Qissa ua h ik o y a L a r sharq* n a sh riy ot-m a tba a

J a b in V ja u g 'a m inbe ja li jo 'q deb,
J a m a n n in g q izin a lm a m a il k o ‘p deb.
J e tp e y d i ja m a n a d a m q adringga,
J a q s id a n quri qa lm a m a il jo 'q deb.
D u n ie degen u lk e n biri o 'tk e l2 edi,
O 'tk e l qurip ata-babang o 'tk e n edi.
D uniege ne b ir e rler ku lip kelib,
A q iri bir q a y g 'in i sh e k k e n edi.
Kech kirib, salqin tu sh ish i bilan yoTga chiqa- 
miz. Qir oqshom ining o‘ziga xos go‘zalligi bor.
1 Yosh toy
2 K o‘prik
88

---

Yoqim li, orom baxsh sham ol esadi. Sekin-sekin 
b irin -sirin y u ld u zlar chiqib keladi. Osmon go‘zal, 
keng b ir gum baz...
A rav ak ash n ing ham vaq ti chog‘ bo‘lib ketadi. U 
tin m ay hirgoyi qilib, ashula aytadi. Uzoq-uzoqlar- 
da qozoq ovullarin in g olovi ko ‘rin ib ketadi.
A ravakash boshini teb ratib , ashula aytadi:
Gul bo'libdi q a yrag'och, bulbul bo'libdi qaldirg'och.
M e n uzoq y o 'ld a n k e lu rm a n , ey n ig o rim , esh ik och,
E s h ik ochib to 'rg a boqsam , to 'rd a b ir oy o 'ltu ru r,
Q oshlari q iyg a n q a la m d ek , bir p a riz o d o 'ltu ru r,
S o ch la ri belga tu sh a d u r , bellari x ip c h in c h a yo'q,
I s h q im iz sizg a tu sh ib d u r, boshqalar b ir p u lc h a yo'q!..
A ravakash «Chuh!» deb otig a b ir qam chi uradi- 
da, jim bo‘ladi.
— A y tin g , am akijon, ay tin g yana yaxshisi- 
dan, — yalinam an men, — qo‘shiqni juda yaxshi 
ko‘ram an.
A ravakash belini b ir tik lab , o ‘tirish in i o ‘zgartib 
oladi-da, jin d ay s u k u t qiladi, keyin kulib yuboradi:
— E rm ak-da, erm ak, ukajonlar. Uzoq yo‘lda 
qo‘shiq yaxshi do‘st. M ana e sh itin g lar, — deydi va 
ash u lan i davom e ttira d i:
Y u q o rid a n k e la m a n , belim d a o'q yo y, d ilb a rim ,
Q aysi jo y n in g q izisa n ? K o 'z la r in g sho'xo, d ilb a rim ,
K o 'z g in a n g n i sh o 'x lig i, k o 'n g ilg in a m n in g to'qligi.
M o l berib olar ed im , a tta n g , m o lim n in g yo'qligi.
— Qalay, qorin ochdim i, og‘aynilar? — so ‘radi 
arav ak ash bird an ashulasini to ‘x tatib .
— Ochdi, am aki, lekin chidaym iz, — deymiz.
— H a, — deydi arav k ash , — payqab tu rib m an , 
bek at yaqin qoldi. B ir achchiq palov yeyish kerak 
edi, pul yo‘qda, jiy a n la r, — davom etad i kulib 
arav ak ash . — M ayli, nasyaga qilam iz. Bir quling 
o‘rg ilsin achchiqqina arav ak ash palov yasaym iz. 
U stam an palovga. Lekin uyda, bolalar, xo‘rd a oshi, 
u g ra oshi, m oshxo‘rd a , keyin chakkam ga tegdi, 
ayniqsa, p ad ar la ’n a t a ta la si... K am bag‘alm iz-da, 
pul osm onda...
89

