Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

2-jadval
Klinik ahamiyatga ega bo'lgan orqa miya reflekslari
Refleksning nomi
Qo'llaniladigan
ta'sirot
Refleks natijasi
Refleks markazining
orqa miyada
joylashishi
Pay 
(cho'zilish)
reflekslari:
Tirsak
Bolg'acha bilan sal
bukilgan 
qo'lning
ikki boshli muskuli
payiga uriladi
Ikki boshli muskul
qisqaradi 
va 
qo'l
bukiladi
V-VI 
bo'yin
segmentlarida
Tizza
Bolg'acha 
bilan
sonning to'rt boshli
muskuli 
payiga
uriladi
To'rt boshli muskul
qisqarib, oyoq tizza
bo'gimida yoziladi
II-IV 
bel
segmentlarida
Axill
Bolg'acha bilan Axill
payiga uriladi
Oyoq panjasi kaft
tomonga bukiladi
I-II 
dumg'aza
segmentlarida

---

Qorin 
reflekslari:
yuqoridagi
Qorin 
terisiga
chiziqli ta'sir berish:
pastki qovurgalarga
parallel qilib
Qorin muskullarining
tegishli 
qismlari
qisqaradi
VIII-IX 
ko'krak
segmentlarida
o'rtadagi
kindik 
yonida
gorizontal
yo'nalishda
IX-X 
ko'krak
segmentlarida
pastdagi
chov 
burmasiga
parallel qilib
XI-XII 
ko'krak
segmentlarida
Kremaster refleksi
Sonning 
ichki
yuzasiga 
chiziqli
ta'sir etish
Kremaster 
muskuli
qisqarib, 
moyakni
ko'taradi
I-II bel segmentlarida
Anal refleks
Anus 
yaqinida
chiziqli 
yoki
sanchish bilan ta'sir
etish
To'g'ri 
ichakning
tashqi 
sfinkteri
qisqaradi
IV-V 
dumg'aza
segmentlarida
Oyoq kafti refleksi
Oyoq kaftiga sekin
chiziqli ta'sir etish
Oyoq 
barmoqlari
bukiladi
I-II 
dumg'aza
segmentlarida
3-jadval
Orqa miyaning asosiy o'tkazuvchi yo'llari
O'tkazuvchi yo'llar
Orqa miya
ustuni
Fiziologik ahamiyati
A. Ko'tariluvchi (sezuvchi) yo’llar - tutamlar
1. Goll tutami
orqa
Taktil sezgi, tananing fazodagi holatini
sezish, tananing passiv harakatlarini sezish,
tebranishlarni sezish
2. Burdax tutami
orqa
Shuning o'zi
3. Dorsolateral
yon
Og'riqni va haroratni sezish
4. Fleksig tutami
yon
Propriretseptorlardan 
hamda 
terining
bosimni 
va 
tegishni 
sezuvchi
retseptorlardan impulslarni o'tkazish
5. Govers tutami
yon
Shuning o'zi
6. Dorsal spinotalamik
yon
Og'riqni va haroratni sezish

---

7. Spinotektal
yon
Aniq emas
8. Ventral spinotalamik
yon
Taktil sezgi
B. Tushuvchi (harakatlantiruvchi) yo'llar - traktlar
1. 
Lateral 
kortikospinal
(piramida yo'li)
yon
Ixtiyoriy harakatlarni yuzaga chiqaruvchi
impulslarni muskullarga o'tkazish
2. Rubro-spinal (Monakov)
yon
Skelet muskullarining tonusini saqlab
turuvchi impulslarni o'tkazish
3. Dorsal vestibulo-spinal
yon
Muvozanat 
va 
vaziyat 
saqlanishini
ta'minlovchi impulslarni o'tkazish
4. Olivo-spinal
yon
Aniq emas
5. Retikulo-spinal
oldingi
Skelet 
muskullari 
tonusini 
saqlash,
vegetativ markazlar holatini va muskul
yoylari sezgirligini boshqarishda ishtirok
etadigan impulslarni o'tkazish
6. Ventral vestibulo-spinal
oldingi
Vaziyat 
va 
muvozanatni 
saqlashni
ta'minlovchi impulslarni o'tkazish
7. Tekto-spinal
oldingi
Birlamchi ko'ruv va eshituv reflekslarining
(to'rt tepalik reflekslarini) yuzaga chiqishini
ta'minlivchi impulslarni o'tkazish
8. 
Vental 
ko'rtiko-spinal
(piramida yo'li)
oldingi
Ixtiyoriy harakatlarni yuzaga chiqaruvchi
impulslarni skelet muskullariga yetkazish
Ko’tariluvchi Goll va Burdax tutamlari spinal tugunlardagi sezgir hujayralar
aksonlaridir. Ular impulslarni muskul va pay proprioretseptorlaridan, qisman teri
va ichki retseptorlardan uzunchoq miyagacha yetkazadi. Bu yerdagi Goll va
Burdax yadrolarida yo’lning ikkinnchi neyroni somasi joylashgan. Ikkinchi
neyronning o’simtalari kesishib, talamusning qarama-qarshi yadrolarida
sinapslar hosil qiladi. Ana shu yadrolardan uchinchi neyron boshlanadi,
aksonlari miya po’stlog’idagi IV qavat neyronlarida tugaydi. Goll va Burdax
titamlarini miyelinli tolalar tashkil qiladi. Ulardan qo’zg’alishning o’tish yezligi
60-100 m/s.
Bu tutamlardan periferiyadagi ta’sir chegarasini, joylashishini va vaqtda
o’zgarishini aniq sezishni ta’minlovchi impulslar o’tadi.
Spino-talamik yo’llar og;riq, harorat, taktil sezgilarni shakllaydigan
impulslarni o’tkazadi. Ular orqa miyaga o’tishi bilan yoki bir necha segmentga
ko’tarilgandan keyin kesishib, qarama-qarshi tomonga o’tadi. Ko’ruv
do’mboqlarida tugaydigan tolalar shu segmentlardan boshlanadi. Uchinchi

---

neyron miya po’stlog’ida tugaydi. Spino-talamik yo’llar ta’sirotning sifati
to’g’risidagi axborotni o’tkazadi.
Orqa miyani miyacha bilan bog’laydigan Fleksig va Govers tutamlari
impulslarnni yuqori tezlikda (120 m/s) o’tkazadigan tolalardan tashkil topgan.
Ulardan asosan muskul va paylarning proprioretseptorlaridan muskul tonusi,
vaziyat va muvozanatni, harakatlarni bajarish uchun zarur bo’lgan impulslar
o’tadi.
Tushuvchi yo’llarnning asosiylari kortiko-spinal (piramida), rubro-spinal,
vestibulo-spinal va retikulo-spinal yo’llardir. Piramida yo’li bosh miya
po’stlog’ining 
harakatlantiruvchi 
sohasidagi 
piramidal 
hujayralarning
aksonlaridir. Bu aksonlar oraliq, o’rta, uzunchoq miyadan o’tar ekan, ko’pgina
yon shoxlar beradi va uzunchoq miyaning past qismida ularning ko’pi kesishadi.
Kesishmagan tolalar orqa miyaga tushib, tugaydigan segmentlarda qarama-
qarshi tarafga o’tadi. Piramida yo’lning hamma tolalari orqa miyaning oldingi
shoxlaridagi motoneyronlarda sinapslar hosil qiladi. Bu yo’lning asosiy vazifasi
ixtiyoriy harakatlarni yuzaga chiqaruvchi impulslarni o’tkazishdan iborat.
Rubro-spinal 
(Monakov) 
yo’li 
o’rta 
miyaning 
qizil 
yadrosidagi
nneyronlarning aksonlaridir. Tolalar yadrodan chiqib, qarama-qarshi tomonga
o’tadi. Ularning bir qismi miyacha va to’rsimon formatsiyaga, qolganlari esa
orqa miyaga yo’l oladi. Bu yo’ldan o’tadigan impulslar muskullar tonusini va
beixtiyor harakatlarni boshqaradi.
Vestibulo-spinal yo’lni Deyters yadrosidagi neyronlarning aksonlari tashkil
qiladi. U vestibulyar nerv markazi va miyachadan impulslarni orqa miya
motoneyronlariga yetkazadi. Vestibulo-spinal yo’lning shikastlanishi muskul
tonusi, muvozanatni saqlash, harakatlar uyg’unligi buzilishiga olib keladi.
Orqa miyadan yuqori bo’lgan tuzilmalar tushuvchi yo’llar orqali spinal
neyronlarning hammasini (motoneyronlarni, oraliq va afferent neyronlarnni)
nazorat qilib turadi. Har qaysi tushuvchi yo’lning tolalari ma’lum ishni
bajaruvchi motoneyronlarni faollashtiradi. Kortiko-spinal yo’l tolalari asosan
oyoq-qo’llarning distal qismidagi muskullarga (panja va barmoqlarni
harakatlantiruvchi muskullarga) ta’sir o’tkazsa, retikulo- va vestibulo-spinal yo’l
proksimal muskullarga impulslar yetkazadi.
Tushuvchi yo’llar maxsus tormozlovchi neyronlar (masalan, Renshou
hujayralari) yordamida, presinaptik va postsinaptik tormozlanishni vujudga
keltirib, 
orqa 
miyaning 
ikkilamchi 
afferent 
va 
oraliq 
neyronlari
qo’zg’aluvchanligiga ta’sir qilishi mumkin.
Demak, supraspinal tuzilmalar orqa miya faoliyatini uzluksiz ravishda
nazorat qilib turadi. Orqa miyaning to’la yoki qisman ko’ndalangiga kesilishi bu
nazoratning to’la yoki qisman yo’qolishiga, binobarin orqa miya faoliyatining
keskin buzilishiga olib keladi.
SPINAL KARAXTLIK

---

Orqa miyaning ko’ndalangiga to’la kesilishi sut emizuvchi hayvonlarda juda
og’ir ahvolga – spinal karaxtlik rivojlanishiga olib keladi. Tananning orqa
miyani qirqilgan joyi ostidagi segmentlar nervlaydigan qismlarida ixtiyoriy
harakatlar umrbod yo’qoladi. Bu sohalarda sezgilar ham butunlay yo’qolib, aslo
tiklanmaydi. Qirqilgandan so’nng ma’lum vaqt davomida pastki segmentlardagi
markazlar yuzaga chiqaradigan somatik va vegetativ reflekslar yo’qoladi. Bir-
ikki oy davomida tananing shikastlangan sohasida teri qurib, qizaradi, harorati
ko’tariladi. Chunki tomirlar va ter bezlariga simpatik markazlarning ta’siri
susayadi. Qon tomirlar kengayadi, ter ajtalishi kamayadi. Tannaning katta
sohasida qon tomirlarning birdan kengayishi qrterial qon bosimining xavfli
darajada pasayishiga sabab bo’lishi mumkin.
Vaqt o’tishi bilan orqa miyaning qirqilgan joyidan past qismida reflekslar asli
holiga kela boshlaydi. Pay reflekslari paydo bo’ladi, qon tomirlar tonusi
tiklanadi. Keyingi davrda orqa miya yuzaga chiqaradigan reflekslar kuchayadi.
Somatik reflekslardan birinchi galda bukuvchi reflekslar kuchayadi. Olti-yetti
oydan so’ng yoyuvchi reflekslar ham paydo bo’ladi.
Spinal karaxtlik rivojlanishiga orqa miya qirqilgandan keyin shikastlangan
sohadan past qismiga supraspinal ta’sirlarning o’tmay qolishi sabab bo’lsa
kerak. Chunki reflektor faoliyat tiklangandan keyin orqa miya takroran
qirqilganda, spinal karaxtlik rivojlanmaydi.
Spinal karaxtlikning og’irligi va davomiyligi hayvonlarning qanchalik
rivojlanganiga bog’liq. Baqada bu holat faqat bir necha minut davom etsa,
primatlarda hafta va oylarga cho’ziladi.
Orqa miyaning yarmi ko’ndalangiga kesilsa, kesilgan tomondagi muskullar
shol bo’ladi, muskul holatini va og’riqni sezish buziladi, qon tomirlar ham shol
bo’lib, kengayib ketadi. Qarama-qarshi tomondagi muskullarning ixtiyoriy
harakatlari saqlanib qoladi, muskul holatini sezish ham buzilmaydi, ammo
og’riqni va haroratni sezish yo’qoladi. Taktil sezgi tananing har ikki tomonnida
ham sal pasayadi. Bu alomatlar yig’indisi Broun-Sekar sindromi deyiladi.
Orqa miya tajriba uchun ko’ndalangiga kesiladi ham. Bosh miyasi orqa
miyasidan ajratilgan – spinal hayvonlarda spinal karaxtlik tugaganidan so’ng,
orqa miya reflekslari miyaning yuqori qismlarini ta’siridan xalos bo’lganida
o’rganish imkoniyati paydo bo’ladi.
UZUNCHOQ MIYA VA VAROLIY KO’PRIGI
(KEYINGI MIYA)
Uzunchoq miya va orqa miyaning davomi sifatida Varoliy ko’prigi o’tadi.
MNT ning bu ikki qismi faoliy nuqtai nazardan birbutun tuzilma bo’lib, keyingi
miya nomini olgan. Keyingi miyadagi kul rang modda segmentlarga bo’linishni
qisman saqlab qolgan bo’lsada, bu moddaning asosiy qismi bir0biridan ajralgan
yadrolardan iborat. Uzunchoq miyaning har ikki tarafida oxirgi to’rt juft bosh
miya nervlarining yadrolari jaylashgan. Rombsimon chuqurchaning eng tagida

---

til osti nervi yadrosi, undan sal pastroqda qo’shimcha nerv yadrosi bor.
Rombsimon chuqurchada adashgan nervning yadrosi yuza joylashgan. Undan
lateralroq til-halqum nervi yadrosi turadi.
Uzunchoq miya va Varoliy ko’prigi chegarasida eshituv va vestibulyar
nervlar yadrosi, yuz nervi yadrosi esa to’rsimon formatsiyaning ko’prik qismida
joylashgan.
Varoliy ko’prigining eng yuqori qismida uzoqlashtiruvchi va yuz nervlari
yadrolari bor.
Bosh miya nervlarining yadrolaridan tashqari, keyingi miya kul rang
moddasining bir qismini Goll va Burdax tutamlari tugaydigan neyronlarning
somalari tashkil qiladi. Keyingi miyaning markaziy qismini retikulyar
(to’rsimon) formatsiya tashkil etadi. Bu tuzilmani tashkil qiluvchi neyronlarning
soma va dendritlarida keyingi miyadan o’tgan ko’tariluvchi va tushuvchi
yo’llarning yon shoxlari tugab, uni miyaning hamma qismlari bilan bog’laydi.
Demak, keyingi miyada 8 juft juda muhim ahamiyatga ega yadrolar
joylashgan. Bu yadrolarni periferiya bilan harakatlantiruvchi (somatik), sezuvchi
va ba’zilarini vegetativ tolalar bbog’lab turadi. Shu tolalarga monand
harakatlantiruvchi, sezuvchi va vegetetiv qismlar tafovut qilinadi. Masalan,
adashgan nerv yadrosining harakatlantiruvchi (somatik) qismi halqum va
hiqildoq muskullarini qisqarishini boshqaradi; vegetativ qismi esa hiqildoq,
qizilo’ngach, me’da, ingichka ichak, me’da osti bezi, jigar va yurakka
parasimpatik tolalar yuboradi; sezuvchi qismiga esa ko’krak va qorin
bo’shlog’idagi ko’pchilik a’zo;arda joylashgan turli xildagi retseptorlardan
afferent impulslar yetib keladi.
Keyingi miyaning oq moddasini asosan orqa miyadan bosh miyaga o’tuvchi
ko’tariluvchi yo’llar va bosh miyadan orqa miyaga tushuvchi yo’llar tashkil
qiladi. Bu yerda ba’zi o’tkazuvchi yo’llarning bir tolasi tugab, keyingisi
boshlanadi, ba’zilari kesishuv hosil qiladi, ba’zilari esa keyingi miya
yadrolaridan boshlanib, bosh miyaga, miyachaga ko’tariladi, orqa miyaning
segmentlariga tushadi.
Demak, keyingi miyaning ham reflektor, ham o’tkazuvchi yo’l faoliyatlarini
ajratish mumkin.
KEYINGI MIYA REFLEKSLARI
Keyingi miyada hayotiy ahamiyatga ega bo’lgan bir qator reflekslarning
yoylari tutashgan. Bu reflekslar ichki a’zolar faoliyatini boshqarishda katta
ahamiyatga ega. Birinchi galda bular nafasni boshqaruvchi reflekslar va nafasga
aloqador aksa urish va yo’talish himoya reflekslaridir. Nafas olishni va nafas
chiqarishni, organizmning kislorodga bo’lgan ehtiyojiga qarab nafasning
o’zgarishini nafas markazi ta’minlaydi. U to’rsimon formatsiyaning uzunchoq
miyadagi qismida joylashgan ikkita - inspirator (nafas olish) va ekspirator (nafas
chiqarish) qismidan iborat. Bu markazlar qo’zg’aluvchanligining o’zgarishi

---

orqa miyaning bo’yin va ko’krak segmentlarida joylashgan motoneyronlarga
ta’sir qilib, nafas muskullarining faoliyatini o’zgartiradi. Natijada nafas
o’zgaradi. Nafas markaziga avvalo o’pkaning o’zidagi, nafas muskullaridagi
retseptorlardan kelgan impulslar, qonda kislorod va karbonat angidrid miqdori
o’zgarishi ta’sir qiladi.
Qon tomirlar harakatini boshqaruvchi markaz – keyingi miyaning ikkincchi
hayotiy ahamiyatga ega markazi hisoblanadi. U to’rtinchi qorincha tubida
kattagina sohani egallagan. Tomirlarni harakatlantiruvchi markazning tuzilishi,
uni tashkil qiluvchi neyronlarning xususiyatlari ham yaxshi o’rganilmagan. Bu
neyronlarning aksonlari orqa miyaning ko’krak segmentlariga tushib, simpatik
nerv tizimining preganglionar neyronlarida sinapslar hosil qiladi. Markazdan
tushgan impulslar simpatik neyronlarning tonusini oshirganda tomirlardagi silliq
muskullarni qisqartiradi, tomir torayadi. Bu neyronlarning simpatik
nneyronlarga ta’siri sustlashganda, tomirlar kengayadi.
Qon tomirlarni harakatlantiruvchi markazga birinchi galda tomirlarning
o’zida joylashgan xemo- va mexanoretseptorlardan adashgan, hamda til-halqum
nervlarining afferent tolalari bo’ylab yetib kelgan impulslar ta’sir qiladi.
Nafas va tomir markazlarining shikastlanishi hayvonni halokatga olib keladi.
Keyingi miya hazm faoliyatiga aloqador bo’lgan bir nechta reflekslarni
boshqarishda ham ishtirok etadi. Bu ovqat chaynaash, yutish, emish va
qusishdir. Miyaning bu qismi hazm bezlarida shira ajralishini boshqarishda ham
ishtirok etadi.
Ovqatni chaynash pastki jag’ning yuqori jag’ga nisbatan siljishidan iborat.
Og’iz b’oshlog’’ga tushgan ovqat til, lunjdagi retseptorlarga ta’sir qiladi.
Ulardan hosil bo’lgan impulslar til-halqum nervining afferent tolalaridan o’tadi.
Chaynash jarayonida til va og’iz bo’shlig’i devorlari ishtirok etadi. Chaynash
harakatlari asosan jag’muskullari ishiga bog’liq. Ularni uchlik nervining motor
tolalari nervlaydi.
Ovqatni yutish o’zaro birin-ketin yuz beruvchi murakkab harakatlardan
iborat. Ovqatni yutishda og’iz bo’shlig’i, halqum va qizilo’ngachning bosh
qismidagi muskullar ishtirok etadi.
Yutish refleksi yoyining afferent qismi uchlik, til-halqum va adashgan
nervlarning sezuvchi tolalaridan, efferent qismi esa shu nervlarning
harakatlantiruvchi tolalridan iborat.
Qusish hazm jarayoniga aloqador himoya refleksidir. Bu odatda halqum va
me’da retseptorlari qattiq ta’sirlanganda sodir bo’ladi. Juda ko’p yeyilgan ovqat
va ichimliklar kuchli ta’srlovchilar bo’lishi mumkin. Qo’zg’alish retseptorlardan
adashgan nervning sezuvchi tolalari orqali keyingi miyaga yetib keladi. Bu
refleks yoyinig effektor qismi ancha murakkab. Qusish vaqtida ichak, me’da,
qizilo’ngach muskullaridan tashqari, halqum, hiqildoq, til va og’iz muskullari
qisqaradi, so’lak va ko’z yoshi ajralishi tezlashadi. Demak, qusish jarayonida
qo’zg’alish shu muskul va bezlarni nervlaydigan efferent tolalardan o’tadi.

---

Vestibulyar apparatning kuchli qo’zg’alishi ham ba’zi odamlarda qusishni
paydo qiladi. Qusish markazi gumoral yo’l bilan ham qo’zg’alishi mumkin.
Yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaruvchi mikroblarning zaharlari (toksinlari),
ba’zi dorilar, masalan apomorfin, qusish markaziga kuchli ta’sir etadi.
Emish refleksi emadigan bolalar uchun juda muhim. Bu refleks lablarda
joylashgan retseptorlardan yuzaga chiqadi. Afferent impulslar uchlik nervining
asezuvchi tolalari orqali, efferent impulslar esa yuz nervi bilan til osti nervining
motor tolalari orqali o’tadi. Lablar, lunj va til harakatlari natijasida bolaning
og’iz bo’shlig’ida atmosfera bosimiga nisbatan manfiy bosim paydo bo’lib, u
sutning onaning sut bezlaridan bolaning og’iz bo’shlig’iga o’tishini ta’minlaydi.
Ko’zni uchirish ham keyingi miyaning himoya reflekslariga kiradi. Ko’zning
shox pardasi ta’sirlanganda paydo bo’lgan retseptorlarning qo’zg’alishi uchlik
nervining afferent tolalari orqali markazga yetib keladi va bu yarda shakllanngan
efferent impulslar yuz nervining harakatlantiruvchi tolalari orqali qovoq
muskullarini qisqartirib, qovoqni yumadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, keyingi miya markazlarining faoliyati doim yug’un
bo’lishi kerak. Masalan, yutish markazi qo’zg’alib, yutishni ta’minlagan vaqtda,
nafas markazi to’rmozlanib, nafasni to’xtatishi lozim. Aks holda ovqat
zarrachalari nafas yo’llariga ketib qolishi mumkin. Tomirlarni harakatlantiruvchi
markazning qo’zg’alishi adashgan nervning vegetetiv neyronlarini tormozlab,
yurakning qisqarishlar sonini ko’paytiradi.
Keyingi miyaning reflektor faoliyati juda keng. Bu reflekslar orasida
muskullar tonusini, tananing fazodagi holatini idora qilib turuvchi reflekslarning
ahamiyati nihoyatda katta. Ular miya stvolining statik va statokinetik reflekslari
bilan birga ko’riladi.
O’RTA MIYA
O’rta miya Varoliy ko’prigi va miyacha oldida joylashgan. Uning dorsal
yuzasini to’rt tepalik
hosil qiladi. To’rt tepalik oldingi va orqa
do’mboqchalardan iborat. Silviy suv yo’lining ostidan va ikki yonidan yo’g’on
kalavaga o’xshash miya oyoqchalari o’tadi. Ular ikki tarafga tarqalib, bosh miya
yarim sharlariga kiradi. Miya oyoqchalarining asosiy qismini tushuvchi
o’tkazuvchi yo’llar tashkil qiladi. Oyoqchalarning ko’ndalang kesimida ularni
ikki qismga bo’lib turuvchi pigmentlangan neyronlar to’plamini ko’rish
mumkin. Bu qora substansiya. Qora substansiya va Silviy suv yo’li oralig’ida
qizil yadro joylashgan. O’rta miyada to’rt tepalik, qora substansiya va qizil
yadrolardan tashqari, ko’zni harakatlantiruvchi va g’altak nervlarning yadrolari,
hamda ko’ruv analizatorining faoliyatini boshqarishda ishtirok etadigan yana
ikki yadro – Dorshkevich va Yakubovich yadrolari bor. Asosiy qismi keyingi
miyada bo’lgan to’rsimon formatsiya o’rta miyaga ham ko’tariladi.
O’RTA MIYA YADROLARINING FAOLIYATI

---

To’rt tepalikning yuqori (oldingi) do’mboqlari po’stloq osti ko’ruv markazi
hisoblanadi. Bu yerda oraliq miyaning lateral tizzasimon tanalariga boruvchi
ko’ruv yo’llari ulanadi. Sut emizuvchilarda ko’ruv yo’li tolalarining asosiy
qismi tizzasimon tanalarda tugaydi. To’rt tepalikning oldingi do’mboqlari
yemirilganda ham hayvonlar butunlay ko’r bo’lib qolmaydi. Bunda hayvon
yorug’lik tushgan tomonni ajrata oladi, yurganida to’siq uchrasa, aylanib o’tadi.
Oldingi do’mboqlar ko’rish faoliyatiga bog’liq bo’lgan uchta refleksning
yuzaga chiqishida ishtirok etadi. Bu qorachiq refleksi, ko’z akkomodatsiyasi va
ko’ruv o’qlarini bir nuqtaga qadash – ko’zlar konvergensiyasidir. Ko’z
soqqalarining harakati juda murakkab. Bu harakatlarni ko’zning oltita tashqi
muskullari ta’munlaydi. Ko’z soqqalarining gorizontal, vertikal va aylanma
harakatlarini, 
qorachiq 
refleksinni, 
ko’zlarning 
akkomodatsiyasini 
va
konvergensiyasini ko’zni harakatlantiruvchi va g’altak g’altak nervlarning
markazlari, keyingi miyadagi uzo
lashtiruvchi nerv yadrosi va bu yadrolarni
bog’lab, bir butun tizim hosil qiluvchi Dorshkevich yadrosi boshqarib turadi.
Ko’zni harakatlantiruvchi yadro tagida joylashgan vegetativ Yakubovich yadrosi
ham bu jarayonda ishtirok etadi.
To’rt tepalikning orqa do’mboqlarida eshituv yo’llari tutashib, birlamchi yoki
po’stloq osti eshituv markazi deyiladi. Bu markaz tovush kelayotgan tomonni
aniqlash uchun zarur bo’lgan reflekslarni – quloq suprasini, bosh va gavdani
yangi tovush kelayotgan tomonga burishda ishtorok etadi.
O’rta miyaning muhim yadrolaridan biri qora substansiyadir. U bosh miya
asosida joylashgan bazal tugunlar – targ’il tana va oqimtir yadro bilan tuzilma,
hamda faoliy bog’lanishlarga ega. Bundan tashqari, u o’rta miyaning o’zidagi
qizil yadro va keyingi miyaning Deyters yadrolari bilan ham bog’liq. Qora
substansiyani 
tashkil 
qiluvchi 
neyronlar 
dofaminergik 
tabiatli. 
Ular
katexolaminlardan biri – dofaminni sintezlashga qodir. Bu neyronlarning
aksonlari dofaminli targ’il tana neyronlarida sinapslar hosil qiladi. Qora
substansiyani targ’il tana bilan bog’lovchi yo’llar shikastlanganda ogir xastalik –
parkinsonizm rivojlanadi. Parkinsonizm uchun nafis harakatlarning va
mimikaning buzilishi, beixtiyor titrash harakatlarining paydo bo’lishi xosdir.
Qora substansiya ovqatni chaynash va yutish reflekslarini boshqarishda bevosita
ishtirok etadi.
Orta miyaning qizil yadrosi tushuvchi rubro-spinal yo’l boshlanadigan joy
hisoblanadi. Bu yo’l orqali orqa miya segmentlariga kelib turadigan impulslar
skelet muskullarining tonusini boshqaradi. Qizil yadrodagi yirik neyronlarni
elektr toki bilan ta’sirlash orqa miyadagi bukuvchi alfa- va gamma-
motoneyronlarni qo’zg’atib, yozuvchi motoneyronlarni tormozlaydi.
Rubro-spinal yo’ldan orqa miyaga tushuvchi impulslar samarasi keyingi
miyadagi Deyters yadrosidan boshlanadigan vestibulo-spinal yo’l bo’ylab
keluvchi impulslarnikiga qarama-qarshi: ular yozuvchi muskullarning alfa- va
gamma-motoneyronlarini qo’zg’atib, bukuvchilarinikini tormozlaydi. O’zaro

---

bog’langan qizil va Deyters yadrolari bbir-birini tormozlab turadi. Natijada
yozuvchi muskullar tonusi pasayadi. Bu ikkala yadroni bog’lagan yo’llar kesilsa
(miya to’rt tepelikning orqa do’mboqlari pastidan kesilsa), oyoq-qo’l, orqa,
dumni yozuvchi muskullar tonusi keskin oshib ketadi
–
hayvonda
detserebratsiyalash rigudligi rivojlanadi.
DETSEREBRATSIYALASH RIGIDLIGI
Deyters yadrosini qizil yadroning tormozlovchi ta’siridan xalos qilinsa,
detserebratsiyalash rigudligi kuzatiladi. Mushuk, itlarda bu holat yozuvchi
muskullarning tonusini keskin oshib ketishi bilan namoyon bo’ladi. Natijada
hayvon o’ziga xos vaziyatni egallaydi; oyoq-qo’llari raso uzatilib, boshi
orqasiga qayriladi, dumi ko’tariladi. Hayvonning oyoqlarini bukish uchun
anchagina kuch sarflash kerak bo’ladi. Kuch bilan bukilgan oyoqni qo’yib
yuborilsa, yana yoziladi.
Deyters yadrosi elektr toki bilan kuydirilsa yoki miya bu yadrodan pastroqdan
ikkinchi marta kesilsa, rigidlik yo’qoladi. Qizil yadro Deyters yadrosini
tormozlovchi impulslar manbai bo’lishi bilan birga, miyacha va bosh miya
po’stlog’ining motor sohasidan kelgan tormozlovchi ta’sirlarni o’tkazuvchi
markaz hamdir. Miyacha yoki po’stloqning motor sohalarini olib tashlash ham
yozuvchi muskullar tonusini oshiradi.
Detserebratsiyalash rigudligi reflektor yo’l bilan vujudga kelgan holat. Uni
muskullarning proprioretseptorlaridan markazga intiluvchi impulslar yuzaga
chiqaradi. Agar rigidlikdagi hayvonning bir oyog’ini nervlaydigan orqa
miyaning sezuvchi ildizlari kesib tashlansan shu oyoqda rigidlik yo’qoladi.
Tabiiy sharoitda qizil yadro orqa miyaning proprioretseptiv reflekslarini
boshqaribb 
tursa 
kerak. 
Bu 
boshqarishning 
bir 
yo’li 
muskul
proprioretseptorlarining 
sezgirligini 
nazorat 
qilib 
turuvchi 
gamma-
motoneyronlarning qozg’aluvchanligini o’zgartirishdan iborat bo’lishi mumkin.
Odamning o’rta miyasi shikastlanib, qizil yadro zararlanganda, ko’pincha
rigidlik paydo bo’ladi. Ammo odamda yozuvchi muskullarning emas, balki
bukuvchi muskullarning tonusi oshib ketadi. Bemor oyoq-qo’llarini bukib,
tanasiga bosib, boshini egib yotadi.
KEYINGI MIYA, O’RTA MIYA (MIYA STVOLI)NING TONIK
REFLEKSLARI VA HARAKATLARNI BOSHQARISHDAGI
ISHTIROKI
Fazoda gavda vaziyatini saqlash (yotish, o’tirish, turish) va harakat qilish bir
qaraganda, sodda jarayonga o’xshaydi. Aslini olganda, uni amalga oshirish
anchagina murakkab, qonuniy ravishda ketma-ket sodir bo’ladigan reflekslarga
bog’liq. Bu reflekslar natijasida tananing fazodagi vaziyatiga qarab muskullar
tonusi qayta taqsimlanadi. O’z vaqtida xilma-xil tonik reflekslarni sinchiklab

---

tekshirgan R.Magnus ularni ikki guruhga bo’lgan. Birinchi guruhga gavdaning
fazodagi muayyan vaziyatini ta’minlovchi statik reflekslar kiradi. Gavdaning
surilishi natijasida yuzaga chiqadigan statokinetik reflekslar ikkinchi guruhni
tashkil qiladi.
Statik reflekslar o’z navbatida pozotonik va rostlanish reflekslariga bo’linadi.
Ularni vestibulyar apparatdan va bo’yin muskullari proprioretseptorlaridan miya
stvoliga (keyingi va o’rta miyaga) keluvchi impulslar paydo qiladi. Bu
reflekslarni detserebratsiyalangan hayvonlarda kuzatish qulay. Ularni yuzaga
chiqarish uchun hayvon boshining fazodagi holatini passiv o’zgartiramiz.
Pozotonik reflekslar tana va oyoq muskullarining tonusi o’zgarishi (qayta
taqsimlanishi) sifatida namoyon bo’ladi. Tonusning qayta taqsimlanishi
boshning fazodagi holati o’zgarganda qo’zg’algan proprioretseptorlardan
markazlarga kelib ta’sir qilgan impulslariga bog’liq. Bu ta’sirotlarning birini
ikkinchisidan ajratish uchun tajriba labirintlari olib tashlangan hayvonlarda
o’tkaziladi. Operatsiya qilingan hayvonlarda vestibulyar apparatdan keluvchi
impulslar yo’qoladi, bo’yin muskullaridan keluvchi impulslar esa saqlanib
qoladi. Bo’yin muskullari proprioretseptorlarini “o’chirish” uchun hayvonga
bo’yinni harakatlantirishga imkoniyat bermaydigan gips yoqa kiydirib qo’yiladi.
TONIK REFLEKSLAR