Valeologiya asoslari

Alkogol bilan o ‘tkir zaharlanishning belgilari
Alkogol iste’m ol qilinganda turli darajada zaharlanish sodir b o ‘ladi. 
A lkogoldan zaharlanishning uch darajasi mavjud.
B irinchi darajada q o 'z g 'a lish hosil b o 'la d i, eyforiya, tetik lik , 
q o 'rqish, harakat faolligining torm o zlan ishi vujudga keladi. Biroz 
qizarish, kam hollarda teri qatlam ining oqarishi, pulsning tezlashishi, 
ishtahaning yaxshilanishi, jinsiy qobiliyatning ortishi kuzatiladi, odam
tetik, saxiy, ko ‘p narsalarni va’da qiladigan, k o ‘p gapiradigan b o 'lib
qoladi, distansiya va taktil sezgirligini y o'qotadi.
Ichib olgan odam o 'zin in g im ko n iyatlarini yuqori b ah olay d i, 
m aqtan cho q bo'lib qoladi, k o 'p in ch a eyforiya holatid a tajovuzkor, 
qasoskor b o'lib qoladi.
Bu h o latlarning barchasi m iya yarim sh arlarida to rm o zlo vchi 
j a r a y o n l a r n i n g p a s a y is h i h is o b ig a p o 's t l o q o s tk i q i s m l a r
to rm ozlanganidan darak beradi.
I k k in c h i d a ra ja d a m a s tlik m a rk a z iy n e rv tiz im in in g o liy
b o 'lim larining torm ozlanishi bilan xarakterlanadi.
B unda um um iy zaiflik, fikrlash tem p in i pasayishi, yurishning 
sekinlashuvi, nutqning buzilishi kuzatiladi, m uvozanat va o 'z xulqini 
nazorat qilish izdan chiqadi.
U chinchi darajadagi mastlik bu ongning chuqur buzilishi hisoblanib, 
odam hushidan ketadi. K om ada a w a l teri qizaradi, so'ng ko 'karib 
ketadi. Q orachiq keskin torayadi, tan a h aro rati pasayadi, nafas olish 
sekinlashadi. Puls tez -te z , b o'sh ura boshlaydi.
M uskul tonusi pasayadi, b a ’zan tu tq a n o q tu ta d i, siydik ajralish 
ixtiyorsiz bo'ladi.
Bu stadiyada ko'pchilik ichki a ’zo lar va qon aylanishi buziladi. 
K am qonlik rivojlanadi, m odda alm ashinuvi buziladi.
O g'ir m astlikdan so'ng odam hech narsani eslam aydi, t a ’sirchan 
b o 'lib qoladi, kam harakat qiladi.
U yqu buziladi, bunda alkogol 8-20 sutkagacha organizm da saqlanib 
qoladi. Ba’zi alkagoliklarda psixik buzilishlar sodir bo'ladi. B unda 
uzoq m uddatli yuqori t a ’sirchanlik, tajovuzkorlik, o 'z -o 'z ig a qasd 
qilish vujudga keladi. Ba’zan patologik m astlik hosil bo'lad i, bu nd a 
ongning tez o'zgarishi - epileptik holat ro 'y beradi. Bunday mast 
odam bitta so 'z yoki gapni qaytaraveradi yoki jin n i bo'lib qoladi. 
Ba’zi h ollarda antisotsial holat ro 'y beradi.
6 4

---

D u n y o b o 'y ich a h a r yili chekish tufayli 3 m illion o d am oMadi. 
T a m a k i 
tu rli m am lakatlarda ah olin ing 20 foizining o 'lim ig a sabab 
b o 'lm o q d a . 1995 y ild a 43 foiz e rk a k la r, 7 foiz a y o lla r ta m a k i 
ch e k ish d a n o'lgan.
B iznin g davrim izda tam ak i ch ek ish b u tu n d u n y od a tarq algan . 
A ngliyada 75 foiz erkaklar, 27 foiz ayollar tam aki chekadilar. A Q Sh 
da 18-19 yoshdagi o 'sm irla rn in g y arm i, m aktab o 'q u v c h ila rin in g
to 'rtd a n b ir qism i tam aki chekadi. D aniyada 81 foiz o 'q u v ch i o 'g 'il 
bolalar, 56 foiz qizlar chekadi. Italiyada yoshlarning 55 foizi, qizlarning 
55 fo izi, Shvetsiyada 46 foiz o 'sp irin yigitlar, 36 foiz qizlar sigareta 
c h e k a d ila r. K a sh a n d a la r aksariyat 
tam ak i ch ek ishn i 9 yosh d an
boshlaydilar.
O 'zbekisto n da ham tam aki, nos chekuvchilar soni ortib borm oqda. 
Hozirgi vaqtda bozor iqtisodiga o 'tish m unosabati bilan m ayda xususiy 
savdo nu q talarid a sigareta sotish o rtib borm oqda. Sigareta va nos 
b a rc h a yoshdagi o 'sm ir va o 'sp irin larg a chegaralanm ay sotilm oqda. 
Statistika m a ’lum otlariga qaraganda, sayyoram izning 60 foiz erkaklari, 
20 foiz ayollari chekadilar.
O siyo m am lak atlarida nos chekish keng tarqalgan. O 'zb ek isto n d a 
ham a y rim nos c h e k u v ch ila r bu noxush o d atg a 13-14 y oshdan 
b o sh la b o 'rg a n m o q d a la r. S h u nin g u c h u n , b ir o 'y lab k o 'rish kerak. 
N im a u c h u n od am tam a k i yoki nos chekadi? C h e k ish n in g keng 
ta rq a lish ig a sabab nim a?
T ad q iq o tch ilarn in g an iq lashicha, chekishning sabablari turlicha:
B irin c h i sabab — qiziqish, tam aki t a ’m ini bir tatib k o'rish bo 'lsa, 
ikkinchi sabab kattalarga taq lid qilishdir. C hekish keng tarqalishiga 
klublar, kechalardagi k om paniyalar, turli uchrashuvlar sabab bo'ladi. 
Bir m a r ta chekib ko 'rg an od am p apiro s tu tu n in in g hidini yana tatib
k o 'rish n i yoqtirib qoladi, y ana chekkisi keladi, so 'n g chekish odatga 
aylanib qoladi.
B angilik giyohvandlikning boshlanishidir. Tam aki chekish odati 
hozirgi vaqtda yer shari aholisining ko'p ch ilik qism ini qam rab olgan. 
O 'sm ir dastlab chekkanda kattalarga taqlid qilm oqchi bo'ladi. Birinchi 
papiros yoki nos chekilganda o 'sm ir organizm ida him oya reaksiyalari 
vujudga keladi. U ning k o 'n g li ayniydi, k o 'p so 'la k ajraladi, qon 
to m irla r torayadi, o 'sm irn in g rangi oqaradi. Ba’zida hushidan ketadi. 
Bir n e c h a m arta ch e k k an d a n so 'n g o 's m ir o rg an izm id a him oya
65

