Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik

BBK28.04(5U)ya722
ISBN 978-9943-00-590-7
© A.E Eshonqulov va boshqalar, 2010.
© “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik 
kompaniyasi Bosh tahririyati, 2010 
© «TURON-IQBOL», 2010

---

3
K IR IS H
Biologik fanlar orasida eng m uhim laridan biri genetikadir. 
G enetika — hayotning asosiy xususiyatlari irsiyat va o ‘zgaruv- 
chanlik qonuniyatlarini, bu qoniniyatlardan amaliy maqsadlarda 
oqilona foydalanish usullarini o ‘rganadigan fandir.
G enetika faniga oid bilimlar inson uchun zarur b o ‘lgan, xalq 
xo‘jaligining deyarli ham m a sohalarda qo‘llaniladi. Hozirgi davrda 
genetikaning juda tez rivojlanayotgan sohalari biotexnologiya va 
genetika injeneriya seleksiyaning asosiy usullari hisoblanadi. 
Seleksiyaning asosiy vazifalari esa m adaniy o ‘simlikning hosildor 
navlarini, uy hayvonlarining yangi zotlarini, mikroorganizmlarning 
foydali shtam mlarini keltirib chiqarishdir.
Molekulyar genetika va genetik injeneriyaning keyingi yillarda 
barq urib rivojlanishi mikroorganizmlar, o ‘simliklar va hayvonlar 
irsiyatini inson uchun foydali tom onlarga o ‘zgartirish imkoniyatini 
yaratmoqda.
Ayniqsa 
odam
genetikasi 
m uam m olarini 
o ‘rganishda, 
odam larda uchraydigan irsiy kasalliklarni davolashning istiqbolli 
usullarini yaratishda genetika fanining roli juda muhimdir.
Akademik litsey va kollejlar talabalari uchun tavsiya etila- 
yotgan bu darslikda genetika fanining asosiy m uam m olari qisqa va 
tushunarli tarzda bayon qilingan.
K o‘pchilik mavzularning m azm uni qisqacha tushuntirilgandan 
keyin mavzuni mustahkamlash uchun savollar berilgan, vaziyatga 
oid masalalar, test topshiriqlari va unga javoblar keltirilgan.
Mualliflar bu darslikni yaratishda mavzular mazmunining 
sodda, tushunarli b o ‘lishiga ko‘proq e ’tibor berdilar.
Ayniqsa darslik oxirida keltirilgan atam alar lug‘ati talabalar- 
ning genetikaga oid bilimlarni o ‘zlashtirishiga katta yordam beradi 
deb hisoblaymiz.
Darslik biologiya va genetika darsliklaridan maktablar, kollej­
lar, akademik litseylar va oliy o ‘quv yurtlarida uzoq yillar davomi- 
da bilim berib kelgan va shu fanlar b o ‘yicha o ‘quv qo‘llanmalari va 
darsliklar yaratgan mualliflar tom onidan yozilgan.
Shubhasiz, darslikda ayrim kamchiliklar uchrashi mumkin. 
U larni bartaraf etish maqsadida berilgan maslahatlar, taklif va 
mulohazalarni mualliflar m innatdorchilik bilan qabul qiladilar.

---

4
Genetika
I B O B
1 -§ . G enetika fani va uning 
qisqacha yaratilishi tarixi
“G enetika” so‘zi grekcha “genesis” so‘zidan olingan b o ‘lib, 
“kelib chiqish” , “tug‘ilishga taalluqli” degan m a’nolarni beradi. 
G enetika barcha tirik organizmlarga xos b o ‘lgan xususiyat — irsi- 
yat va o ‘zgaruvchanlik qonunlarini o ‘rganuvchi fandir.
Irsiyat — organizmning o'z belgisi va rivojlanish xususiyatlari-
ni kelgusi avlodlariga o'tkazish xossasidir.
Irsiyat tufayli tur 
doirasidagi individlar o ‘xshash b o ‘ladi.
O 'zgaruvchanlik — organizmlarning individual rivojlanish
jarayonida yangi belgilarni k a sh f etish xossasidir.
O ‘zgaruvchanlik 
tufayli tu r doirasidagi individlar bir-biridan farq qiladi. Demak, 
irsiyat bilan o'zgaruvchanlik bir-biriga qarama-qarshi, ammo bir- 
biri bilan uzviy bog‘liq xossalardir. Irsiyat tufayli turning bir xilligi 
saqlanib borsa, o ‘zgaruvchanlik uning xilma-xilligini ta ’minlaydi. 
Bir tur individlari o ‘rtasidagi tafovutlar organizm irsiyatining mod- 
diy asoslari 
o ‘zgarishiga bog‘liq. O ‘zgaruvchanlik tashqi m uhit 
sharoitlari bilan ham belgilanadi.
O ‘zgaruvchanlik tirik tabiatning xilma-xilligini yaratib, tanlash 
uchun material yetkazib beradi, irsiyat esa bu xilma-xillik orasidan 
eng moslanganlarini saqlab qoladi, o ‘zgaruvchanlik natijalarini 
mustahkamlaydi.
Tiriklikning bu ikkala qaram a-qarshi b o ‘lib tuyulgan xususi- 
yatlari: irsiyat (konservativ) va o ‘zgaruvchanlik (progressiv) organik 
olamning evolutsiyasi asosini tashkil qiladi.