Valeologiya asoslari

Psixogigiyena. 
Psixologik zo'riqish, sabablari va ularning oldini 
olish. Sog'lom turm ush tarzining m uhim om illaridan biri psixogigiyena 
bo'lib, insonning psixik jih a td a n salom atligini asrash va saqlashga 
q aratilg an m axsus ta d b irla r tiz im id ir. Bu b o ra d a V .F . M atv eev
tom onidan olib borilgan tadqiqotda qim m atli fikrlar o 'z ifodasini topgan 
bo'lib, u psixogigiyena asoslarini: 1) yosh psixogigiyenasi, 2) m ehnat 
va o'qish psixogigiyenasi, 3) tu rm u sh psixogigiyenasi, 4) oila va jinsiy 
hayot psixogigiyenasi, 5) jam o a psixogigiyenasi kabi turlarga ajratadi.
Yoshga aloqador psixogigiyena — tarbiya bilan o'qishning dinam ik, 
uzluksiz, izchil o 'zaro bog'liq jarayonidir. Kishining xarakteri bolalikdan 
shakllanib boradi, unga o ta-o n asi, yaqin qarind o shlari, o 'rto q la ri, 
b egon alar q anday t a ’sir etishlariga qarab b o la indam as, q o 'rq o q , 
psixoastenik belgilari bor yoki erka-tantiq, arzanda, injiq, jizzaki, dag'al, 
qo'rs, darg'azab, shafqatsiz, b erah m yoki o g 'ir-v azm in bo'ladi.
O 'sm irlik va o 'sp irin lik yoshida, ayniqsa, oson t a ’sirlanish, ru han 
shikastlanish kuchli b o 'lad i. O rganizm jism o n iy voyaga yetishi bilan 
baro b ar yigit va qizlarning d u n y o q arashi, a tro f-m u h itn i idrok etishi 
o'zg aradi. U lard a o 'z m ustaqilligini tasdiqlash jarayo ni ro 'y beradi, 
bu a lb a tta , ta q lid q ilish la r b ila n h a y o td a o 'z y o 'lin i to p is h ig a
urinishlarda kuzatiladi. Hissiyotlarning shakllanib borishi kitob, sa n ’at, 
m usiqa, tu rli m a sh g 'u lo tla r h a m d a sportga n isb atan m eh rn i yuzaga 
keltirad i. S o g 'lo m avlodn i voyaga y e tk a z ish ja ra y o n id a m u h im
aham iyatga ega b o 'lg an obyektiv o m illar b ilan b ir q a to rd a subyektiv 
om illar, ularning m ohiyati, yosh avlod t a ’lim -tarbiyasiga ko'rsatadigan 
ta ’sir kuchi, ulardan pedagogik faoliyat jarayonida sam arali foydalanish 
shartlari, shuningdek, shaxsning h a r jih a td a n kam ol topish ida oilaning 
o'zig a xos k atta o 'rn i bordir.
H a r b ir odam m uayyan vaqt m obay n id a m aqsadga m uvofiq biror 
faoliyat tu rin i m a ’lum sam arad orlik bilan bajarish qobiliyatiga ega
59

---

bo'ladi. O dam ning ish sharoiti va psixofiziologik imkoniyatlariga k o ‘ra 
m aksim al, optim al va pasaygan ish qobiliyatini kuzatish m um kin.
Aqliy va jismoniy ish qobiliyati nerv-psixik sohaning talay darajada 
faollashishini talab etadigan ishni bajarishda odamning potensial aqliy ish 
qobiliyatini, nerv-muskul tizimi esa jismoniy ish qobiliyatini tashkil qiladi.
Sog'lom tu rm ush tarzi b ir n ech a asoslardan tarkib top gan hayotiy 
faoliyat shakli bo'lib, ushbu asoslarning h ar biri o 'zin ing nazariy va 
am aliy xususiyatlariga ega. Sog'lom tu rm u sh tarzi k o 'n ikm alari bilan
qurollantirishda yoshlarning psixo-fiziologik xususiyatlarini hisobga 
olg an h o ld a faoliyat olib b o rish shaxs so g 'lo m tu rm u sh ta rz in i 
shakllantirish jarayon id a qulay sharoitlar yaratadi. Shu bilan birga 
o'qituvchi va o'quv ch i quyidagilarga e ’tib o r berishi lozim:
— ta ’lim m uassasalarida optim al psixologik m ikroiqlim ni yaratish, 
uning rivojlanishi uchun im koniyatlar yaratish;
— t a ’lim m uassasalarida optim al psixologik mikroiqlimni yaratishda, 
milliy va u m um insoniy qadriyatlardan h a r to m o n lam a foydalanish.
Psixogigiyena haqida m a’lumot berilganda psixologik zo'riqishning 
sabablari va ularning oldini olish, yoshlaiga jamiyatda o 'z o'm ini topib, 
uni boshqarish, o'z taqdirini hal qilish va maqsadlarini amalga oshirishda 
gigiyenik ta ’lim-tarbiya berishning ahamiyati, ularni har tomonlama sog'lom 
qilib o'stirish va ularda bolalikdan o'z salomatligini qadrlash mas’uliyatirji 
kuchaytirish, gigiyenik tayyorgarlikni oshirish zarurligini uqtirish va unga 
sharoit yaratish usullarini o'rgatish masalalariga e’tibor qaratiladi.
60

---