Qissa ua h ik o y a L a r sharq* n a sh riy ot-m a tba a

G 'u n c h a sin g u l b u lb u lin q a tlin a p a y k o n a yla m ish .
B u lb u l ochilgan g u li y u z in a qalqon a yla m ish .
G ul a ru sin su lh u c h u n bulbul n ikoh e tm ish m agar,
0 ‘z in i yo sh il budog' ic h in d a p in h o n a yla m ish .
G 'u n ch a p a y k o n in i te z e tm a k lik u c h u n shohi gul
J i s m in i boshdan a yog'a m isli su h o n a yla m ish .
D a h r aro g a r b ir sin iq d ev o r k o 'rsa n g , o 'y la , bil:
Ul S u la y m o n m u lk id ir k im , c h a r x v a y ro n a yla m ish .
E y F u zu liy , m eh rin a o ld a n m a c h a r x in g a rd ish i,
K o 'k k a y e tu r m is h va lek x o k ila y a k s o n a yla m ish .
Yana boshqa b ir g ‘azalni boshlaydilar:
N a y k im i h a rd a m k i, b a zm i v a s lin i y o d a yla ra m .
T o n a fa s vo rd ir q u ru jis m im d a , fa ry o d a yla ra m .
R o 'zi h ijr o n d ir se v in , ey m u r ’i ru h im k im , bugun
B u q a fa s d a n m a n sa n i a lb a tta ozod a yla ra m .
V ahm edib to so lm a y a sa n m oha m e h rin hech k im ,
K im a e tsa m z u lm u ja v r in g d a n a n g a dod aylaram ...
G ‘azal n ih o y a t t a ’s irli. A yn iq sa, u c h -to ‘r t
bolaning ovozi ju d a yoqim li, ohangdor. Hammam iz 
jim tinglaym iz. Men sel bo‘lib, erib ketam an. 
F uzuliyning she’rla rin i sevam an. She’rla ri nafis. 
0 ‘zim gul va m ahbub haqida go‘zal she’rla rin i b i­
lam an. Opam o‘rg atg an . K ichkinalar bilan men 
ham sekin-sekin k a tta la rg a ergasham an. M uzika
72

---

yo‘q, childirm a, d u to r, ta n b u r yo‘q, ammo she’r 
bor, qo‘shiq bor! F aq at yosh, tin iq tovush bilan, 
ohang bilan sh e’rla rg a ko‘ngilga yetib boradigan 
m uzika beram iz, jon beram iz!.. Domlam cholg‘u n i 
sira yoqtirm aydi: «Gunoh, tu rg a n -b itg an i gunohi 
azim . Z inhor-zinhor qo‘lingizga cholg‘u ushla- 
mang!» deb u q tira rd i, tan b eh lard i.
— Bas, yetar! B orakallo, yetar! — deydi domlam 
bolalarga v a cholga m u ro jaat etib: — V aqt bo‘ldi, 
p ir, m uncha eridingiz?! Oshga olov yoqing! — 
deydi kinoyali kulib cholga.
Chol ko ‘zlari yum uq, boshini quyi solib o‘tirad i.
— Bay-bay-bay! Fuzuliy ajoyib shoir-da! — 
deydi va oyoqlarini ishqalab o‘rn id an tu ra d i.
Biz yana dalan i aylan gan i chiqib ketam iz. 
To‘da-to ‘da ta rq a lib toza kezam iz. B ahor. H a r xil 
g u lla r k o ‘p. Quchog‘im ni to ‘latib , gul teram an . 
H orib m achitga qaytganim izda palov tayyor ekan. 
Go‘sh ti, yog‘i oz bo ‘lsa ham palov! Sopol laganlarga 
suzilgan oshni m aza qilib, ish ta h a bilan oshay 
bo sh lay m iz. Lekin t o ‘y m ay m iz... Q orin ju d a
ochiqqan.
N am ozgar yaqinlashgan, domlam Q u r’on bosh­
laydi.
— T ag ‘in-a! — sh iv irlash ad i bolalar.
F otih ad an so‘ng ham m am iz duv qo‘zg ‘alib,
yo‘lga tu sh am iz.
* * *
ly u n oyi. Issiq. Havo lovullaydi...
B odring, handalak serob. K o‘ksu lto n , gilos, 
olchaning avji pishgan v aq ti. Lekin pul qani... 
H ovlim izda yaxshiki yakka tu p o‘rik bor. G‘u j-g ‘uj 
qilgan. B utun hovlim izga ko‘lanka solgan k a tta
d a ra x t. 0 ‘rik k a suv yug u rib y iltirag an id an boshlab 
K arom at opam, Isa v a men yeya boshlaym iz. T ag‘in 
b ir tu p olma bor, lekin zaharday nordon.
B ugun buvim ertalab d an otlanadi. Ammam- 
n ikiga borm oqchi. Men ham buvim ga ergashmoq- 
chim an, shu nin g uchun h a r kungiday m aktabga
73

