Valeologiya asoslari

Tamaki chekishning sogiiqqa zarari.
T am aki chekish o d am organizm iga t a ’sir qiladim i? S o ‘zsiz t a ’sir 
qiladi. O dam papiros ch ek kanda tam aki tu tu n i b ila n nafas o ladi, 
o ‘pkaga kislorod o ‘rniga S 0 2 (karbonat angidrid) gazi b o rib , q on g a 
o ‘tadi, organizm dagi m o d d ala r alm ashinuvi buziladi, b u n d a y h o lat, 
o ‘z navbatida, o rganizm kislorod tanqisligiga sabab b o 'la d i. T am ak i 
tarkibidagi am m iak nam lik ishtirokida o ‘pka alveolalari (hujayralarida) 
ishqor - nashatir spirtiga aylanadi. Bu ishqor o'p k an ing shilliq qavatini 
ta ’sirlab, chekuvchida b ronxit kasalligini keltirib ch iq arad i. B uning 
oqibatida o ‘pkaning turli yuqum li kasalliklarga chidam liligi kam ayadi. 
O lim lar m a ’lu m o tic h a , sil kasalligiga d u c h o r b o ‘lg an larn in g 90 foizi 
c h e k u v c h i la r d ir . T a m a k i ta r k i b id a g i k o n s e r a g e n m o d d a l a r
chekuvchilarda sarato n (rak) kasalligini keltirib ch iq arad i. T am ak i 
tarkibidagi nikotin — kuchli zahar. N ik o tin -n in g 0,1 g ram m i o d a m n i 
o id ira d i. Bu doza 20 d o n a papirosda mavjud. A gar ch e k u v ch i h a r 
kuni 20 dona papiros cheksa, 30 yil m obaynida 200 m ing d o n a papiros 
chekadi, bu 160 kg tam a k i degani. B u n d ay m iq d o rd a g i p a p iro s 
ta rk ib id a 800 g n ik o tin b o 'la d i. C h e k u v c h i b ir k u n d a o d a m n i 
o id ira d ig a n m iqdordagi n ikotinni yutadi. Lekin bu n ik o tin o z -o z
m iqdorda organizm ga kiradi. N ik o tin birinchi n avbatda n e rv tiz im in i 
z a h a rla y d i. U z o q m u d d a t p a p iro s c h e k k a n o d a m n in g q o ‘lla ri 
qaltiraydi, nafas olishi qiyinlashadi, o ‘q tin -o ‘q tin y o ‘ta la d i, k o ‘ngli 
ayniydi. N ikotin sim patik va parasim patik nerv tizim lariga t a ’sir etadi. 
Bem orda dastlab yurak te z -te z qisqaradi, qon bosim i o rta d i, periferik 
qon tom irlarida spazm a, yurakning toj tom irlarid a kengayish holatlari 
sodir bo'ladi. Q o n d a nikotin m oddasining ko'payishi tufayli b e m o rd a
infarkt kasalligi kelib ch iq adi. T am ak i tu tu n i b ro n x la rn i keskin 
toraytirib, so ‘ng kengaytiradi. C hekish tufayli o d a m n in g x o tirasi 
susayadi, ozib ketadi. Yosh o 'sm irlarn in g chekishi tufayli b ola o 'sish
va rivojlanishdan o rq ad a qoladi, u ru g ‘ hujaylarida o 'z g a rish la r so d ir 
bo'ladi, jinsiy ojizlik kelib chiqadi.
Tam aki chek u v ch ilard a askorbin kislota, fu ro se m id , g e p a rin , 
esterogenlarning t a ’sir etish kuchi kam ayib ketadi. S h u n in g u c h u n , 
chekuvchilarda qon bosim i, qandli diabet, yurak ishem iyasi kasalliklari 
kuzatiladi. O shqozon yarasi nafas yo 'llari kasalliklarini dav olashni 
qiyinlashtiradi. N ik o tin buyrak usti bezi funksiyasiga ju d a salbiy t a ’sir 
etadi. B undan tash qari nikotin ateroskleroz kasalligining z o 'ra y ib
ketishiga sabab b o 'lad i.
67

---

Surunkali chekish orqa m iya funksiyalariga salbiy t a ’sir etadi. Bu 
jinsiy ojizlikka sabab b o 'lad i.
Ayniqsa, yosh qizlaming papiros chekishi barcha a ’zolariga zararli 
ta ’sir etadi. Chekuvchi qizlar rivojlanishdan orqada qoladilar, tez 
kasallanadilar, hayz ko'rish sikli buziladi. Surunkali chekish qiz bola 
husnini buzadi, u erta balog'atga yetadi. Chekuvchi ayollar tez qariydilar, 
yuzlariga ajin tushad i, yuz terisining rangi o 'zgaradi. C hekuvchi 
ayollarning 30 foizida bazedov kasalligi (buqoq) taraqqiy etadi.
Shuni aytish kerakki, chekm ovchilar chekuvchilar yonida turishi 
tufayli chekuvchilardagi kasalliklar chekm ovchilarda ham hosil bo'lishi 
m um kin, chunki chekm ovchilar passiv chekuvchilar hisoblanadilar. 
Tekshiruvlardan m a ’lum bo'lishicha, qon ivish jarayonini tezlashtirib 
yuboradi. P eriferik to m irlard a aterosklerozning kuchayishi natijasida 
oyoq qon to m irlarida en d aterit kasalligi kelib chiqadi. B em or oyoq 
b o 'g 'in la rid a og'riq sezadi, keyinchalik yurolm ay qoladi.
N ikotin oshqozon shirasining ajralish m e ’yorini buzadi va u n d a 
kislota m iqdorining izdan chiqishiga olib keladi. C hekish jaray onid a 
oshqozon tom irlari torayadi, oshqozonning shilliq qavati yallig'lanadi. 
U larda sezish organlarining faoliyati izdan chiqadi. Chekuvchida asta- 
sekin rang ajratish qobiliyati pasaya boradi, dastlab yashil, so'ng 
qizil va sariq ranglarni ajrata olm ay qoladi. Aksariyat chekuvchilarda 
eshitish sezgirligi kam ayadi. Chekish tufayli quloq n o g 'o ra pardasi 
qalinlashadi, eshitish suyakchalarining hajm i kichrayadi.
Hozirgi vaqtda ko'pgina chekuvchilarning yoshi 20-30 da b o 'lib , 
yosh oila qurgan bo'lad ilar. Shuning u ch u n chekuvchi o ta -o n a la r 
birinchi navbatda o 'z bolalariga zarar etkazadilar. C hekuvchi onaning 
ko'krak sutida nikotin bo'lg an i uchun u qo 'lan sa h ir chiqaradi, biroz 
taxir m azali bo 'ladi. Shuning uch un b a ’zi bolalar onasini em m ay 
qo'yadi. Chekuvchi onaning bolasi ham passiv chekuvchi bo'lib qoladi. 
A ngliyaning shim olida yashovchi 16 m ingta bolalardan so 'ro v n o m a 
o'tkazilganda, ota-onasi chekadigan bolalarning 48 foizi tez yo'talishini 
aytganlar.
O 'sm irlar k attalardan berkitib chekkanda papiros tutu ni bilan 
ko'p ro q zararli m o d d alar o'pkaga o 'ta r ekan. Papiros tez chekilsa, 
o'pkaga 2 m arta ko 'p nikotin o 'tish i isbotlangan. Chekuvchi o 'sm ir 
organizm i jism oniy va psixik rivojlanishdan orqada qoladi. M aktab 
b o la la rin in g p a p iro s va nos ch ekishi h ech q a n d a y o d o b -a x lo q
68

---

m e’yorlariga to 'g 'r i kelm aydi. Bola q a n c h a yosh chekishga urinsa, 
uning p ap iro s va nos chek ish n i tash la sh i s h u n c h a qiyin b o ia d i. 
Chekuvchi odam larda ishchanlik qobiliyati past b o ‘ladi. C hekuvchilar 
atro f-m u h it m usaffoligini b uzad ilar va havoni zaharlaydilar.