzilishida rivojlanadi.
Qon bilan bog‘liq, y a’ni gemik gipoksiya, qonning kislorod sig‘imi
kamayishida kuzatiladi va anemiyalaming hamma turlariga xos, chunki
u la rd a
e r itr o ts itla r
v a
g em o g lo b in
m iq d o ri
k am ay adi;
k a rb o k sig e m o g lo b in h o sil b o ‘lis h ig a o lib
k elu vch i is gazi bilan
zaharlanganda (gemoglobinning is gaziga yaqinligi kislorodga nisbatan
300 marta yuqori); nitritlar, anilin bo‘yog‘i va b. bilan zaharlanganda
bu holatlarda tarkibida uch valentli temir ushlaydigan metgemoglobin
hosil b o ‘ladi, u kislorod bilan birika olmaydi.
Sirkulator gipoksiya katta va kichik qon aylanish doirasida qon
aylanishining buzilishida vujudga keladi. Natijada to‘tiqimaga kislorod
olib kelinishi, arterial qonning oksigenatsiyasi (kislorodga to ‘yinishi)
buziladi. Bu gipoksiyaning dim lanish (yurak yetishm ovchiligida) va
ishem ik (tom ir yetishmovchiligida) shakllari farq qilinadi.
T o'qim a yoki gistotoksik gipoksiya to ‘qima
nafas ferm entlarini
b lo k lay d ig an za h arla r ta ’sir q ilg an d a, o k sid lo v ch i-q ay talan u v ch i
jarayonlarda ishtirok qiluvchi fermentlar sintezi buzilishida, shuningdek
oksidlanishning fosforirlanishdan ajralishi va erkin radikalli oksidlanishning
faollashishida rivojlanadi. Mexanizmi: qonning kislorodga to'yinishi,
kislorod yetkazib berilishi m e’yoriy darajada, ammo nafas fermentlari
faolligi pasayganligi sababli to‘qimalar kislorodni o ‘zlashtira olmaydi.
Bunday holat, m asalan, sianidlar, alkogol,
efir bilan zaharlanganda,
avitaminozlarda (B,, B2, B6, Pp) uchraydi va natijada gipoksiya rivojlanadi.
G ipoksiyaning aralash turi kislorod yetishmovchiligining hamma
tu rla rin in g kom bin irlan ish i bilan tavsiflanadi. M asalan, travm atik
shokda sirkulator, gemik, to ‘qima gipoksiyasi kuzatiladi.
G ip o k siy a o ‘tk ir, su ru n k a li v a y a sh in te z lig id a (m o ln ien o s)
riv o jla n a d ig a n (b ir necha s o n iy a la rd a ) b o ‘lish i m um kin. 0 ‘tk ir
gipoksiya juda k o ‘p qon y o ‘qotilishi, miokard infarkti, uglerod oksidi
bilan zaharlanganda va boshqa og ‘ir holatlarda uchraydi. Surunkali
gipoksiya
yurak poroklari, kardioskleroz, qon kasalliklari va boshqa
patologik holatlarda rivojlanadi. M olnienos rivojlanadigan gipoksiya
ayrim kimyoviy moddalar, masalan, sianidlar bilan zaharlanganda kelib
chiqishi mumkin. 0 ‘tkir gipoksiyada birinchi navbatda markaziy asab
tizim i oliy qism ining, surunkali gipoksiyada
esa yurak-tom ir tizimi,
nafas, qon tizimining ishi buziladi.
Gipoksiyaning og‘irlik darajasiga bog‘liq holda namoyon bo‘lishini
balandlikka k o ‘tariIganda yaqqol kuzatish m um kin. U ning birinchi
belgilari 3 - 4 km ga k o ‘tarilg an da p ay d o b o ‘lad i: ey fo riy a, bosh
aylanishi, hansirash, yurakning tez urishi kuzatiladi. 5 -7 km balandlikda
(k esk in h ud ud ) o ‘rta c h a k islo ro d y e tis h m o v c h ilig i riv o jla n a d i:
depressiya, harakat koordinatsiyasining buzilishi, dispeptik buzilishlar
(ko‘ngil aynishi, qusish) uchraydi. 8-9 km balandlikda (o'lim ga olib
keluvchi b alandlik) o g ‘ir kislorod yetish m o v ch ilig i belgilari hosil
bo‘ladi: birdan hushning y o ‘qolishi, arterial qon bosimining pasayishi
kuzatiladi. K islorod yetishm ovchiligida r o ‘y
beradigan buzilishlar
m exanizm i m ark aziy asab tizim i, m iya p o ‘ s tlo g ‘i fun k siy asin in g
0
‘zgarishi bilan b o g 'liq . M asalan, g ipoksiyaning I darajasida m iya
p o ‘stlog‘ida ichki torm ozianish buziladi va asab tizim ining sim patik
bo‘limi qo‘zg‘aladi. II darajasida asab m arkazlarining ishi tormozlanadi
va makroerglar tanqisligi uchraydi. Ill darajasida asab markazlari shol
bo'lishi va modda admashinuvi hamma turlarining buzilishi kuzatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