---

Uzoq y u ram iz. 
Osmon y u ld u z la rg a to ‘la. 
«Mana, m ana yetdik!», «Mana yetib qoldik», deb 
aravakash bizni aldaydi. Kecha salqin. Ju n jib
o‘tiram iz. Uyqu keladi, lekin arav ad ag i qoplar, 
yash ik lar uyquni qochiradi.
Y arim kechada bekatga yetam iz. Qorin o‘lguday 
och. Sam ovarda m ilt-m ilt chiroq yonadi. H am m a­
yoq uyquda. A ’zam ikkovim iz yarim qorong‘i 
sam ovarda poxolgami o‘tirib olam iz. A ravakash 
otn i bedaga qo‘yib, sam ovarga kirad i. Sam ovarchi 
qalqib o‘tirib d i. Uzoq-yaqin a tro fd a itla rn in g ovozi 
tinm aydi. Havo salqin.
— Qani, do‘stim , uyquni yig ‘ish tirin g ! Qorin 
och. Go‘sh t, yog‘, sabzi, piyoz toping, palovjonni 
birpasda o‘zim tay y o r qilam an. Manov jo ‘jalarg a 
ja v r bo‘lm asin, jad allan g , qani! — shoshiradi 
aravakash sam ovarchini.
— Palov?! Palov nimasi?! — deydi uyqusiragan- 
da hanuz ko‘zlari yum uq sam ovarchi. Keyin bazo‘r 
ko‘zlarin i ochadi. — E, biro d ar, sabzi yo‘q, gu ru ch
yo‘q. Y otinglar, to n g otsin , palov qochmaydi.
A ravakashning jahli chiqib k etadi, qovog‘ini 
soladi, lekin indam aydi. B izning yonim izga, poxol- 
ga h o rg ‘in o ‘tira d i. B izlar ish tah an i palovga tik k an
edik, endi noiloj, bo‘shashib, ch u rq etm asdan 
o ‘tiram iz. Sam ovarchi o‘rn id an tu rad i-d a, baqra- 
yib, bizlarga b ir-b ir qarab chiqadi va astag in a 
qo‘zg‘alib, x ira chiroqda, burchakda g ‘ivirlaydi, 
nihoyat kichkina k ir p atnisda b ir y a rim ta q a ttiq
non bilan choynakda aynagan iliq choy k eltiradi- 
da, yana x u rra k n i boshlaydi. A ravakash nim adir 
deb to ‘n g ‘illaydi. Keyin nonni qo‘liga olib: «Qattiq- 
ku!» deb zo‘r g ‘a u sh atad i. Noiloj q a ttiq nonni bir- 
ikki chaynab, uyquga ketam iz.
X ullas, chang yu tib , ikki kun yo‘l bosamiz va 
n ih o y a t nam ozshom da Y angibozorga y etam iz. 
Dadam bizni ko‘rg an ham on o‘zida yo‘q sevinib, 
y u g u rg a n ic h a q a rsh i keladi. 
M eni a ra v ad a n
ko‘ta rib olib, yuzlarim dan o ‘park an , dadam ning 
bo‘ynini q a ttiq quchoqlaym an.
90

---

— Y u r, o ‘g ‘lim , bilasan -k u , H asan akani? 
Y axshi odam, o ‘sh an ing uyiga boram iz.
— B ilam an, dada, huv b ir m a rta biznikiga bor- 
gan, — d arro v shoshib javob beram an.
A ’zam yugurganicha otasinin g oldiga, o ‘zlari- 
n ing hovlisiga jo ‘naydi.
Qorong‘i aylanm a yo‘llard an ketam iz. Onda- 
sonda b itta -y a rim ta x ira chiroq uchraydi. Dadam 
kichikkina b ir eshikni ita ra d i, k a tta b ir hovliga 
kiram iz.
Ayvonda m iltirab chiroq yonmoqda. H asan aka 
yo‘q ekan, lekin menga tam om no tanish b ir kishi 
salom im ga alik olib, qarshilaydi.
— B arakalla, keling mehmon! — deydi kulib va 
d arro v hovlining o‘rta sig a b ir kigiz yoyib, quroq 
ko‘rpacha solib, dadam ni va meni o ‘tqazadi. — 
Y igitchaga b ir kosa issiq sh o ‘rv a olib kelay, 
ozm uncha yo‘l bosib keldimi! Yo‘l azobi — go‘r
azobi... — deydi-da, qorong‘i hovlining b ir bur- 
chagidagi o ‘choqboshiga yuguradi.
Hovli qorong‘i, jim jit. Y ulduzlar cham an. Lekin 
oy yo‘q... Y olg‘iz c h ig irtk a la rn in g chirillag an i va 
o tlarn in g k a rt-k u rt beda chaynagani eshitiladi.
Baland bo‘yli, cho‘pday oriq kishi b ir kosa 
sho‘rv an i va ik k ita nonni oldim ga qo‘yadi.
— Qani, jiy an, nonni to ‘g ‘rab sho‘rv an i urib
oling, — deydi nonlarni burdalab. — X otin, bola- 
chaqa — ham m asi Toshkentda, musofirm iz!
— E rtag a bozor bo‘ladi. Sho‘rv an i ich, tiniqib 
ux la, v a q tli u y g ‘o tam an , d u ru stm i? — deydi 
dadam muloyim tabassum bilan yuzim ga tikilib.
— Bozorni tom osha qilasan, qimiz ichasan, — 
deydi o riq k ish i. — Ot m in ish n i b ilasan m i, 
jiyan? — so‘raydi og ‘ziga nos tashlab.
— Picha biladi, endi m ana, sahroda chavandoz 
bo‘ladi, — deydi dadam .
— Bilam an. Y axshi o t bo‘lsa m inish qiyin 
emas, — deyman jid d iy tu s bilan va ap ir-sh ap ir 
sho‘rv an i ichib, ko‘rp ag a kirib, q a ttiq uyquga ke- 
tam an.
91