---

shoshish yo‘q. B olalarning ko‘pi boqqa ko‘chgan, 
m aktabda sh o g ird lar oz. Nega bizning b ir parcha 
bog‘imiz yo‘q, deb kuyinam an ichdan.
— M aktabga bor! — deydi onam.
— Bora qolsin, Shahodat bonu, bola boyoqish 
o‘ynab kelar. H am m a bog‘da, to g ‘da, bu bechora 
qon bo‘lib k etd i-k u ... — p a ra n jisin i yopinib deydi 
buvim .
«Bugun buvim judayam m ehribon?» deb o‘ylay- 
m an ichim da, sevinganim dan unin g oldiga tu sh ib
yuguram an.
Buvim ko‘chada h a r b ir uch rag an xo tin bilan 
to ‘xtab ko‘rish ad i, gaplashadi. «Q atdan kelyapsiz? 
Bozordanm i? Do‘p p ilarn in g n arx i qanday? Y axshi 
foyda q ildingizm i?» deb, zerikm asdan igi-jigini 
su ris h tira d i. Tuzukroq b ir im o rat uch rasa, a lb atta
to ‘xtay di. M enga qarab: «Ko‘rkam gina, pishiqqina 
ekan», deb tom osha qiladi.
Biroz yurg and an keyin k a tta k o n anh o r bo‘yiga 
chiqam iz. S erm anzara suv bo‘yidan o‘tam iz. Suv 
bo'ylab objuvozlar, teg irm o n lar. U nda-bunda to ‘- 
dalanib o‘rd a k la r suzadi. D arrov to ‘xtaym an-da, 
suv labiga o‘tirib , o‘rd a k la rg a tega boshlaym an. 
U lar duv etib, suvning o ‘rta sig a qochishadi. 0 ‘r- 
d ak lar go‘zal, ayniqsa gajak d u m lari, boshlarini 
suvga tiq ib , chiroyli o ‘ynaydilar. G ajaklarini kelin- 
la r quloqlariga q istirg a n in i ko ‘rg an m an ...
— Voy shum -ey, h azir bo‘l, toyib ketasan-a! — 
qichqiradi vahim a bilan buvim .
K am pir ikkovim iz unda-m unda to ‘x tab , ja r 
bo‘ylab boram iz. Buvim ham m enga o ‘xshash, 
tegirm on va objuvozlarni tom osha qilishni yaxshi 
ko‘rad i. Suvning u stig a tash lan g an yakkacho‘pga 
yetganda, yugurganim cha yog‘ochning yarm isiga 
borib, suvn in g qoq o‘rta sid a to ‘xtaym an. Suzib 
k elay o tg an
o‘rd a k la rn in g
y o ‘lin i 
to ‘sam an. 
Yog‘ochga m inib olam an-da, oyoq-qo‘llarim n i ishga 
solib, «K ish-kish-kish!» deym an. Suv guvullab, 
p ish q irib oqm oqda. B u v im n in g ra n g i o ‘chib, 
qaltirab ketadi.
74