---

reaksiyalari kamayib b oradi va oxir oqibat o ‘sm ir organizm i tam ak i 
va nosga o ‘rganib qoladi. So‘ng o ‘sm irda m ustahkam shartli refleks 
hosil bo'ladi. O 'sm ir 12-15 yoshda tam aki yoki nos t a ’m ini tatib
k o 'rar ekan, chekishning dastlabki davrida organizm da h ar xil sezgilar 
y o 'q o lib boradi. Bu davrda u b ir k u n d a 10-15 tag a c h a p a p iro s 
chek adigan b o 'lad i. C h eku v chilard a asta-sekin nik o tin sin d ro m i 
shakllanib boradi, boshq acha aytganda organizm da nikotinni qabul 
qilishga bog'lanib qolish vujudga keladi. Bu uch bosqichda rivojlanadi:
1. Birinchi bosqich — bu psixik m oslashish bosqichi b o 'lib , b un d a 
odam chekkisi kelaveradi va borgan sari k o'p ro q papiros chekadi. 
M azkur bosqich 1-5 yil davom etadi.
2. Ikkinchi bosqichda som atik belgilar nam oyon b o 'la boshlaydi, 
chekuvchida bronxit kasali hosil b o 'lad i, oshqozon va yurak ham d a 
boshqa a ’zolarda o g'riq raydo b o 'lad i. N erv tizim ida o'zgarish sodir 
bo'ladi. Chekuvchida ta ’sirchanlik, bosh og'rish holatlari sodir bo'ladi. 
Bu bosqich 5-15 yil davom etadi.
3. Uchinchi bosqichda chekish avtomatik tus oladi. Doimiy bosh og'rig'i, 
xotiraning susayishi, juda ta ’sirchanlik va doimiy yo'tal paydo bo'ladi.
G iyohvandlar o 'z salom atligi, o b r o '- e ’tiborini yo'qotgan, nogiron 
odam lardir. U lar davolash m aqsadida beriladigan narkotik m oddaga 
nisbatan 2-10 m artadan ortiq dozadagi narkotik m odda qabul qiladilar.
1) narkotik m odda dastlab qabul qilinganda odam da kayf qilish — 
eyforiya vujudga keladi; 2) b unday kayfiyatni yana hosil qilish uchu n 
o 'sm ir yana narkotik m oddani qabul qilishga kirishadi, so'ng narkotik 
m oddani iste’mol qilish odatga aylanib qoladi. Endi o 'sm ir narkotik 
m oddani qabul qilm asdan tu ra olm aydi.
O rg an izm reaktivlik ligin in g kam ayishi va n a rk o tik m o d d ag a 
o 'rg an ib qolish tufayli odam giyohvand bo'lib qoladi. A sta-sekin 
narkotik m oddaga jism oniy va psixik jihatdan bog'lanib qolish vujudga 
keladi. N arkom aniyaning shakllanish dinam ikasi shartli ravishda 3 
bosqichga b o 'lin a d i. B irinchi b osqich ad aptatsiya — m oslashish 
(organizm reaktivligining o'zgarishi va psixik bog'lanishning vujudga 
kelishi) davridir. Ikkinchi bosqichda jism oniy bog'liqlikning vujudga 
k elish i, n a rk o tik m o d d a is te ’m ol q ilish n i x o h la m a g a n d a ham
organizm ning narkotik m oddani qabul qilishga talabi hosil bo'ladi. 
U ch inch i bosqichda organizm b arch a tizim larining izdan chiqishi, 
psixikaning o'zgarishi kuzatiladi. Bu bosqichda giyohvandlar tez 
q o 'zg 'alu v chan bo 'lib qoladilar, jin o iy ishlarni am alga oshiradilar. j
6 6

---