---

* * *
Bozor shovqin-suron. Havoda to ‘zon b u lu ti. 
Uzoq-yaqin dalalard an , q irlard an qozoqlar b iri 
otda, biri tuy ad a, biri eshakda, ba’zi kam bag‘allar 
yayov kelgan. X o tin lar kam ko‘rin ad i. Boylar, 
qo‘y fu ru sh la r, gerdayib, g ‘u ru r bilan bozorni ot 
u stid a oralaydilar.
Bozorni aylanib y u rark an m an , qo‘qqisdan yaqin 
b ir do‘kondan A ’zam ning to v u sh in i eshitam an. 
Y ugurib boram an. A ’zam ning otasiga salom berib, 
ko‘risham an. U sem iz, m oshkichiri soqolli, qosh­
la ri o‘siq, k a tta sallali, devday kishi. Qavatlab 
solingan ko‘rpacha u stid a chordona qu rib o ‘tirib d i. 
K ichkina do‘konning p astd an sh iftig a c h a chit 
qalashgan.
— Y ur, o ‘rto q , bozor oralaym iz, tom osha q i­
lamiz, — deym an A ’zam ni qistab.
— H a, bor, bor! Savdoga yaram aysan, o‘g ‘lim, 
aylanib kel! — deydi otasi boshini qim irlatib.
A ’zam qovog‘i soliq o ‘rn id a n qo ‘z g ‘alad i, 
do‘kondan chiqqan hamon yerga qarab, deydi:
— Chol ju d a q attiq . B ir tiy in n in g u stid a o‘zini 
o’ldiradi!
— R ostdanm i? U naqaga o‘xsham aydi-ku? — 
deyman taajjublanib.
Avval bozorning b ir chetidan boshlab, a tto rla r, 
baqqollar, sam o v arch ilar, bazzozlar va hokazo 
yonida aylanam iz.
Ba’zilar m enga kulib:
— Tosh akaning o‘g ‘lim isan, chiroq? — deb 
so‘ray d ilar.
Men q izarib -b o ‘zarib k e tam an , A ’zam n in g
qo‘lidan to rtam an :
— Y ur tez! B ozorning ichini oralaymiz!
Qo‘y bo zo rig a b irg a k ira m iz . Qo‘y serob. 
C hangning ham eng qalin joyi sh u . Savdo q izg‘in. 
Qo‘ychi boylar cho‘p bilan yerga n im alarn id ir chi- 
zib o‘tira d ila r. X a rid o rlar — b u larn in g ko‘pi o ‘z- 
bek — qo‘y larn i sinchiklab ko‘zdan kechiradilar, 
dum balarini salm oqlab, b iq in larin i ushlab ko‘radi-
92