---

— O m onat, qil ko‘prik-a! Qo‘rqm aysan, shum ta- 
ka, d arro v o‘t bu yoqqa! Ikkinchi seni mehmonga 
olib yurm ay m an ... — ran jib qichqiradi buvim .
H a q iq ata n k o ‘p rik om o n at. 
B itta c h u ru k
yog‘och, xolos. O dam lar ahyon-ahyonda noiloj 
o‘tad i. B olalar bo‘lsa, sho‘xlikdan, o ‘yin qilib 
erm ak qilib, o‘ta d ila r. Suvning pish q irishig a nazar 
solam an, 
y u ra g im g a v ah im a 
tu s h a d i. 
Sekin 
q irg ‘oqqa o‘tam an.
— E sing q u rsin , hech aql kirm adi-kirm adi 
senga. D adang kelsin, chaqaman! — deydi koyinib 
b u v im . — 0 ‘rd a k la rn in g egasi ko ‘rib qolsa, 
o ‘x sh atib kaltak lay d i seni, — deydi boshini q im ir­
latib.
— G ajaklaridan b ir dona K arom at opamga olay 
degan edim -da, — deyman jiddiy tu sd a buvim ga.
— Hm , — deydi xolos buvim , ensasi qotib k eta­
di. — Tez-tez y u r, alla-palla bo‘lib qoldi-ya! — 
qoshini chim irib deydi buvim .
T egirm onlarning oldida to ‘d a-to ‘da eshaklar. 
O dam lar eshaklarga b u g ‘doy, so‘k ortib keladi va 
u n , tolqon qilib ketadi. B ir-ikki tegirm onga sekin 
boshim ni tiq ib chiqam an. Tegirm on shovqin. Ichida 
boshdan oyoq oppoq unga belangan odam lar. U lar 
suv n ing guvullashidan b ir-b irlarin in g so‘zlarini 
bazo‘r esh itad ilar.
Pochcham objuvozning boshida edi. Soqollari 
o ‘sg an , u st-b o sh i ch an g -to ‘zon. B izni ko ‘rish i 
bilan:
— E, jiy an , kel-kel! — deydi va buvim bilan 
ko ‘rish g an ham on, odatdagidek shikoyatni boshlay­
di. — Mazasi yo‘q boshim ning. K echa-kunduz miya 
og ‘riqm an.
— Doim ahvolingiz shu! — deydi buvim ensasi 
qotib. — 0 ‘q itin g , irim -sirim in i qiling, tayibga 
ko'rining! — deydi va pochcham ning javobini kut- 
m asdan ichkariga kirib ketadi.
D uv e tib , m ayda-chuyda ch u rv aq a b o lalar 
buvim ni o ‘rab oladi. H am m asi k ir, iflos, uvada. 
Ammam tu tu n d a n yo‘tala-y o ‘tala k a tta qozon osti-
75

---

ga hadeb qam ish tiqm oqda. Ammam xafa, h o rg ‘in 
holda buvim bilan ko‘rish ad i va pishillab qovurilib 
tu rg a n so‘k to ‘la k a tta qozon boshiga boradi.
— H am isha ishing shu! So‘k, so‘k! 0 ‘ladigan 
bo‘lding! — deydi kuyinib buvim .
Men ham cho‘g ‘day bozillab tu rg a n so‘kning 
tepasiga boram an. Uni hovuchlab bo‘lm aydi, issiq. 
Q am ishni tu ta m -tu ta m o'choqqa tiq a boshlaym an.
Ammam va buvim qozon boshida cho‘qqayisha- 
di. Ezm alanishib h a sratn i boshlaydilar.
E sh ik d an k irib kelgan pochcham ning ja h li 
chiqib, ko‘zlari olayib ketadi.
— Kuyib ketdi-ku! — qichqiradi bo‘g ‘ilib va 
chopib kelib so‘kni k a tta kap g ir bilan shoshib- 
pishib ola boshlaydi.
Endi men so‘kdan zerikam an. Sekin tash q arig a, 
objuvozga yuguram an.
Pochcham qo'sh objuvozni ijarag a olgan. B iri 
bog‘liq tu rib d i: anov b iri bo‘lsa, g u rs-g u rs qilib, 
yerni larzaga solib ta riq oqlamoqda. Biroz jim
qotib, objuvozning ish in i tom osha qilam an. Suv 
d ah sh atli pishqirib guvullaydi. Keyin sekin a tro fg a
razm solam an. B urchakda siniq, kuya bosgan chi- 
roq, tu m sh u g ‘i siniq choynak, chegalangan iflos 
bir piyola... Y arm isi ta q ir, eski po‘stak , y a g ‘iri 
chiqqan k ir chopon.
Sekin objuvozning boshida aylanib yuram an. 
Bo‘sh objuvozning yoniga o‘tib , yog‘ochini bo‘shat- 
sam , bird an shaqillab yu rib ketadi. Qo‘rqqanim dan 
qaltirab shoshib qolam an. Qanday to ‘x ta tish n i bil- 
maym an, bo‘sh objuvoz g u rs-g u rs u rad i. G‘izilla- 
ganim cha uyga yuguram an:
— Pochcha! — qichqiram an entikib. — Tez yu- 
rin g, hozir objuvoz yurib ketdi!
Buvim bilan ammam vang bo‘lib qoladilar.
— E, tentak! — deydi pochcham tash q arig a 
yugurib. — Taqilgansan-da, o ‘ziga jon bitiptim i?!
Men indam aym an, pochcham ning orq asid an
chopam an. Pochcham hech qiynalm ay, birpasda 
juvozni to ‘x ta ta d i.
76

---

— Yo‘qol! — deydi qo‘pol, qo‘rs tovushi bilan 
to ‘n g ‘illab. — U aziz narsa-ya, bunga yaqin y u rish
uchun h u n a r kerak, tilin i bilish kerak, — deydi 
biroz yum shab.
Objuvoz a tro fid a , teg irm o n lard ag i kabi chum- 
c h u q la r, m u sic h a la r serob. Men endi u la rn i 
quvlashga tu tin a m a n . Q o'qqisdan b ir to ‘da bolalar 
paydo bo‘lishadi-da, n ari-b eri yechinib, k iyim larini 
ch etg a otg an ch a ketm a-k et suvga sho‘n g ‘iy d ilar. 
Quloch tash lab , rosa m aza qilib suzishadi. Keyin 
a tro fd a g i k a tta to l, q a y ra g ‘o c h larn in g sh o xig a 
chiqib, g u p p a-g u p p a suvga k alla ta sh la y d ila r. 
Suvning tag id a ancha v aqt yo‘q bo‘lib ketadilar-da, 
uzoqdan qalqib ch iq ad ilar. J u d a havasim keladi. 
«Cho‘m ilsam m ikan?» deb o ‘ylayman. Lekin suzishni 
b ilm aganim u chun qo‘rq am an , ro s t, b o lalard an
uyalam an. E rm ak qilib, oyoqlarinm i suvda shapilla- 
tib o‘tiram an . Suv bo‘yida kezam an. T ollarning nov- 
d alari egilib suvga tegay-tegay deydi. Hammayoq 
ko‘m -ko‘k maysa. K o‘kka qarab yotam an. Maza!..
To‘satd an pochcham ning tovushini eshitam an.
— Ey, falo k at bosib novga tu sh ib ketma! Bas, 
uyga bor! — deydi-da, ta g ‘in juvoz ichiga kirib 
ketadi.
Ammam kuya bosgan pachoq sam ovarini olib 
k irib, d a stu rx o n yozadi. B urda-burda q a ttiq non- 
larn i eski b ir p atn isd a ko‘ta rib keladi.
H ovlida sh o x lari ta rv a q a y la b o ‘sg an q ari, 
yo‘g ‘on yakka b ir tu t bor.
— Bu yil tu tim iz haddan ta sh q a ri ko‘p qildi. 
K u td ik , k u td ik kelm ad in g lar... Ozgina shinni qay- 
n atd ik . Q aray-chi, qoldim ikan?
A mmam boyoqish yug u rib h u jra g a kiradi-da, 
b ir piyolada ozgina shinni ko‘ta rib chiqadi.
— J u d a sh irin shinni-ya? — deym an non 
botirib.
P a stak k in a, qorong‘i uy, to ‘kilib tu rg a n ay von, 
yonida ko ‘m ir to ‘kadigan kichkina to r h u jra . 
Shinni bilan choy ichib, d a stu rx o n y ig ‘ilgandan 
keyin tom ga chiqam an. A trofda qo‘sh n ila r ko‘p.
77

---

Tom lar bir-b irig a tu ta sh ib ketg an . 0 ‘ynab y u ra ­
m an. Bir vaqt ko‘chada b ir to ‘da xalq yuzga kirib 
o ‘lgan 
b ir 
k am p irn i 
ko ‘tir ib
k e ta y o tg a n in i 
ko ‘ram an. Buni tom da o ‘ynab y u rg a n b o lalar 
aytishadi. Q arilar, bolalar, yoshlar ju d a ko ‘p. Qirq- 
ellikka yaqin yosh bolalar to ‘n kiygan, bellari 
bog‘liq, «buvim»lab y ig ‘lab borm oqdalar.
Tom m a-tom sa k ra b , am m am n in g ho v lisig a 
engasham an.
— Buvi, buvi! Yuzga kirg an kam pir o‘lipti!.. 
Olib k e tis h y a p ti. 
Odam qalin !.. 
— deym an 
qichqirib.
— A, nim a deyapti o ‘zi, kim o‘lipti? — so‘raydi 
buvim .
— Choping eshikka! K o‘rasiz, ta b a rru k kam pir 
em ish, — deym an buvim ga.
Ammam o‘choq boshida g ‘iv irla b n im a d ir 
qilm oqda, boshini ko‘ta rib buvim ga deydi:
— Boyoqish juda ta b arru k kam pir, b ir yuz 
uchga kirgan. Go ho yonimga chiqib, gaplashib 
o ‘tira rd i. K am pir pishiq edi. G ‘ozday, tik k a y u rar- 
di. N evara-evaralari ko‘p, achib yotipdi.
— Voy bechora, xudo ra h m a t qilsin! Hamma- 
m izga uning yoshini bersin! — deydi buvim qo‘lla- 
rin i yuziga su rtib .
Ammam ham n im alarn id ir pichirlab, fotiha 
qiladi.
— Siz m ingga k irasiz, hali otdaysiz, buvi! — 
deyman.
Kuni bilan tom m a-tom kezib, xo‘p o‘ynaym an. 
K echqurun halim day yum shoq m oshkichiri yeb, 
buvim ikkalam iz uyga jo ‘naym iz.
* * *
Qo‘lida gardish va jiy ag in i ko‘ta rib R ohat kelin 
oyi eshikdan kiradi-da, to ‘g ‘ri ayvonga, oyim ning 
yoniga o‘tirib ish in i boshlaydi.
— 0 ‘rtoqjon, yakka o‘zim xunob bo‘lib ketdim . 
H asratlash ib, birga tik ay lik , deb chiqdim .
Onam x u rsan d bo‘lib gapiradi:
78

---

— Voy, yaxshi qilibsiz, o‘zim ham zerikib o‘tir- 
gan edim . Hech kim yo‘q, oyim ham zerikib, qa- 
yoqqadir, bilm adim , 0 ‘rin buvinikigam i chiqib ket- 
d ilar, — deydi ipakni qatim lab.
R ohat kelin oyi bigiz bilan chaqqon va pishiq 
jiyak to ‘qiydi. U jiyak to ‘qishga ju d a u sta. Odat- 
dagidek, d arro v erid an h a sra t boshlaydi. Erm agi 
shu — eri. Dam y ig ‘lab, dam kulib ishlaydi.
— Sabr qiling, — jiyak k a gul tik ib , deydi 
onam , — o ‘g ‘il, qizlaringiz o ‘ssin, ehtim ol, a jab 
em as, bax tin g iz ochilib, y o ru g ‘likka chiqib qolar- 
siz. Xudoyim yarlaqasa, birpasda tole keladi. Keyin 
faq irlik d an , g ‘u rb a td a n xalos bo‘lasiz... Faqat tole- 
da b u tu n gap!
— E-e, qo‘ying! Tole o ‘lsin! B utun u m r faqir- 
miz. O tam , onam dan, bobolarim dan to rtib faqir- 
m iz... — deydi xo‘rsin ib R ohat kelin oyi.
Shu ta rz d a ik k i qo‘sh n i, ikki o ‘rto q b iri jiyak 
to ‘qiydi, b iri jiyakka gul tik ad i. Goh o‘tgan-ket- 
g a n d an , qo ‘ni-q o ‘sh n i, m ah alla-k o ‘y o rasid ag i 
voqealardan so‘zlashishadi. S uhbat uzilm aydi.
Eshikdan K arom at opam p aran jid a kelib kiradi.
U ning endi bo‘yi cho‘zilgan, k a tta qizlar qa- 
to rid a.
Shu p ayt yana b ir qo‘shni k am p ir k irad i. 
Sergap, bilim don, gapga chechan kam pir.
— Shahodatoy, zerikib birpasga chiqdim oldin- 
gizga. K unam isib k ety ap ti. Nim a gap o‘zi, x o ‘pam 
chiroyli o‘tirib siz la r? K arom oy, jin d ay M ashrab- 
dan o‘qing. B araka to p g u r, xudoyim yaxshi ku- 
yovlar buyursin! — deydi kam pir kulib.
K arom at opam qizarib yuzini te rs buradi.
— Qo‘ying-e, ish tik am an , — deydi tokchadan 
ish pechini olib opam.
K am pir x iralik qilib, qayta-qayta qistaydi. Unga 
R ohat kelin oyi qo‘shiladi:
— Bo, m uncha noz qilm asang, otincha?! 0 ‘qish- 
ni bilm aym anda, boTm asa senga yalinarm idim ?..
— Ha, o‘qiy qol, K arom , — deydi onam , keyin
79

---

sekin kulib qo‘shib qo‘yadi: — H ikm atli, m a’noli 
gaplaridan topib-topib o‘qigin!
K arom at opam o ‘n ikki, o‘n uch yoshlarda, 
qaddi kelishgan, ista ra si issiq, ju d a ko‘rk li qiz. 
G ‘azallarni yoqimli ovoziga chiroyli ohang berib, 
rav o n o ‘qiy d i. E rin ib g in a o ‘rn id a n tu ra d i-d a , 
tokchadan M ashrabni, Fuzuliyni oladi, joylashib 
o‘tira d i va ko‘zlarin i suzib, zavq-m aroq bilan 
berilib o‘qiy boshlaydi: