Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik

Belgi
No'xotlaf^^
ranglari
Gen
Genotip
Sariq
A
AA, Aa
Yashil
a
aa

---

10
Genetika
G a m e ta la r
Fi
1-r a s m.
Monogibrid duragaylash sxemasi. Mendelning bir xillilik qonuni.
Natijada, fenotipi jihatidan 4A (100%) sariq, genotipi jihatidan 
4Aa (100%) geterozigotali avlod kelib chiqadi 
(1-rasm).
Mustaqil yechish uchun masalalar
1-masala. Drozofila pashshasi qanotining uzun b o ‘lishligini 
dom inant A geni va kalta b o ‘lishligini retsessiv a geni ta ’m in etadi. 
G om ozigotali uzun qanotli pashshalar kalta qanotli pashshalar 
bilan chatishtirilganda F
1
pashshalarning qanotlari qanday b o ‘ladi? 
F
1
da olingan urg‘ochi va erkak pashshalar o ‘zaro chatishtirilsa, F
2 
da olinadigan pashshalarning genotipi va fenotipichi? F
1 
pashshalari uzun va kalta qanotli pashshalar bilan qayta chatishti- 
rilsa-chi?
2-m asala. Agar quyonlarning avlodida junning qalin va siyrak- 
ligi b o ‘yicha fenotipda 3 : 1 yoki 1 : 1 nisbatda ajralish kuzatilgan 
b o ‘lsa, ularning ota-onasi genotipini va fenotipini aniqlash mum- 
kinmi?
3-m asala. O ta-onasi qo‘ng‘ir ko‘zli b o ‘lgan, ko‘k ko‘zli yigit, 
otasi qo‘ng‘ir ko‘zli, onasi ko‘k ko‘zli ayolga uylangan. Ushbu 
nikohdan ko‘k ko‘zli o ‘g‘il farzand tug‘ildi. O ta-ona va farzand- 
ning genotiplarini aniqlang.
4-m asala. O ta-onasi malla sochli b o ‘lmagan, lekin akasi malla 
sochli b o ‘lgan ayol, onasi malla sochli, otasi esa malla sochli 
b o ‘lmagan malla sochli erkakka turm ushga chiqqan. Ushbu nikoh­
dan malla sochli b o ‘lmagan o ‘g ‘il va malla sochli qiz tug‘ilgan. 
Ushbu oila a ’zolarining genotipini aniqlang va shajarasi jadvalini 
tuzing.

---

11
5-m asala. Ipak qurti urug‘ining rangi b o ‘yicha bir nechta 
mutantlari mavjud: oq, qizil, pushti, och jigarrang va hokazo. 
Barcha sanoatbop zotlar uchun xarakterli b o ‘lgan urug‘ning 
qoram tir rangi boshqa rangdagi m utantlardan dom inantlik qiladi. 
Agar qoram tir urug‘dan chiqqan gomozigota kapalakni qizil 
urug‘dan chiqqan gomozigota kapalak bilan chatishtirilsa:
1. Birinchi va ikkinchi avlod duragaylarining urug‘i qanday 
rangda b o ‘ladi?
2. Birinchi avlod duragaylari bilan qizil rangli urug‘dan olin- 
gan gomozigotali dastlabki kapalak o ‘rtasida tahliliy chatishtirish 
o ‘tkazilsa, qanday avlod hosil b o ‘ladi?
6
-masala. Qora ko‘zli geterozigota erkak bilan ko‘k ko‘zli ayol 
turm ush qurishdi. Farzandlarning ko‘zi qanday rangda b o ‘lishini 
aniqlang (ko‘k ko‘z — autosom a bilan bog‘langan retsessiv belgi).
7-m asala. Oilada ota-onalardan biri normal, ikkinchisi poli- 
daktiliyali (oltita barmoqli). U lardan norm al (besh barmoqli) bola 
tug‘ildi. Keyingi bolaning norm al tug‘ilishi ehtim oli qanday? (poli- 
daktiliya autosom a bilan bog‘liq dom inant belgi).
8
-masala. Kar-soqov (retsessiv) ayol bilan norm al eshitadigan 
erkak nikohidan kar-soqov bola tug‘ilgan. O ta-ona genotiplarini 
aniqlang.
9-m asala. Eron mushuklarida uzun junlilik kalta junlilikka nis- 
batan ustunlik qiladi. Kalta junli erkak mushuk uzun junli urg‘ochi 
mushuk bilan chatishtirilganda 3 ta uzun junli va 3 ta kalta junli 
m ushukchalar tug‘ildi. Kalta junli erkak mushukning genotipi qan- 
day?
10-masala. Itlarda qattiq ju n —dom inant, yumshog‘i — retses­
siv belgi hisoblanadi. Q attiq junli ota-onadan qattiq junli kuchuk 
bola tug‘iladi. K uchuk bola genotipida yumshoq ju n allel geni 
borligini bilish uchun uni qaysi it bilan chatishtirish lozim?
Mustaqil tayyorlanish uchun topshiriqlar
I. Mavzuni o'rganing va quyidagi savollarga javob bering:
1. Mendel irsiyat qonunlarini kashf etishga qanday muyassar 
bo‘ldi?
2. Alternativ, dominant va retsessiv belgilar tushunchalarini 
izohlab bering.
3. Genotip, fenotip, gomozigota va geterozigota tushunchalarini 
izohlang.
4. Monoduragay chatishtirishning sitologik mohiyatini tushuntiring.

---

12
Genetika
Test topshiriqlari
1. Mendelning I qonuni:
A) Avlodlar sonining bir xilligi
B) Belgilarning ajralishi
C) Avlodlar sonining xilma-xilligi
D) Avlodlarning ota-onalarga o‘xshashligi
E) 1-avlod bir xilligi
2. Mendelning I I qonuni:
A) Belgilarning mustaqil taqsimlanishi
B) Yashirin belgilarning paydo bo‘lishi
C) Belgilarning ajralishi
D) Belgilar sonining kamayishi
3. Mendelning I I I qonuni:
A) Belgilarning mustaqil taqsimlanishi
B) Belgilarning mustaqil genlar tomonidan yuzaga chiqishi
C) Belgilar sonining kamayishi
D) Retsessiv belgilarning mustaqil taqsimlanishi
E) Genlar mustaqilligi ortishi
4. Gametalar sofligi qonuni:
A) Har bir gametada allellardan bittasi bo‘lishi
B) Bitta gametada bir juft allel bo‘lishi
C) Allellar taqsimlanishi tasodifiyligi
D) Allellar taqsimlanishi jinsga bog‘liqligi
E) Genlar sofligi genotipga bog‘liqligi
5. Bir juft belgisiga nisbatan geterozigotalilarda qancha tipdagi
gametalar hosil bo‘ladi?
A) 
8
B) 2 C) 4 D) 16 E) 32
6. Duragaylash usuli:
A) Ayrim belgilar irsiylanishini tahlil qilishga imkon beradi
B) Avlodlar har xil tiplarini miqdoriy hisoblashga imkon beradi
C) Organizmlarning sof liniyalarini o‘rganishga imkon beradi
D) Hamma javoblar bir-birini to ‘ldiradi
E) Hamma javoblar noto‘g‘ri.
3 -§ . M endelning ikkinchi belgilarning ajralish qonuni
Birinchi avlod duragaylari o ‘zaro chatishtirilganda ikkinchi 
avlodda ham dom inant, ham retsessiv belgilarning nam oyon 
b o ‘lganligini ko‘ramiz, ya’ni belgilar ajralishi kuzatiladi.

---

13
Bu tajribani quyidagicha ifodalash mumkin:
P: (F1) O Aa X O Aa 
genotip: 1AA; 2Aa; 1aa.
(25%; 50%; 25%).
Gametalar: A 
a 
A 
a
F2: 
AA: Aa: Aa: aa 
fenotip: 3A: 1a (75% : 25%).
Bu tajribadan Mendelning ikkinchi qonuni kelib chiqadi: bir ju ft
bir-birini inkor qiluvchi belgilar bilan farq qiluvchi organizmlar
o ‘zaro chatishtirilganda keyingi avlodda belgilar fenotip b o ‘yicha 3 : 1,
genotipi b o ‘yicha 1 : 2 : 1 nisbatda ajraladi. Bu qonun ajralish
qonuni deb ataladi (2-rasm).
Shunday qilib geterozigotali organizmlarda fa qa t dominant belgi­
lar yuzaga chiqadi. Allel genlar bir-birlari bilan q o ‘shilib ketmaydi-
lar. Bu xususiyatga asoslanib Mendel «gametalar sofligi» nomli
gipotezasini yaratdi va keyinchalik bu gipoteza sitologik jihatdan
asoslandi va genetika qonuniga aylandi.
Allel genlar somatik hujayralarning diploid to ‘plamidagi 
gomologik xromosomalarning bir xil joylariga (lokuslariga) joy- 
lashadi. Demak, geterozigotali organizmda gomolog xromosoma- 
lardan birinchisida dom inant, ikkinchisida esa retsessiv allel joy- 
lashadi. Meyoz jarayonida gam etalarga gomolog xromosomalar­
ning faqat bittasi o'tadi, shuning uchun ular allel genlardan faqat 
bittasini o'zida saqlaydi.
Bu qonunni sitologik jihatdan shunday ifodalash mumkin:
P 
O A — | - a 
X
O A — | - a
G am etalar 
A — |— a 
A — |— a
F
A — |— a A — — a 
A — |— a A — |— a
4 - § . M endelning uchinchi qonuni
Endi digibrid chatishtirishda belgilarning nasldan naslga qan- 
day o'tishi bilan tanishaylik.
Duragaylash uchun ikki juft bir-birini inkor qiluvchi belgilar 
olinadi, masalan rangi va shakli bilan farq qiluvchi n o ‘xotlar 
chatishtiriladi.

---

14
Genetika