---

la r va qo‘y egalarin in g q o 'lin i olib: *Qo‘y lar chak­
ki emas. Qani, o‘to g ‘asi, aytganim izga xo‘p deng!» 
deydilar, uch -to ‘r t, ko ‘p m a rta qo‘llarin i qisib sil- 
tay d ilar.
«Qo‘y larn i ko‘r, meni ko‘p ay lan tirm a. B arisi 
bo‘rdoqi, so‘z b ir bo‘ladi», deydi qo‘y egalari 
beparvolik bilan va m ag‘r u r o‘tira d i. T ortishib, 
talash ib , tix irlik bilan savdo q iladilar.
Cho‘pon larn in g ko‘pi qashshoq, k iyim lari jul- 
d u r, xarob. Boy qozoqlar, biy lar, bo‘lislar yaxshi, 
pishiq kiyingan. B oshlarida su v sar telpak, ba’zila- 
rid a oppoq chaqnagan qalpoq.
G ird a 
uzoq ay lan am iz. 
K eyin 
sam ovarga 
kelam iz. Qozoqlarning b iri qimiz ichib, b iri achchiq 
fam il choy ichib o ‘tirib d i.
— Qimiz ko‘p, arzon, esizgina, pul yo‘q-da, — 
deydi A ’zam noxush tovush bilan.
Naq shunda bizning oshna arav ak ash uchrab 
qolsa bo‘ladimi! Oldida b ir c h irp it qimiz:
— Qani, o‘tirla rin g , jiy a n la r, qani-qani! ly a, pul 
yo‘qmi? — so‘raydi menga qarab.
— Yo‘q ... — deyman qizarib.
— O tangiz berm adim i pul? — deydi kulib.
Indam asdan yerga qaraym an. A ravakash k a tta
piyolaga qim izni to ‘latib uzatad i. A ’zam b ir piyola, 
m en b ir piyola ich am iz. Qimiz achchiqnam o 
ko‘rin ad i, bazo‘r tu g atam iz.
— M azalaring yo ‘q, x u m p arlar, qimiz jum la 
k asallarn in g davosi! — Menga qaraydi a ra v a ­
kash. — Sen qim izni ko‘p ich. B aquvvat qiladi, 
ran g in g n i qara! — deydi boshini tebratib .
Y ura-yura charchab m achitga kelam iz. Hech 
kim yo‘q, suv quyganday jim jit. B aquvvat solingan 
m achit, ammo tom i qam ish bo‘g ‘ot. Ichida bir-ikki 
bo‘yrad an boshqa hech vaqo yo‘q.
0 ‘ng tom onda, ja r boshida p astak k in a kichkina 
b ir uydan shovqin eshitilm oqda. A ’zam ikkovim iz 
sekin m o‘ralaym iz. G avdali, soqollari qop-qora, 
ustig a keng oq mullayoqa yaktak kiygan sav latli 
domla o 'tirib d i. 0 ‘n-o‘n besh cham asi sh og irdlar
93

---

uyni buzadiganday shovqin-chuvvos bilan o ‘qimoq- 
d a la r. B u la rn in g u c h -to ‘r t t a s i qozoq bo lalar, 
boshqalari o‘zbek.
Shu choq ko‘zlarim ga o‘zim ning dom lam ko‘rin- 
ganday bo‘lib ketadi. R angim o‘chgan bo‘lsa kerak, 
q altirab ketam an. Ikkovim iz ham u ra qochamiz. 
T aqachilar oldiga yetganda to ‘xtaym iz.
— D ardisar-ku bu, agarda dadalarim iz, maktab- 
ga q atn aysan lar, desa ish nim a bo‘ladi? — deyman 
A ’zamga tash v ish li tovush bilan.
— M ening otam aytm aydi, sira ishi yo‘q, — 
deydi A ’zam beparvogina qo‘lin i siltab. Keyin 
kulib yuboradi. — Sening otan g badjahl odam. 
«Bor!» desa m ajbursan, ilojing yo‘q.
Men indam aym an, b ir lahza xom ush o ‘ylanib 
qolaman.
T aq ach ilar tin m a y d i. Ish k o ‘p. Qo‘l-qo‘lga 
tegm aydi, ish n ing avji qizigan pay ti. «Qani, chi- 
ro g ‘im, tez, tez boT!» deb qozoqlar taq ach ilarn i 
sho sh irad ilar. Asov o tlarg a xodalar bilan o‘rab, 
p an jara qilingan. Y uvosh, m o‘m in o tla r go‘yo, 
mayli qoqaver, deganday, oyoqlarini ko‘ta rib jim 
tu ra d i. Ammo dala, q ir o tla ri b ari asov. U lar h atto
ko‘p rik n i ham bilm aydi. K o’prik qolib, suvdan 
sapchib ketav erark an .
T aqachilar terlab azob bilan o tlarn in g oldida 
ishlaydilar. A ’zam ikkovim iz b ir chetga cho‘qqa- 
yib, bu ajoyib ishni tom osha qilamiz.
Taqachi baquvvat, sersoqol kelishgan kishi. 
Ikkinchisi, un in g o ‘g ‘li qoshlari o‘siq, boshi k a tta , 
yag‘rin i keng, kuchda otasidan qolishm aydigan, 
m o‘m ingina, yuvoshgina yig it. Yalangoyoq, suv 
terd a ishlam oqda.
— Hoy, — deydi taqachi o ‘g ‘liga, — a g ‘raym a 
bu o lifta bolalarga, ish in g n i qil! — jerk ib ta sh lay ­
di 
o ‘g ‘lin i. 
— 
S e n la r 
T o sh k en td an m i? 
— 
po‘n g ‘illaydi taqachi.
— H a, T oshkentdan keldik. Bechoram iz, nima- 
ga bizni o lifta deysiz?! — q a t’iy rav ish d a e’tiroz 
qilam an.
94

---

— Qo‘y, o ‘rto q , aytishm a! A ytdi-qo‘ydi-da. Y ur 
ketam iz, — deydi A ‘zam meni tu rtib .
Ikkovim iz ham y u rib -y u rib d ad alarim izn in g
oldiga qaytam iz. Otam pastak k in a, kichkina, to r, 
g ‘aribgina do ‘konida o ‘tirib d i.
— Qayerda yuribsan te n tira b ? — so‘rad i otam .
— A ylanib yurdik-da, A ’zam ikkovim iz, — dey­
m an sekin.
— Bozorni ko‘rdingm i? Qo‘y bozoriga ham bor- 
dingm i? — so‘ray d i dadam muloyim tabassum
bilan.
— Bordik. Qo‘y ko‘p. — Do‘konga razm solib, 
b ird an dadam dan: — Do‘koningiz kichkina-ku, mol 
qani? — deb so‘raym an taajjublanib.
— Ey, pul kerak, o ‘g ‘lim. Dunyoda mol ko‘p. 
Lekin pul yo‘q. Yoshsan, tirik ch ilik n in g k u lfatin i 
bilm aysan hali, — deydi dadam istehzo bilan jil- 
mayib.
B irpas su k u td an keyin gapira boshlaym an:
— B a’zi ch it do‘konlarda savdo q izg‘in. A tlas, 
duxobalargacha bor-a!
Shu tobda kichkina b ir otda ja rc h i qozoq paydo 
bo‘lib qoladi. 0 ‘r ta bo‘yli, soqoli oqargan, boshida 
beso‘naqay o‘ralg an k ir salla, egnida eski y ag‘ir 
chopon.
Y ugurib do‘kondan chiqam an.
— Ey, xaloyiq! Ey, xaloyiq! K im ki...
J a rc h i yo‘qolgan mol haqida ja r soladi. Gapga 
u sta, so'zam ol, ch ertib -ch ertib gap irad i. Cholning 
g ap lari yoqadi menga.
U qayta-qayta tak ro rlab o‘tib ketadi.
— Ey, qariya, charchading, bas! Senga tomoq, 
bizga quloq kerak. E sh itd ik , jo ‘na n ari, ezma! — 
degan qozoqlar ham ko ‘p.
— E-e, b ir joyda te n tira b y u rg a n d ir yoxud 
birov boylab qo‘ygan dir, chiqib qolar, 
— deydi 
birov.
— Tomoqdan o ‘tib ketgan bo‘lsa-chi?! Tuya- 
niyam b u tu n y u ta d ig a n lar bor, bu-ku sig ir ekan! — 
k uladi yana birov.
95

---

Bozor oralab, baqira-baqira ketayotgan jarchi- 
ning tov ushi hanuz esh itilad i.
M enga jarch in in g g ap lari moyday yoqib qolgan. 
Qo‘lim dagi qimiz to ‘la piyolani shoshib, chetga 
qo‘yam an-da, u n i quvib ketam an.
— Ey, xaloyiq! Ey, xaloyiq! Ola sig ir, ola sig ir 
yo‘qoldi. B ir shoxida nuqsoni bor, dum i kesik, b ir 
em chagi... — H ar qadam da to ‘xtab , qayta-qayta 
tak rorlay d i. Dam ovozini b arala qo‘yib qichqiradi, 
dam bo‘g ‘ilib, pasayadi. Chol x u n u k k in a, yuvosh 
o tid a y u ra d i. Men u n g a an g ra y ib y u ram an . 
Ham m ayoqda otliq, men jarch ig a ergashib, uzoq 
yurgach, d o ‘konga qaytam an.
Savdo chaqqon. A yniqsa n o sfu ru sh larn in g qo‘li- 
qo‘liga tegm aydi. U r-yiqit.
Kech yaqinlashadi. Qozoqlar to ‘d a-to‘da bo‘lib 
q irg a, toqqa tarq ay boshlaydilar. Dadam do‘konni 
yopadi.
— Y ur, o ‘g ‘lim , Z ulfining oldiga boram iz, — 
deydi h o rg ‘in ohang bilan.
Dadam bilan birgalashib boram iz.
Zulfi ammam — dadam ning jiyani.
— Voy, o ‘zim tasaddiq! Om onm isan, eson- 
m isan? — quchoqlab, yuzlarim dan cho‘lp-cho‘lp 
o ‘padi. — B uvim lar salom atm i? O yiginang esonmi, 
K arom atoy...
— H am m asi salom at! Salom aytib yubordilar! — 
deyman Zulfi am m am ga qarab.
— Men ketdim , — deydi dadam . — Musavoy 
qolsin. Xayr! — Shoshilib chiqib ketadi.
* * *
U yg‘onsam v aqt alla-palla bo‘lgan, oftob yoyil- 
gan. H ovlida tik k ay g an d a ra x t yo‘q. N ari-beri 
nazar solam an, yuvinishga suv topm aganim dan, 
ko'chaga chiqib a tro fi to lla r bilan q u rsh alg an , qur- 
b aqalar, itb aliq lar to ‘la hovuzdagi sasigan iflos 
suvga yuvinam an.
Choydan keyin A ’zam ning oldiga chiqam an,
96

---

u n in g tu rg a n joyi bizga yaqin, qo‘shni. Ikkovlashib 
ko‘ch alarn i keza boshlaym iz. Bozor suv quyganday 
jim jit. Onda-sonda b itta -y a rim ta do‘kon ochiq.
— Dadam sah arlab otda b ir yoqqa jo ‘nap ti, — 
deym an A ’zam ga.
— H am m asi birgalashib jo ‘nashgan, — deydi u.
— Uzoqqami? — so‘raym an men.
— S h aro b x o n ag a k e tish d i. Uzoq q irla rd a n
odam lar y ig ‘ilib, savdo qilishadi, tush u n d in g m i?
— Ham m ayoq cho‘l-u biyobon, — deym an a tro f­
ga qarab.
A ’zam indam aydi.
Qo‘y bozor, ot bozorlarni te n tib chiqam iz. Bo‘m- 
bo‘sh, kim sa yo‘q. H orib, b ir berk do‘kon oldidagi 
toshga o‘tiram iz.
— Y axshi-ya, o ‘rtoq! — deydi A ’zam qo‘lini 
keng yoyib. — Tinch joy. Tog‘larg a qara! H avoning 
p o k lig in i k o ‘r! J u d a y ax sh i ko ‘ram an Yangi- 
bozorni.
— Ehtim ol dadam lar C him kentga k e tg an d ir, — 
deyman A ’zam ning gapiga quloq solm asdan.
— H ay, qiziq ekansan-ku, Sharobxonaga dedim- 
ku, a x ir, — asabiy o ‘qrayadi A ’zam.
— H aftad a b ir d a f’a bozor bo‘lsa, ju d a zerikadi- 
gan joy-ku bu yer. lekin, to ‘g ‘ri ay tasan , havosi 
b a lan d , m oyday sin g ad i k ish ig a , — deym an 
A ’zam ning jah li chiqqanini sezm aganday.
— 
H ov anov to g ‘ni Q ozig‘u r t d ey d ilar. 
K o‘rd in g m i qanday bahaybat! Qara! — deydi 
A ’zam.
— M anzara yaxshi. Lekin to g ‘la r ancha uzoq, — 
deym an uzoq to g ‘larg a qarab.
S h u n d ay qilib, u n i-b u n i g a p irib y u ram iz, 
o 'tira m iz . O xiri zerikib, A ’zam uyiga jo ‘naydi, men 
Zulfi am m am nikiga qaytam an. B ir am allab kunni 
kech q ilam an d a, oqshom k iris h i b ilan dad am n i 
q arsh i olgani ko‘chaga chiqam an. B otayotgan qu- 
yoshning y allig ‘ida to g ‘la r nihoyat go'zal. Toshga 
o 'tirib , m an zaralarn in g g o 'zallig i, osm onning h ar 
on o 'zg arib tu rg a n ra n g in i uzoq tom osha qilam an.
4 — 4 4 5 2
97

---

Q uyuqlashgan qorong‘ilikdan ot d u k u ri eshitila- 
di-yu, lahza o‘tm ay , qarsh im d an dadam kelib 
chiqadi.
— Nim a qilib o‘tirib sa n yakka qoziqqa o ‘x- 
shab? — kulib so‘ray d i d^dam.
Dadamni ко‘rib sevinib ketam an.
— A tta n g , kech bo‘lib qoldi-da, o tga m inib b ir 
aylanib kelardim . Dada, e rta g a uydam isiz? — 
so‘ray m an bird an jid d iy tu s bilan.
— Ey, o ‘g ‘lim, bizga tin im yo‘q sira, — deydi 
dadam otdan tu sh ib , — e rta ham daydib ketam an. 
0 ‘rto q larin g bilan o‘ynab y u r, yolg‘iz yurm a! Endi 
bor, uxla! — deydi orqam ni qoqib.
Men indam aym an. Sekin y u rib , yana Zulfi 
am m am nikiga kelam an. A m m am ning eri — Zokir 
pochcha endigina uyga qaytgan ekan. U novcha, 
oriq, qisqa soqol, ko‘rnam o kishi.
— Qani jiy an, o ‘tir a qoling, b ir qiym ali m osh­
k ich iri yeymiz. B ilingki, m oshkichirining yaxshisi 
palovdan a ’lo! — deydi joylashib o‘tirib Zokir 
pochcha.
Zo‘r ish ta h a bilan d a stu rx o n oldiga o‘tiram an .
* * *
Bozor jim jit. B ir to ‘da yoshlar shashka o ‘ynay- 
d ilar. Qiziq o‘yin. E rm ak-da. Onda-sonda b itta- 
y arim ta qozoq nosvoy olgani kelib qoladi. H am m a­
yoq suv quyganday...
— Beri kel, o ‘g ‘lim , y u g u r, hovuzdan suv olib 
kel! — buy u rad i m enga qoragina, ko ‘zlari shilpiq 
b ir baqqol.
G ‘izillab hovuzdan b ir obdasta suv keltiram an.
— B arakalla, o ‘g ‘lim! Jin d a y suv sac h ra t, chang 
burqib k e td i... — yana b u y u rad i baqqol.
Chelakdan ozgina suv sepam an-da, darro v qo- 
chib qolam an. «Bu y erlard a chang serob» deyman 
ichim da.
Do‘kondorlar o ‘tak etg an xasis. B u tu n kunga b ir 
non kifoya u la rg a . K echqurun b ir qoshiqqina 
xo‘rd a qiladilar.
98

---

Issiq baland. Cho‘l simobday erigan.
A ’zam ikkovim iz qirga ketam iz.
— B urgut! — qichqirib yuboram an qo‘qqis- 
dan. — Hov ana, toshda o ‘tirib d i, — deym an.
— A? — deydi sabrsizlik bilan alanglab A ’zam.
— A na, ana! — qo‘lim bilan ishora qilam an. — 
U lu g ‘vor, ajoyib qush-da.
A ’zam og‘zini ochib, qotib qoladi.
— Q ushlarning asili! — deydi A ’zam meni t u r ­
tib.
A sta yu rib boram iz.
— Tosh otsak-chi? — hovliqam an men.
— Qozoqlar balo-da. B irpasda tu tib oladi, — 
deydi A ‘zam jid d iy tu sd a.
Ikkovlashib tosh o ta boshlaym iz. Toshlar havoni 
g ‘iz-g‘iz yorib uchadi.
— Tegmaydi, yana yaqinroq boramiz! — deyman 
A ’zam ning yengidan to rtib .
Sekin-sekin yaqin boram iz. Biqinib, n afaslari- 
m izni yu tib tu rib , hay a jon bilan b itta d a n tosh 
otam iz. Toshlar g ‘iz etib b u rg u tn in g yonidan o‘tib 
ketad i. B u rg u t yalqovgina, ammo viqor bilan 
boshini biz tom onga buradi-da, q an o tlarin i keng 
yoyib uchib ketadi.
— A ttang! Esizgina! — deb og‘izlarim izni ochib, 
osm onga qarab qolamiz.
Keng q irn i, qarsh id ag i yarim do ira ufqqa chizil- 
gan tog T arn i tom osha qilib uzoq yuram iz. To‘sat- 
dan b ir ovulda to ‘yga yoTiqam iz. B ir o ‘tovda odam 
tiq ilin ch . A tro fd a to ‘da-to ‘da o tlar. A yollar erlar- 
dan qochm aydi, aralash -q u ralash . B ir-b irlarinin g
yelkalarini qoqib, bemalol hazillashib so'zlashisha- 
di. B a’zi ayollarda duxoba k o 'y lak lar, qoTlarida 
qo‘sh-qo‘sh bilaguzuk, quloqlarida k a tta halqalar. 
Lekin ust-boshi k ir, 
yirtiq-yam oq kam bag‘allar 
bisyor.
— Qaydan keldi bu s a rtn in g bolalari? 0 ‘tir, 
o ‘t i r — deydi b izlarn i o‘tovga o ‘tqazib b ir chol.
— K im ning bolalari? — so‘rayd i sav latli b ir 
kishi.
99

---

— Tosh akaning o‘gTim an, — deym an uyalibgi- 
na va A ‘zam ni ko ‘rsatib : — 0 ‘r to g ‘im, Toji aka­
n in g o ‘g ‘li, — deym an.
— A ylanib yu rg an edik, to ‘yga yoTiqib qol­
dik, — deydi jid d iy ohang bilan A ’zam.
— Voy-bo‘y! — deydi b ir n e ch a la ri b ir 
o g ‘izd an . — Tosh ak an i, Toji ak an i bilam iz, 
o ‘zim izning to m irlar. Eski o g‘aynim iz.
— Qani, y ig itla rg a qim iz quy! — deydi haligi 
sav latli chol b ir yig itch aga va keyin oldim izga b ir 
hovuch bo‘g ‘irsoq to ‘kadi.
— Shim ir, sh im ir, o‘g ‘il! — deydi yana b irisi 
zarang kosalarda menga va A ’zam ga qim iz uzatib.
Ikkovim iz ham ta sh n a , halqum lar issiqdan q u ri­
g an. K o salarn i b o sh im izg a ko ‘ta rib , b irp a sd a
bo‘shatam iz.
— B arakalla, — deydi b ir y ig it kulib. — T ag‘in 
toTat! — buy u rad i yig itch ag a qarab.
— BoTdi, am aki, — deydi A ’zam.
Qozoqlar q istay d ilar, ammo ichm aym iz.
— R ahm at! Sal tu rib icham iz, — deymiz 
qizarib.
Bo‘g ‘irsoqni ikkovim iz ham xo‘p tush iram iz.
Oppoq soqoli ko ‘ksiga tu sh g an , ovozi yoqimli 
oqin d o'm b irasin i ch ertib , oTan aytm oqda. H ajviy 
ay tish u v lar, kulgi, oTan tinm aydi. K o‘p o‘tm asdan 
serg o 'sh t, juda m azali shavla to rtila d i. Ish tah a 
b ilan xo ‘p u ra m iz . 
K eyin sek in ta sh q a rig a
chiqam iz.
B irdan qozoqlar tip irch ilag an , osmonga sapchiy- 
digan argT m oqlarga m inib, uloqni boshlab yubo- 
ra d ila r. B ir ajoyib qiziq tom osha boTadiki, A ’zam 
ikkovim iz nafasim izni yutib , qim ir etm ay, qotib 
qolamiz. Odam qalin. D avra juda k a tta . Otliq- 
la rn in g ham m asi uloqqa yopishadi, b u tu n dunyoni 
u n u tg a n d a y shavq bilan b e rilib , uloqni yulib 
qochishga tirish a d ila r. B irdan keksa, novcha, k alta 
soqolli, pishiq gavdali kishi otin i sapchitib o ‘rta g a , 
uloq u stig a yopirilib talash ib tu rg a n to ‘daga b ir 
sho‘n g ‘iydi-da, uloqni yulib taqim iga bosadi. Qalin
100

---

odam lar orasidan jonivor ot o‘qday uchib ketadi. 
B ir ongina sarosim aga tu sh g an uloqchilar ko‘pir- 
gan, q u tu rg a n daryoday, duv etib, orqadan quvib 
ketadi. Tom oshabin xalq q a ttiq hayajonda kuzata- 
di. U loqchilar b irid an b iri, birid an b iri uloqni olib 
qochadi, yana b u tu n otliq duv quvadi. Uloqchi- 
larg ina emas, h a tto o tla r ham bu to rtish u v n in g
zavqini anglaganday, shavq bilan chopadi. Bir 
otn in g to ‘xtab qolganini, qam chidan qo‘rqqanini 
ko‘rmaysiz! O tlar yiqilgan, odam lar uchib tu sh g an , 
oyoq-qo‘lla r s h a r tta sin g an ... U r-yiqit, to ‘polon... 
qiziqib, berilib tom osha qilam iz.
Quyosh og‘ganda uloq tam om bo‘ladi. Qizlar, 
ayollar o ‘tovda o ‘tirib d i, u larn in g oldiga b ir to ‘da 
yasangan y ig itla r kirad i. Biz ham ergasham iz. 
D arrov kelinga ko‘zimiz tu sh ad i. Yumaloq, qip- 
qizil loladay yuzli, ko‘zlari uchqunli, boshida jig ‘a, 
popukday, y a x sh ig in a, go ‘zalg in a qiz. Qozoq- 
larn in g rasm icha q izlar baland, qo‘n g ‘iroq ovoz 
bilan, jonli im olar bilan, ko‘zlarin i chiroyli o‘yna- 
tib shunday qo‘shiq ay tish ad ik i, A ’zam ikkovim iz 
h a y ra t bilan baqrayib, es-hushim iz og‘ganday, 
m ahliyo bo‘lib qolamiz.
Q izlar, y ig itla r b ir-b iri bilan shunday sho‘x, 
shunday u sta ay tish adik i, b iro rtasi javob topol- 
may, labini tishlab qolmaydi. Nozik pichinglar, 
o‘tk ir kinoyalar bilan, b ir-b irlarid an o‘zishadi. 
K ulgi, qiyqiriq, o ‘lan tinm aydi. B ir-biriga ulashib 
boradi.
Kuyov p u x ta kiyingan, baland bo‘yli, keng 
y ag‘rin li y ig it. U yalibgina, p ast ovoz bilan o‘lan 
aytadi: