Qissa ua h ik o y a L a r sharq* n a sh riy ot-m a tba a

T iz z a bo'yi qor ko'cha,
B u kecha o yd in kecha.
Q o 'sh n i qizga to ‘y keldi,
D um b a si k a tta qo‘y keldi.
O 'choqlar ham o 'yild i,
K elg a n q o 'y la r so 'yild i.
O sh n i y o g 'siz, d em a n g la r,
B o'rdoqi qo‘y so 'yilg a n .
U yn i sovuq d em a n g la r,
O 't q alatib qo'yilgan.
K a m p ir la r qoldi a yv o n d a ,
B e tin sovuq o lm a sin .
Choy q a y n a tin g q u m g 'o n d a ,
T a g 'in sho vq in solm asin.
48

---

Q izla r m a rjo n ta q ish d i,
O 'rta g a o 't yoqishdi.
Q izla r boshladi o 'y in n i,
Q iz itd ila r to 'yin i.
Y or-yor o 'y in b oshlandi,
Q ancha k o 'z la r yo sh la n d i.
Men qiziqib, m aroq bilan tinglaym an.
— Sob bo ‘ldi, o‘g ‘il! — deydi bobom kulib.
Men mahliyo bo‘lib qotib qolaman.
— A llangiz yaxshi ekan, yana ayting! — yalin a­
man bobomga.
— Esda qolm agan, b u tu n lay ham m asini un ut- 
ganm an, — deydi-da, bobom yana o ‘ylanib qoladi 
va b ir ondan so‘ng davom etadi: — E rtagiyo erta- 
gi, ech k ilarn in g bo‘rta g i, q irg ‘ovul qizil ekan, 
q u y ru g ‘i uzun ekan, ko‘k m uzga m ingan ekan, 
o‘rd ak su rn ay ch i ekan, ola q a rg ‘a azonchi, qora 
q a rg ‘a qozonchi, chu m ch u q chaqim chi ekan, 
to ‘r g ‘ay to ‘qim chi ekan, bo‘ri bakovul ekan, tu lk i 
yasovul; ertag im n in g eri bor, y e tti kunlik yeri bor, 
y e tti kunlik yerida dum i k alta bo‘ri bor. K u n ­
larn in g birida Tulki ketayotgan edi, b ir tovus 
dum ini seto ra-seto ra qilib kelaverdi. Shunda Tulki 
aytd ik i: «Ey, Tovus, ajab-ajab o ‘y in larin g bor 
ekan, b ir yaxshilab o ‘ynab bergin». Tovus dum ini 
seto ra-seto ra qilib, o‘yinga tu sh av erd i. Tulkining 
qorni och edi, o‘ynab tu rg a n i paytida uni ushlab 
oldi. Bir v aq t Tovus q arasa, T ulkining avzoyi 
buzuq, un i yemoqchi boTib tu rip ti. Tovus: «Ey, 
T u lk i, nim a qilyapsan?» 
ded i. T u lk i ay td i: 
«Mening qornim och edi, seni yegim kelib qoldi». 
Tovus: «Xo‘p m ayli, meni yegin, lekin ko‘z oldim- 
da b ir fo tih a o ‘qib yesang, hech arm onim qolmas 
edi», dedi. Shunda Tulki pich ir-p ich ir qilib qoTini 
ko ‘ta rd i: «Omin ollohu akbar», degan edi, Tovus 
T ulkining oldidan «var» etib uchd i-ketd i... BoTdi! 
Tamom! Q arilik oTgur yomon ekan. Darmonim 
yo‘q, uyqu bosgani bosgan... — Biroz s u k u t etadi-
49

---

da, keyin boshini chayqab deydi: — Lekin jahonni 
x o ‘p kezdik. Tuya m inib sah ro lard a xo‘p y u rd ik ...
— Buva, aytin g , yana ayting! Qo‘shiqni juda 
yaxshi k o ‘ram an , — deyman bobom ning soqollari- 
ni silab.
— Bas, o‘gTim! Esim ga tu sh sa e rta -p e rta aytib 
beram an, — deydi bobom q u rish iq qoTlari bilan 
peshonam ni silab.
— X o‘p, buva, e rta g a, — deym an bobomning 
fik r toTa ko‘zlariga tik ilib , tizzasin i quchoqlay- 
man.
Bobom a sta ko‘zlarin i yum adi-da, allaqanday 
uzoq b ir xayolga ketadi.
* * *
B ahor keladi. B irin-ketin o ‘rik la r, sh afto lila r, 
olcha-olxo‘rlila r, bahor ishqi bilan bovar, xilm a-xil 
n a fis
g u lla rg a
ta n ta n a ila
bu rk an m o q d a.
D arax tlarn in g bunday fu su n k o r g u lla ri, ko‘m -ko‘k 
m ayin yaproqlari ru h la rn i ko‘ta ra d i, zavqlarni
chayqaydi.
Bahor sham oli bizlarga ham qur. B izlar ham ­
mamiz tom da. Ham mam iz varak k a yopishganm iz. 
G ‘ir - g ‘i r sham ol. Tom da m a y sa la r 
k o ‘rk am .
A yniqsa, h am m am izn ing d a rd im iz , havasim iz 
«quroq»da. Quroq baq u v v at, ran g d o r qog‘ozlardan 
qu ralib yasalgan zo‘r, k a tta v a rra k . Shunday 
qu ro q lar boTadiki, bolalar fan o r yoqib uch irad ilar. 
M ahkam bilan M o'm in quroqning u stasi. Tun 
q o ro n g ‘ila rid a fa n o rla ri y u ld u zd ay ch aq n ag an
qu ro q lar v an g ‘illab tu ra d i. Men ham bolalarga
erg a sh ib , h av as b ilan u rin a -u rin a kich ik b ir 
o‘rgam chik v a rra k yasaym an. Tom ning u boshidan 
bu boshiga yug u rib u ch ira boshlaym an.
Havo yoqimli. G ‘ir-g ‘ir m ayin bahor sham oli... 
Qo‘yosh osmonda u lu g ‘vo r kezadi...
Tom larda, ayniqsa, o‘tg an kuz suvoqdan qolgan 
eski tom larda, tu rli m ayin o‘tla r, h a r xil g u llar 
ko‘p. Endi bizning о‘yin sahnim iz — tom . Tomdan 
tom ga oshib, v a rra k uchiram iz.
50

---

V arrakdan zerikib, tom dan ko ‘chaga o ‘zim ni 
tap p a tashlaym an. Bobom boshini egib, o ‘ychan 
holda, oftobda maza qilib o‘tirib d i. M ahallam izda 
bir v a q tla r bo‘zchilar ko‘p bo‘lgan. H ozir u lar 
uncha-m uncha shohi to ‘qishga boshlaganlar. Tor 
ko‘chada ta n d an i b a r yoqlama to rtib , yoyib tash- 
lashibdi. Tanda m urakkab n arsa. Chollar tanda 
yoyganda men n a ri siljim aym an.
T o‘quv ch ilar ta n d a q u rg an d a bobom chetda 
devorga suyanib, oftobda u lar bilan su h b at qilishni 
sevadi.
Bobom cho‘chib ketadi.
— H u v ari, tom dan tashlading-a! — deydi ran ji- 
gan holda.
Men kulib, pinjiga tiqilam an. Bobom b ir qoTi 
bilan m eni quchib, su h b atin i davom e ttira d i.
— E rm at, ch iro g ‘im, shog irdin g ketib qoldimi? 
K am gap, indam as, mo‘m ingina y ig it edi. Gapir!
— H a, k e td i. F a rg ‘onaga k e td i. G azlam a 
ko‘paydi-yu, ishim iz kasod bo‘ldi. Shoyi to ‘quvchi- 
la r ju d a oz qoldi, onda-sonda... Y aqinda men ham 
ishni y ig ‘ish tira m a n shekilli. X a ra ja tn i ko‘tarm ay- 
di, a x ir. — Novcha, elliklarga k irg a n ko‘sa kishi 
tan d an i to rtib , sekin gapiradi.
— O dam larning b a risi avval bo ‘z k iy ard i. 
A yollar, qizlar ham m asining kiyishi bo ‘z edi. Chit 
chiqdi-yu, bo‘zchining ishi rasvo boTdi, gaping 
to ‘g ‘ri. F ab rik a n tla r x o ‘p pulga botdi. Yangi-yangi 
to v a rla r, duxobalar, m ov u tlar, shoyilar, ishqilib, 
alvon-alvon n a rsala r chiqdi. Zamon xo ‘p o ‘zgardi. 
Lekin o‘gTim , zamon yomon. Z ulm -vahshat oshib 
k ety ap ti. A dolat, to ‘g ‘rilik b u tu n lay b itd i. Yolg‘iz 
olloning o‘ziga sig ‘inaylik, inim! — deydi bobom 
to ‘quvchiga.
— To‘g ‘ri, otaxon, to ‘g ‘ri ay tg an larin g iz. Be- 
ch o ralar, qashshoqlar zor-u, to ‘q lar boTsa aysh-u 
ish ratd a.
Bobom xom ush holda astag in a soqolini tu tam lab
bo‘zchiga gapiradi:
— S ab r q il, m u ro d in g g a y e tasa n , o ‘gTim .
51

---

Lekin senga m aslahatim shuki, ta sh la bo‘zchi- 
lik n i. H u n a r k o ‘p, zam onga m onand boshqa 
b iro rta h u n a rn i tu t. Inshoollo, omad kelib qo- 
lar, — deydi kulib.
Bo‘zchi jilm ay ib qo‘yadi-da, ta n d a sin i to r- 
taveradi.
Bobom ham bo ‘zchilikni yaxshi biladi. Y igitga 
yetm ish tu rli h u n a r ham oz, deb otasi H asanboy 
o‘rg a tg a n ekan yoshligida.
Men bobom ning qo‘llarid an su rgab yalinam an:
— Y uring, bobo, g u zarg a tusham iz!
— Tentak-ey, y u r-y u r... — deydi-da, qiynalibgi- 
na o‘rn id an tu ra d i. Y etaklashib g u zarga jo ‘naym iz.
* * *
Bobom tobi qochib, kasalm and bo‘lib surgalib 
yuradi-da, b irv arak ay yotib qoladi. Endi u ayvon- 
dan siljim aydi. B a’zan qaddini bazo‘r k o ‘ta rib , yos- 
tiq q a suyanib oftobda o ‘tirad i.
— Tosh kelsa boTardi. Mazam yo‘q, uyqu bosa- 
di m eni, bu oTim ning d arag i, kunim bitg an g a 
o ‘xsh ay d i... — deydi bobom h a r kun buvim ga.
Qo‘qqisdan otam kelib qoladi. Bobom xastaligi- 
dan shikoyat q ilar ekan, otam un i ovutib:
— Qo‘rqm ang, yaxshisiz, ota, ran g in g iz yaxshi, 
hali uzoq yashaysiz... — deydi kulib.
Ammo otam ichdan x afa. Ammam boTsa ham m a 
bola-chaqalarini boshlab kelgan. K o‘zining yoshi 
tinm aydi.
— 
Y igT am a, 
qo‘y, 
qizim . 
OTim o ta d an
m eros... — deydi bobom.
Esim da, goho bobom am m am ning qizini va 
singlim Shafoatni (bular chaqaloq) titro q qoTlariga 
olib:
— Onion boTishsin! Ilohim omon boTishsin, 
m ingga k irsinlar! — derd i qayta-qayta o ‘pib, keyin 
onalariga u z a ta r edi.
Men bobom ning soqollarini ushlab, y u zlarin i 
silab yonida o‘tiram an .
— 0 ‘yna, o‘yna, bolam, o‘tirav e rm a , bor o ‘rtoq-
52

---

larin g n ik ig a chiq, — deydi bobom sekin orqam ni 
qoqib.
Bobom uch kunm i, to ‘r t kunm i shunday yotdi- 
da, to ‘satd an o‘lib qoldi. Men ko ‘chada edim. 
U ‘yim izdan y ig ‘i chiqadi. Chopib kirsam otam , 
buvim , onam, ammam bobomning boshida y ig ‘lab 
o‘tirish ib d i. Otam k o 'z la rin i ro ‘molchasi bilan 
a rtib , m enga qaraydi.
— Y ugur tezroq, K arom at opangni m aktabdan 
chaqirib kel! — deydi-da, o ‘zi ham shoshib mahal- 
laga chiqib ketadi.
D arrov bobom ning boshiga am akim , Toji buvim 
v a yaqin q arin d o sh lar y ig ‘ilib qolishadi. Men 
m achit tom on yuguram an. M achitning oldida otin 
bibim izning hovlisi. U, baquvvat kam pir, mahal- 
lam izning q izlarig a saboq beradi. D arvozadan keng 
hovliga chopib kiram an, K arom at opam ning oldiga 
borib, shivirlaym an:
— 0 ‘ld i... buvam o‘lib qoldi... Tez yuring!
K arom at opam oqarib ketadi, b ir on qotib tu ra-
di-da, keyin h o ‘ng rab y ig ‘lab yuboradi. O tin bibi 
p ic h irla b , ik k i qo ‘lin i y u zig a s u ra d i, keyin 
K arom at opamga nim ad ir deydi. K arom at opam 
titro q qo‘lla ri bilan k ito b larin i shoshib jild ig a sola- 
di va jim uyga yuguram iz.
M ahalla, qo‘ni-qo‘sh n i, qarin d o sh lar, ham m asi 
bizning uyga y ig ‘ilgan. Peshin vaq tid a bobomni 
q ab ristonga olib k etad ilar. Beshyog‘ochga, Bo‘rja r 
tom onga qarab uzoq yuram iz. K am zul u stid an
belim ga belbog‘ bog‘lashgan, boshim da eskigina 
do ‘ppi, oyoqyalangm an. Q oqilib-suqilib, y ig ‘lab 
boram an... Q uyoshning issig ‘i avjida, havo dim. 
T ashnaligim dan tom og‘im qaqragan. Beshyog‘och- 
da, k a tta an h o r oldida to ‘xtab, suv icham an. 
Q abristonga yetam iz. Bobomni ko ‘m ayotganlarida 
engashib, qabr ichiga qaraym an. Dahshat! Amakim 
u rish ib , chetga haydaydi meni. Shunday qilib, 
bobomni qabrga qo‘yadilar. Keyin qarigin a b ir qori 
Q u r’on o ‘qib yuboradi. H am m a su k u td a. Suv quy- 
gandek jim jit. «Boyoqish bobom shu ch u q u r,
53

---

qorong‘i go‘rd a qoladim i? H ozir M unkar-N akir 
k irsa -уа!» deb o‘ylaym an ichim da. Meni titro q
bosib ketadi. K a tta qab risto n og‘ir su k u td a. Bu yer 
butu n lay boshqa b ir dunyoday ko‘rin a d i menga. 
D ahshat, dahshat! Odam lar ham m asi bird an qo‘l- 
larin i yuzlariga silab, fo tih a o‘qiydilar.
Tez y u rib , ham m am iz q a b risto n d a n chiqib 
ketam iz.
B izlarni qarshilaganda oyim, am m am , K arom at 
opam juda q a ttiq yigT aydilar. Buvim jim , xom ush 
o 'tira d i. Goho ko‘zlarid an b ir ikki tom chi yosh 
dum alaydi.
Oqshom qorong‘isi tushm asdan ilg ari buvim
uyning burchagiga sham yoqib qo‘yadi, bobomga 
bag ‘ishlab Q ur’on o'qiydi. K arom at opam, Isa — 
ham m asi b irin -sirin uyga k irib , Q u r’on o ‘qib 
chiqishadi. Men uyda yolg'iz o‘tirib qolaman. 
Bobom o‘rg a tg a n qandaydir b ir oyatni shivirlab 
o‘qiym an. H is bilan, ko‘ngil bilan yigTab o‘qiy- 
m an. Y uragim qonga toT ganday boTadi, ho ‘ngrab 
yigTab yuboram an. H islarim toshib ketadi. Bo­
bom ning h a r b ir so‘zini, gap larin i yodlaym an. 
Qalbim ham shu uyday bo‘sh va qorongT. Uzoq 
vaq t jim o‘tiram a n . O hista yu rib onam kiradi.
— QorongTda nim a qilib o‘tiribsan?! Yomon 
boTadi-ya! Yur! — deydi titro q tovush bilan.
QoTimdan yetaklab, ayvonga olib chiqadi.
* * *
E rtalab vaq tlik tu ram an-d a, shoshilib tezgina 
kiyinam an.
K uz fasli. D a rax tlar m ash ’alday. A riqlardagi 
su v lar shishaday tin iq . H avoda yengil tu m an . A tir 
g u llar, ko‘rkam karnay g u llar, xil-xil gulbeor 
kuzning birin ch i iz g 'irin la rin i pisand qilm aydi.
A riq bo‘yida shoshilib yuz-qoTim ni y u v ar ekan- 
m an, qoTida choynak b ila n onam q arsh im d a 
to ‘xtaydi.
— V aqtlik tu rib san -k u , y o tar eding uxlab, — 
deydi kulib. — Sam ovar qaynadi. 0 ‘tirib choy ich.
54

---

Toza ko‘ynagingni beram an, trin k a kam zulingni 
kiygin, basav lat bo‘lasan. Domlang pokizalikni 
yaxshi ko‘radi.
Onam o ‘zi meni k iy in tirib , o‘zi tik k an yangi 
do ‘ppini m ehr bilan boshim ga qo‘nd irad i. Sho­
shilib, sabrsizlik bilan, nari-b eri choy icham an. 
Onam boyoqish o‘zi chiroyli qilib yo‘ngan yangi 
ta x ta n i qo‘lim ga tu tq azad i.
— K o‘r, yaxshim i? Domlang alifbeni yozadi 
ta x ta g a , — deydi onam va boshim dan oyog‘imga 
q ad ar m ehr bilan sinchiklab qaraydi.
— D arrov o‘qiym an, birpasda yodlab olam an 
sabog‘im ni, — deym an shodlikdan en tik k an holda 
ta x ta n i m ahkam quchib.
Onam b ir so ‘lkavoy pul va k attak o n dasturxon- 
ga yum shoq yog‘li k u lch alarn i tu g ib oladi. Qo‘l- 
tig ‘im da ta x ta , onam ning oldiga tu sh ib y u g u ra ­
m an. Bobomnikiga ketam iz.
Bobom h a r kun saharlab ishga tu sh ad i. Xalfa- 
la r, sh o g ird lar, h a r ikkala to g ‘am ish bilan band.
— Assalom! — deydi p aran jid a, bo‘s a g ‘a oldida 
to ‘x tab onam. D asturxonga tu g ilg an kulchalarni, 
pulni bobomga u zatad i. — Buvasi, M usavoyni mak- 
tabga olib boring.
B obom ning b u ris h iq y uzi ru h la n ib k e ta d i, 
ko‘zlarid a tabassum bilan:
— Barakalla! 0 ‘qisin, o 'q isin , m ulla bo‘lsin! 
H am am am iz savodsiz, om im iz... B alli, o ‘qisin! 
0 ‘qigan odam bilgich bo‘ladi, olim bo‘ladi, o‘qima- 
g an larn in g ko ‘k rag i ko‘r ... — deydi-da, shoshilib 
ish in i yig ‘ish tira d i.
Tog‘alarim , x alfa, sh o g ird lar kinoya bilan ku- 
lishadi.
— 0 ‘qi, o ‘qi! Lekin m aktabdan sira qocha 
ko‘rm a, uqdingm i, jiyan? — deydi R ahim berdi 
to g ‘am bosh in i q im irla tib . — Shu v aq tg ach a 
y u ra rd in g laqillab, faq at shay to n n in g m ardikori 
eding. Bas endi, es-hushing o‘qishda bo‘lsin! — 
deydi t a ’kidlab.
— 0 ‘qirm idi? Qarab tu rla rin g , ikki kunda g ‘ir
55

---

etib qochib keladi. 0 ‘qish osonm i, h azil gap 
emas! — deydi pishillab cho‘tir xalfa.
— U nday dem ang, am akisi, o ‘qiydi, aql-hushi 
joyida, ziyrak bola, — e’tiro z bild irad i onam 
noxush ohang bilan va a sta yu rib ich k arig a kirib 
ketadi.
«N afasing q u rsin , cho‘tir» , deym an ichim da, 
tovushsiz va xalfag a te rs bu ram an yuzim ni.
— Qani, bolam, ketdik! 0 ‘qishga jazm etdingm i, 
bas, quloq solma, — deydi bobom q a t’iy a t bilan.
B ir lahzada m aktabga yetib olam iz. M aktab b ir 
k a tta xonadan ib o rat. Bo‘sag ‘adan kirg an im hamon 
yuragim hapriqib, sh ig ‘ etib ketadi.
— Assalom-u alaykum! — o ‘rin la rid a n duv 
tu rib , b ir o g ‘izd an q ich q irib salom b e ra d ila r 
bobomga sh o g ird la r va chuvvos b ilan q ay ta 
o‘tira d ila r.
Domla bobom bilan ko‘rish ad i.
— V aalaykum assalom , keling-keling, zaifan- 
g izn ik im i bu o ‘g ‘il? — so ‘ra y d i boshim dan 
oyog‘imga qadar razm solib.
— Shunday, q izim n ik i,— javob beradi bobom va 
sekin domla oldiga k u lch alarn i qo'yadi, pulni 
uzatadi.
Domla oriqqina, soqollari u zun, ko‘zlari yirik 
va m a’noli, yuzi qoram ag‘iz, sallasi k a tta , sav latli, 
sh ijoatli kishi. P u ln i darro v soat cho‘n tag ig a qisti- 
rad id a, qo‘lla rin i keng yoyib fo tih a o‘qiydi. Bobom 
ham ixlos bilan:
— Omin, o ‘qisin, m ulla bo‘lsin! — deydi qo‘lla- 
rin i yuziga su rtib .
— Qani, Musavoy o‘g ‘lim, o‘tir! — qarshidan 
joy ko‘rsa tib , ish o ra qiladi domlam.
Q izarib cho‘kkalaym an. Domlam ta x ta n i b ir qo‘- 
li bilan tizzasid a tu tib , siyoh bilan yoza boshlaydi.
— X ayr, ta q sir, u rin g -so ‘king, m ulla qiling, eti 
sizniki, suyagi bizniki! — X ayrlashib, qayta-qayta 
egilib qulluq qilgancha chiqib ketadi bobom.
Domlam birpasda chiroyli x u sh x at bilan ta x ta g a
alifbeni yozib chiqadi:
56

---

— A lif, be, te ... — salm oq bilan, cho‘zib, tan- 
ta n ali ohang ila o‘qiydi domlam.
— A lif, be, te ... — zavq, m aroq bilan qaytarib- 
qay tarib tak ro rlay m an men.
— Borakallo! Y axshi y ig it, bo‘ladi, bas! Anov 
joyga o ‘t, o‘tir! Saboqni yaxshilab yod ol! — deydi 
domlam ta x ta n i qo‘lim ga tu tq azib .
U yalganim dan dovdirab va tu rtin ib kichkinalar 
oldiga bazo‘r o ‘tib o‘tiram an .
M aktabda shovqin zo‘r. S h o g ird larn in g ham ­
m asi b ir varak ay qichqirib o ‘qigan larid an kuchli 
chuvvos m ak tab xo n asid an to sh ib , ta sh q a rig a
yangraydi. K a tta la r baland, ohangli ovoz bilan 
Q u r’o n dan, H o fizd an , F u z u liy d a n , N avoiydan 
o‘qiydilar. Men bo‘lsam kichkinalarga ergashib, 
shavq bilan alifbeni ta k ro r-ta k ro r o'qiym an. Uzoq 
o‘qiym an. H orib holdan ketam an. Tomog‘im qurib, 
m eni te r bosadi.
Goho domlam q ato r-q ato r o ‘tirg a n bolalar orasi- 
dan a sta yu rib , qam chi bilan q ars-qars bolalarni 
u rib o ‘tad i. B olalar sh unda yana balandroq ovoz 
b ilan b a q irib o ‘q iy d ila r. Men qo ‘rq q an im d an
q altirab ta x ta n i yuzim ga yanada yaqinroq tu tib , 
berilib o ‘qiym an. N ihoyat charchaym an.
P eshin vaq ti bo‘ladi. Domlam va bolalar ozgina 
q u r’on o‘qib, fo tih a qilad ilar. S ho gird lar duv etib 
o‘rin la rid a n tu rib , ko ‘chaga y u g u ra d ila r. Men ham 
suro n bilan ko‘chaga otilam an.
* * *
H a r ku n i boram an m aktabga.
B olalarning ham m asi saboqlarini barobariga 
qichqirib o‘q ig an lari uchun m aktabda ham isha 
chuvvos, shovqin bo‘ladi. 0 ‘n y e tti, o‘n sakkiz 
yoshdagi y ig itc h a lar ko‘p. B ular shovqindan foy- 
dalanib, bemaza ask iyalar ay tish g a, sekin tu rtish - 
larg a, b ir-b irig a zim dan m u sh t ko‘rsa tib , do‘q qi- 
lish larg a odatlanishgan.
Isa o‘rto g ‘i bilan sekin n im an id ir gaplashmoq- 
da. Quloq solam an, ammo tu sh u n ib bo‘lmaydi.
57

---

K eyin payqab qolam an: u la r atay in , boshqalar 
tu sh u n ib qolm asin deb, o‘zlaricha qo‘l ish o ralari 
bilan so ‘zlash ar ekanlar.
Y etti-sakkiz k atta-k ich ik qori bolalar bor. U lar 
h am ish a dom lam old id a q iro a t bilan tin m ay
Q ur’onni yod o ‘qiydilar. B oyoqishlar holdan ketib, 
tom oqlari qirilib, ko‘zlari yum uq, o ‘qiydilar.
Domlam b ir qori bolani yoniga yaqin o‘tqazadi.
— Qani, o‘qi! — deydi qovog‘in i solib. Bola 
q iro at bilan yoddan Q u r’onni o ‘qiy boshlaydi.
— Qola, yam la y u t... — d e r ekan titr o q
tovush bilan qori bola, domlam shaq etib sha- 
paloq bilan tu sh irib qoladi. Bolaning quloqlari 
yonib ketadi.
— Zeri zabar qani, nodon?! T ag‘in qaytar! — 
qichqiradi domlam jah ld an qizarib. Bola qo‘rqibgi- 
na a sta tu ra d i-d a , b ir qo‘li bilan yuzini ushlab, qori 
bolalar yoniga o‘tadi.
Domlam o‘zi q iro atn i yaxshi biladi va bolalar- 
dan ham to ‘g ‘ri, yaxshi q iro atn i talab etadi.
Men alifbeni o ‘qishdan b ir zum tinm aym an. 
H organim dan va tom og‘im q u rig an id an , ovozim 
p ast va bo‘g ‘iq.
— Hoy, M usavoy, b eri kel! Qo‘chqor o‘ynay- 
miz, — deydi sekingina b ir bola. — M ana, qara, 
qo'chqorim ju d a y ax sh i... — Zim dan ko ‘rsa ta d i u 
bo‘y ra cho‘pni.
Domladan qo‘rqqanim dan ta x ta d a n ko‘zlarim ni 
uzm asdan, sekingina javob beram an:
— Yo‘q, bo‘lm aydi, domlam ko ‘rib qolsa uradi- 
ya! Menda ham qo‘chqor bor, senikidan zo‘r. Keyin 
ko‘rsa tam a n ... — deyman ish o ralar bilan imlab.
* * *
Men kichkina sh o g ird lar bilan ju d a tez tan ish ib
olaman.
Bizga nuqul k a tta la r saboq beradi, dom laning 
biz kich k in alar bilan uncha ishi yo‘q. U goho biror- 
tam izni ro ‘parasig a cho‘kkalatib, o ‘q itib tin g lay di, 
xolos. Mabodo, bolalardan b itta si oshm i, kulcham i,
58

---

patirm i olib kelib qolsa borm i, domlam ju d a mam- 
nun bo‘lib, o‘zida yo‘q sevinib ketadi.
— Qani, ch iro g ‘im M usavoy, beri kel! A lifbeni 
o ‘rg an d in g m i? — so‘ra d i dom lam ik k i h a fta
o ‘tg an d an keyin.
T ax tan i qo‘lim da tu tib , uyalibgina domlam 
q arsh isig a o‘tiram an-d a, ovozimni baland qo'yga- 
nim cha, alifbeni boshdan oyoq birpasda sh arillatib
o ‘qiyman.
— Borakallo, lekin ozgina bor. K attalarn in g
oldiga o ‘tir , o ‘qitib qo‘yadi, — deydi domlam, 
b u rn in i to rtib , q a ttiq aksirib yuboradi.
Men m o‘ylovi chiqqan, novcha b ir shogird 
oldiga boram an.
— E-e, sen larn in g saboqlaringdan oTdik-ku! — 
deydi u ensasi qotib. — Yo‘qol, domlam o ‘lg u r o ‘zi 
o ‘qitsin . P u l olishni biladi! — deydi yuzini te rs 
b urib.
Men yalinam an:
— Ozgina o‘q ita qoling.
— Zerikdim ju d a, hali o‘qi, hali o‘q it.., 0 ‘tir, 
qani, jin d ay o ‘qitam an, — deydi shogird h o rg ‘in 
tovush bilan. Jah lim chiqib ketadi.
— M ayli, qo‘yaver o‘zim ham suvday bila- 
m an... — B urilib joyim ga o‘tiram an .
D a rsla r va k u n la r sh u n d ay davom e tad i. 
B olalarga ergashib, sekin-sekin men ham sho‘xlik 
boshlaym an. «Qo‘chqor», yong‘oq, h a tto pinhon 
oshiq ham o‘ynaym iz. Mabodo domlam xabar topib 
qoldimi — ollohu ak b ar — qam chin bilan ham- 
m am izga, yalpisiga shaq-shaq solib o‘tadi.
B olalar hadeb tash q arig a y u g u rish ad i. H ojat- 
xona erm ak, bahona... B irpasgina hovlida yoyilib, 
hazillashib, kulishib, orom olamiz. Hovlida hovuz 
bor. E rm ak uch u n a sta -a sta yuz-qo‘llarim izn i 
yuvib, suvdan ichib o 'tira m iz . Yoki darro v soqqa- 
m i, «achipti»m i o ‘ynab olamiz.
Domlam m u g ‘am bir, bunga ham qarshi chora 
topa qoladi.
59

---

N ovchadan keigan, hushyor, o 'q ish d a zo‘r b ir 
shogirdni oldiga chaqiradi:
— Sen terak d an b ir novda kesib, yaxshilab yo‘n!
— X o‘p bo‘ladi, ustozim , jonim bilan! — buki- 
ladi shogird qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib. — B ir m arta 
ham buyurgan edingiz. X o‘p, ik k ita x atch o ‘pni 
yaxshilab yo‘nib kelam an, — deydi va shoshilib 
chiqib ketadi.
Hammam iz hayron bo‘lib, birpas jim qotam iz. 
Keyin sh iv ir-sh iv ir gaplasham iz.
Novcha shogird birpasda ik k ita cho‘pni boplab 
tayyorlab keladi-da, domlam oldiga qo‘yadi. Cho‘p- 
la r sozlab shilin g an , yo‘nilgan, b ir uchiga ip bog‘- 
langan.
— B orakallo! — deydi dom lam ch o ‘p la rn i 
qo‘liga olib. — Mana, x atch o ‘pn i ko‘ringlar! — 
b izlarg a ko‘rsa ta d i. — A g ar kim iki q istan sa, 
«Domlam, ijo zat» , deysiz. Keyin x atch o ‘pni t u t ­
qazib, ijo zat beram an.
— Q ani, o‘qinglar! — b u y u ra d i dom lam
x atch o ‘plarn i yerga qo‘yib.
Sho g ird lar shundan keyin hovliga chiqishga bir- 
m uncha barham berad ilar. Q istab qolsa, dom ladan 
ijo zat so ‘rab: b itta cho‘pni olib, yakka-yakka g ‘izil- 
lab chiqib kelam iz. Shu taqlid q a ttiq ta rtib olti- 
y e tti kun davom etad i. Keyin b ir ku n bolalar bosh 
qo‘shib, x atch o ‘pni yo‘qotam iz. K a tta la rd a n b iri 
tom ga ir g ‘itadi.
— He, bilam an. Shum bolalar ko‘p. T u r, chiq 
hovliga, b ir ju f t x atch o ‘p yasab kel! — buyuradi 
yana b ir shogirdga domlam.
B unisi ham ikki kunda yo‘q bo‘ladi. Domlam 
asabiylashadi, kayfsiz tovush bilan qichqiradi:
— X atcho‘pni yana yo‘qotdilaringm i? Mayli, 
b a s... Y om onlar bor-da. 
B ilam an o ‘zim . 
— 
Q oshlarini chim irib b ir oz su k u t qiladi, keyin 
ovozini pasay tirib gap irad i. — Bolalar, qilichini 
su rgab qish keldi. Havo buzuq, ehtim ol qor yog‘ar. 
H am m anglar b ir so ‘lkavoydan ko‘m ir puli kelti- 
ringlar!
60

---

S h u v e tib , b o la la r s h iv irla s h a boshlaydi. 
Domlam tov u sh in i yum shatib, davom etadi:
— X o‘sh ... B olalar, chiroqlarim , yana bo‘yra 
puli olib k elin g lar... Tuproq bo‘ldi-ku, bo‘y ralar, 
u yat-k u , axir! Bo‘y ra puli — uch tanga! Ota-onala- 
rin g g a aytib jadallab y ig ‘ib kelinglar! M uhlat — 
b ir h a fta ... Qani o‘qishga! — deydi domlam cho- 
ponining e ta k la ri bilan tizzasin i o ‘rab.
Y etim , kam bag‘al bolalar «Nima qilam iz endi?» 
deb sh ivirlash ad i. D illarim iz g ‘ash.
B ir ozdan keyin domlam qo‘z g ‘aladi. 0 ‘n sakkiz- 
yigirm a yoshlardagi mullayoqa ko'ylak kiygan, 
oriqqina, cho'pday ko‘r qori yigitchaga m u ro jaat 
qilib deydi:
— Sen qarab tu r bolalarga, picha ishim bor, d a r­
rov kelam an.
D om lam ning qorasi o ‘chishi bilan xonada ur- 
y iq it, to ‘polon boshlanib k etadi. Boyoqish ko‘r qori 
ingichka ovozi bilan m ing‘irlab qichqiradi:
— Qo‘yasanlarm i, yo‘qmi?! M ana qam chinni 
ko‘ringlar! 0 ‘qilaring! — Qori do‘q qilib ko‘radi, 
keyin yalinadi: — B olalar, insof bormi?! — qichqi­
rad i y ig ‘lam siragan ovoz bilan.
B olalar parvo qilishm aydi, o‘zaro tu rli ish o ralar 
b ilan im lash ib , q o rin i m asx ara qilib k u lish a d i. 
S h o v q in -to ‘polon a v jg a ch iq ad i. J a n g b o ‘ladi. 
K ichk in alar goh qo‘l ushlashib a r g ‘imchoq bo‘la- 
m iz, goh do‘ngalak o ‘ynaym iz. K a tta la r so‘kishib, 
yoqalashib ketadi. Q orilar ham o ‘rin larid an tu rib
ketgan. B ittasin i o ‘lasi qilib u rish ad i. K urashga, 
m u sh tla sh g a u s ta , zo‘r y ig itla r b o r. B ir t o ‘da 
bolalar hovliga chiqib, «achipti» o ‘ynashga kirisha- 
di. Shu vaq t qo‘qqisdan hovliga domla kirib keladi. 
Duv e tib , ham m am iz xonaga y u g u ra m iz . Joyla- 
rim izga o‘tirib , d arro v saboqlarim izga yopisham iz. 
Xona ichi quyuq chang, bo‘y ra la r burda-burda.
Domla jim , g ‘azabi ichida, ko‘rpachaga o‘tirad i.
— Taqsir! — q a ltira b , naq m iyovlaganday 
sh ik o y at bo sh lay di k o ‘r q o ri. — U rish d im , 
b aq ird im ... Hech iloj topm adim ... K o‘rm an, nima
61

---

qilay, bolalarni eplay olm adim , b iro n tasi quloq sol- 
m aydi gapim ga...
Domla juda x afa b o ‘ladi.
— Och derazani! — buyuradi b ittasig a. — Bay- 
bay-bay! Y opiray, ch an g n i... — A ha-ahalab, uzoq 
yo‘talib oladi, qizarib qichqiradi: — D arslaringni 
o‘qin g lar, badbaxtlar! — qo‘liga q a t’iy a t bilan 
qam chinni tu ta d i, ammo n e g ad ir hech kim ni 
urm aydi.
* * *
Domlam ko ‘krak cho‘n tag id an soatini chiqarib 
qaraydi:
— D ars b itd i, bolalar! — deydi. — Sen, sen, 
sen ... — ko‘rsa tk ich barm og‘i bilan ishora qiladi 
o ‘nga yaqin bolani tanlab, — kiyinib ozoda bo‘lib 
k e lin g la r. B ir bem orga ch illay o sin o ‘qiym iz. 
Ziyofat quyuq, — jilm ayadi domlam.
Q isqagina Q u r’on o‘qib, ham m am izni ozod qi­
ladi.
Uyga kelishim bilan onam ga yalinam an.
— Domlam, ko‘m ir puli, bo‘y ra puli, dedi, hozir 
topasiz.
— Voy, o‘la qolay jin n i bo‘ldingm i? He yo‘q, be 
yo‘q — pul nimasi?! — ayvonda do ‘ppi tikib o ‘tir- 
gan onam ran jig an tovush bilan u rish a boshlay­
di. — Jinnim isan?! H ali bo‘yra puli, hali ko ‘m ir 
puli, qam chi p u li... Domlang o ‘lg u r nim a qiladi 
pulni?!
— Topasiz! BoTmasa domlam e rta g a m ak tab ­
ga k iritm ay d i, — deym an q a t’iy ravishda.
— Nim a deyapsan?! — v ag ‘illaydi uy ichidan 
tu rib buvim . — Domlang oT gur ziqna, ochko‘z, 
hadesa — pul, hadesa — pul. P u l yasayapm anm i 
men? 0 ‘zi o‘lg u r boy, o tli, ulovli, hech pulga 
to ‘ym aydi. Domlang to ‘qlard an, p u ld o rlard an olsin 
ko‘m ir pulini! O tang boyoqish, bechora yolg‘iz 
o ‘gTim ahyon-ahyonda uch -to ‘r t so‘m ni zo‘r g ‘a- 
zo‘r g ‘a jam g ‘arib yub o radi... — zorlana boshlaydi 
ko‘rpachani yamab o ‘tirg a n buvim .
62

---

Na buvim ning, na onam ning e’tiro zin i pisand 
qilam an, avvalgidan balandroq do‘q bilan, jahl 
bilan onam ga qichqiram an:
— E rtalab vaq tlik cho‘zasiz pulni, bo‘lm asa 
m aktabga bormayman!
Shu payt eshikdan kirib kelgan Isa mening 
xarx ash am ni payqadi shekilli:
— N im a shovqin solasan? Domla b ir h afta m uh­
la t berdi-ku, b ir gap bo‘la r axir! — deydi jild in i 
qoziqqa ilib.
— Bu bizning ikki oyog‘im izni b ir etik k a tiqib 
xunob qilyapti. Holimiz og ‘ir, qo‘lim iz qisqa... — 
deydi onam xo‘rsin ib kayfsiz tovush bilan. — 
K o‘rarm iz, besh-o‘n kun sab r qil! Balki pul kelar 
dadangdan.
Shu vaq t qo‘qqisdan m ahallada to ‘polon ko‘ta- 
rilib qoladi. K o‘chaga yuguram an. Uzun Sara bilan 
K alta Sara degan k a m p irlar xo ‘rozga o ‘xshab avji 
jangda edi. B u larn in g u y lari yaqin, ko‘chaning ikki 
yuzida, esh ik lari qarshim a-qarshi. H ozir h a r biri 
o ‘z eshigida, b ir-b irin i so‘z bilan yulmoqda.
K am p irlar ovsin. Lekin bir-b irig a m ehribon 
em as, nih o y at g ‘ash. E rlarin in g m unosabtlari ham 
shunday, og ‘a-iniga sira o‘xsham aydi.
Men tom osha qilam an. J a n g avjida.
— Bu ikki lo‘li kam pir zerikishgan shekilli, 
yana jang boshlashipti, — deydi o‘tib ketayotgan 
b ir y ig it ko‘zini qisib.
S ek in -sek in
h o v lila rd a n
ay o llar, 
b o lalar 
chiqishadi.
U zun S ara — baland bo‘yli, do‘rillag an ovozli 
k am pir. Lekin K alta Sara — p ast bo‘yli, zaifgina 
pakanagina va kalitday b u ru sh iq yuzi bor, tish la ri 
yo‘q bedavo b ir z ah ar kam pir.
— Ho! — deydi K alta Sara ik k i qo‘lini beliga 
tira b . — B ilam an, siz o ‘lg u rn in g b u tu n kirdiko- 
rin g izn i. E shitdim b ir joydan, to ‘yga boribsiz, 
kazo-kazolarnikida yana m addohlik q ilg an d irsiz... 
Uch kun dom -daraksiz yo‘qolib ketdingiz! Yana, 
k erilasiz-а?! U yatsiz to at-ib o dat bilan uyda o‘tir-
63

---

sangiz o ‘larm idingiz?! C harx yigir, p ax ta sava, ish 
ozmi! H ali eshonnikiga, hali to ‘yga, hali azaga! 
Shallaqi, o‘lim bersin xudoyim senga!..
— Bem a’ni, tir riq kampir! — yulinadi Uzun 
Sara. — Y opiray, bu yer y u tg u rn in g v ag ‘illa- 
ganini qaranglar-a! H a, o‘lg u r, quloq sol, eshon 
o y im la rn in g h u z u rid a x iz m a td a edim . 
To‘r t
d ah ad an k a tta -k a tta o b ro ‘y li x o tin la r keldi, 
bechora-faqir x o tin lar ham y ig ‘ildi, zik r bo‘ldi, 
buni esh it, nom usulm on o‘lgur! Q aytishda b ir­
pasgina, m uborak bo ‘lsin, deb o‘rto g ‘im nikiga 
boshim ni suqib chiqdim . — Y ig‘ilgan m ahalla 
x o tin larig a qarab davom etad i gapni: — To‘yam 
o‘lsin, sovuqqina bo‘ldi. C helakdan quyganday 
b iram ja la q u y d ik i, q o ch d im ... — O vsiniga 
qaraydi: — K im dan e sh ita qolding, sen pakana 
fitna?! Ilohim chaqim chilar o‘lsin-a! Sening nima 
ishing bor? Y urdim yallo qilib, qo‘lingdan kelsa 
k ish an lab q o ‘y! C hidasang sh u , ch id am asan g
b u rn in g n i tishla!..
— H im ... — deydi K alta S ara alam iga chidam a- 
ganidan depsinib. — E shonlarning tovog‘ini yalab 
y urdim , deng! Uyda o‘tirib ish qil! Do‘ppi tik! 
X udoning bergan ku n i te n tira y sa n , laqillab yur- 
ganing yurgan! Senga zik rn i kim qo‘yibdi, sadqayi 
zikr ket! Isqirt! Isq irt, cho‘r i o‘lgur!..
M ahallani boshiga ko‘ta rib U zun S ara bo‘kiradi:
— Senga o 'lim n i bersin, sassiq kampir!!!
Tomosha qilib tu rg a n m ahalla x o tin la ri yalina
boshlaydilar:
— U yat a x ir, bo‘ldi endi, bas! B ir gapdan siz 
qola qoling, ovozingiz O qm achitda-ya, bas q i­
ling! — deydi b ir xo tin U zun Saraga.
N avbat K alta S araga o ‘ta d i, u yana v a g ‘illay 
boshlaydi.
— BoTdi endi, oyi, u y altirib o‘ldirdingiz-ku, 
shunchayam sharm andalik boTadimi?! — surgaydi 
ichkariga K alta S aran i kelini.
Ammo kelin bas kelolm aydi. Ikki S ara b ir soat 
o rtig 'i bilan ko‘p olishadilar. Bu h a r ku n g i ahvol
64

---

bo‘lgani uchun e rla rin in g ishi yo‘q edi. «Ikki kam- 
p irn in g tilin i yana b u rg a chaqiptim i!..» deb qihil- 
lab kulib, o ‘tib ketadi chollardan biri.
Buvim sekin oyim ga shivirlaydi:
— U dunyoda ham ja n n atn in g b ir eshigidan ikki 
kundosh k irarm ish -u , lekin ikki ovsin kirm asm ish, 
bildingm i, Shahodat!..
K alta S ara, U zun S ara xo‘p u rish ib charchagan- 
dan keyin jim bo‘lishadi.
* * *
Domlam b ir ku n t o ‘sa td a n m eni ch aq irib , 
q arsh isig a o‘tqazadi:
— Qani o ‘qi! Sabog‘ingni o ‘rg an ib bo‘ldingm i?
— Suvday bilam an, taqsir! — javob beram an 
shoshilib.
H a rfla rn in g b iriga qarab, b irig a qaram asdan, 
to ‘xtovsiz sh arilla tib o ‘qib beram an. Men endi a lif­
beni shunday o‘rg an ib olganm anki, a g ar uyqudan 
uy g ‘otib so‘ra sa la r ham ham m asini yoddan aytib 
bera olaman.
— Borakallo, o‘g ‘lim, ofarin! D u ru st, d u ru st. 
A lifbe tam om bo‘ldi. E rtag a h aftiy ak bilan birga 
yaxshi yog‘li p a tirla r, b ir so‘lkavoy pul olib kela- 
siz, yig itch a, uqdingizm i? — deydi domlam kulim- 
sirab.
— X o‘p, ta q sir, — deym an boshim ni qim irlatib.
M aktabdan chiqqandan so‘ng chopam an. B iror
joyda to ‘xtam asdan g ‘izillaganim cha uyga kela­
m an. D om lam ning gap larini ham m asini oyimga 
ay tib beram an.
— Ha tu z u k ... — deydi onam ham sevinib, ham 
ichdan uh to rtib . — Chiqim, chiqim ... D adangdan 
dom -darak yo‘q. Jiy a k n in g puli ovqatga yetsinm i, 
domlagami?!
H aqiqatan, hali Isa, hali K arom at opam, domla- 
ga p a tir yoki palov, deb hiqillab tu r a r ed ilar, endi 
qato rg a men ham qo‘shildim .
— A lb atta bugun p a tir yopasiz, jon oyi, keyin... 
keyin b ir so‘m pul berasiz, — yalinam an onamga.
3 - 4 4 5 2
65

---

E rtasi em as, ind in ga b ir d a stu rx o n kum urlaydi- 
gan yog‘li p a tir va uch ta n g a pul ko‘ta rib , domla- 
ga olib boram an.
— Borakallo! 0 ‘tir , ch iro g ‘im, o ‘tir! P a tir olib 
keldingm i? E, borakallo. Tuzuk, — deydi tan- 
g alarn i cho‘ntak k a solib.
Shu choq yana b ir shogird b ir d a stu rx o n yogTi 
kulcha, b ir to g ‘ora qaynoq palov, do‘ppi va «So‘fi 
Olloyor» ko‘ta rib keladi. U b ir boyning arzan d asi, 
erkasi.
Domlam o ‘zida yo‘q sevinib ketad i. D arrov 
palovni, k u lc h alarn i, men k e ltirg a n p a tirla rn i 
sho g ird lard an b iro rtasig a buy u rib , uyiga jo ‘natib 
tu rg a n id a , to ‘satd an qalin b ir oshnasi kelib qoladi.
— K eling, keling, m arham at! Q aynanangiz 
su y ar ekan, qani hovliga, osh yeymiz! — deydi 
domlam do‘stiga.
O shnasi jilm ayib, qulluq qiladi. B irgalashib 
boloxonaga yoT oladilar.
O datdagi gap, dom laning qorasi o‘chdim i, d a r­
rov to ‘polon-da!
— Tush o ‘rta g a , sen, sen! K o'ram iz kim zo‘r! — 
b u y u rad i zo‘rla rd a n b itta si.
E ndigina mo‘ylovlari ko‘rin g an , kelishgan ikki 
yigitcha naq xo‘rozlarday p a tir-p u tu r yoqalashib 
ketadi. K u rash zo‘r bo‘ladi. O, dahshat! Eshak-kur- 
silar singan, og ‘iz-b u ru n lar qon!..
Yana yangi-yangi b o tirla r o ‘rta g a tu sh ad i. X o‘p 
qiziq k u rash bo‘ladi.
— Bo‘ldi-bo‘ldi, bas! Domlam! — qichqiradi 
ovozi do ‘rillab b ir yo‘g ‘on shogird.
B irovining peshonasi yorilgan, biro v in in g b u rn i 
qon ag an , h a rs -h u rs b ilan b u ru n la rin i to rtib , 
k u rash ch ilar joylariga o ‘tirish a d i.
Uy chang, to ‘zon... Ham m am iz hayajonda.
— B eting qon-ku, badbaxt? — so‘raydi domlam 
b ir shogirddan. Keyin to ‘satd an singan k u rsilarn i 
ko‘rib qoladi-da, ko‘zlari olayib ketad i. — Eshak 
sinipti-ku?! K im ning ishi bu? Qani o ‘rta g a tush-
66

---

sin! — Domlam g ‘azab bilan qizarib, qo‘liga qamchi 
oladi.
Domlam bolalarning boshim i, yelkasim i, yuzi- 
mi, ko‘zimi pisand qil may, qam chi bilan bir-ikki 
d a f ’a 
q a rs illa tib
savab 
o ‘ta d i. 
Q am chining 
z arb id an b iro v la r piq-piq y ig ‘lay d i, b iro v la r 
pinagini buzm ay bo‘zrayib qotib tu ra d i, b iro v lar 
esa qo ‘rq q a n id a n ik k i qo ‘li b ilan y u z-k o ‘zini 
yashiradi.
Qamchi s h a rtta uziladi.
— Mana, qam chi ham esk irip ti, — deydi dom ­
lam qam chini chetga u loqtirib. — E rtag a ham m ang 
b ir ta n g a d a n olib k e la sa n la r. Y angi qam chi 
olamiz! — jahl aralash baqiradi domlam.
— X o‘p taqsir! — deyishadi qam chidan olovday 
yongan yelk alarini, y u zlarin i ishqalab bolalar.
— Qani, o ‘qilaring! — buy u rad i domlam, o ‘tirib
n afasin i rostlagan dan keyin.
0 ‘qish shovqini boshlanib k e tad i...
* * *
M aktab jah ann am kabi tu y u lad i. H ar soat, h ar 
d aqiqa «ozod» so‘ziga in tiz o rm iz . M aktabdan 
chiqqanim izda yengil to rtib , uyga yuguram iz. 
N a ri-b e ri 
o v q a tla n ib , 
ko ‘chaga 
— 
o‘yinga 
y ig ‘ilam iz.
Q ishda b a ’zan kuchuk u ru s h tirib o ‘yn ash n i 
ham odat qilganm iz. K uch u k larn in g biri o g ‘zi- 
b u rn i qon bo‘lib qochadi, shunda biz tinam iz. 
Sho‘xmiz.
Oyoqlarim izda eski kalish, y irtiq kavush, b a’zi- 
larim iz h a tto yalangoyoq. H ali yiqitib, hali yuma- 
lab kurasham iz. B oshlar g ‘u rra bo‘lguncha, burun- 
dan qon kelguncha m u sh tlash am iz...
Yo‘qolgan kuchugim izni izlab, m achit hovlisida- 
gi kichkina xarob b ir uyga boshim izni suqam iz. 
Bu — to b u t tu ra d ig a n uy. Bunda Usmon pari 
sovuqdan qochib, to b u td a yotadi. Sharpaday oriq, 
cho‘pchakdagi jin la r kabi, indam as b ir kishi. Biz 
cho‘chib ketam iz, duv etib u ra qochamiz.
67

---

— Y opiray, jinm i? — so ‘raydi qo‘rquvdan 
qaltirib b ir bola.
— Hey, bu Usmon p ari. Dadam ay td ik i, u bo­
yoqish b ir zamon b itta qizning ishqida devona 
bo‘lib qolgan ekan, — deydi A ’zam.
— Ishq shunday yomon-da, — deydi mah- 
m adona T u rg ‘un.
— To‘g ‘ri. Usmon p ari — devona. U ham isha, 
yoz-u qish tob u td a yotadi. R asul aka bor-ku? 
S huning b ir tu g ‘ishgan ukasi bo‘ladi. Bildila- 
ringm i?! Ha, p ari qizlarn in g o shig‘i em ish... — 
deydi Ahmad.
B olalar Usmon pari haqida tu rli voqealarni 
gapirayotganda, bird an yonim izda u n in g o ‘zi paydo 
bo‘lib qoladi. Qip yalong‘och tan ig a eski, k ir, jul- 
d u r, yupun b ir chopon kiygan. Na ishtoni bor, na 
ko‘ylagi! Oyoqyalang. Boshida iflos, isq irt b ir 
do‘ppi, ran g i ham , guli ham bilinm aydi.
Hammam iz duv etib, h a r tom onga qochamiz.
Usmon p ari ochlikdanm i, sovuqdanm i yurol- 
maydi.
Kalovlab asta chayqalgan holda am akim ning 
eshigiga yetib, devorga suyanadi. Q altiragan qo‘li 
bilan eshik halqasini ushlab, ta q -ta q qoqadi:
— Ochman, non b erin g ... — deydi allaqanday 
titro q , bo‘g ‘iq tovush bilan.
A chchiq iz g ‘irin li sham ol esar ed i...
* * *
B ahor keladi Gul m avsum i boshlanib ketadi. 
D arax tlard a gul, bolalarning do‘ppilariga lolalar 
q istirilg an . S av atlard a uyum -uyum g u n afsh alar. 
H am m ayoq gul! G ul!.. B ah o r fa s lin in g zavqi 
boshqacha...
Qo‘qqisdan osm onni b u lu t qoplaydi-da, chelak- 
chelak suv quyadi. X o‘p yog‘ad i... Lahza o‘tmas- 
dan, erka quyosh jilm ayib chiqib keladi. H am ­
m ayoq y a rq ira b k e ta d i... 
O lch alar, 
g ilo slar, 
olm alar, sh afto lila r ham m asi avji g u ld a...
68

---

Saharlab m ard iko rlar, yalangoyoq yelkalarida 
yaroqlatib peshlangan k a tta ketm onlar, bozorga, 
ishga chopadilar...
B izlar p ax talik choponlarni, to ‘nlarn i, yirtiq- 
yamoq kalish -kav ushlarn i otganm iz. Yengil kiyin- 
ganm iz, ham isha oyoqlar yalang...
H am m ayoqda bahor! B ahor n a s h ’asi ko ‘n- 
g illarg a ham kirib olgan... Oyoqlar tosh bog‘lan- 
gandek, m aktab tomon bazo‘r y u rad i, lekin m ak­
tabdan «Ozod!» deganda, qushday yengil ucham iz.
A zondan o‘qish . P esh in bo ‘lgan d a domlam 
kichkinalarga — bizlarga javob beradi. K a ttalar 
peshindan keyin yana m aktabga qaytib, x a t mashq 
qiladilar.
Men hanuz h aftiy ak o‘qiym an. H aftiy ak nihoyat 
zerik tirg ich b ir n arsa. Hadeb *vazava-vazava»ni 
javrab o ‘tirg an im -o ‘tirg a n ...
H a r payshanba sh o g ird la r dom laga kulcha, 
p a tir, boyvachchalar pul k eltirish i odat.
A yniqsa, shu kuni o‘qish tu g ash in i sabrsizlik 
bilan kutam iz. K o‘zlarim iz osmonga, quyoshga 
ko‘proq term ilad i. «Ozod!»ga quloqlar, ko‘n g illar 
in tiz o r...
M ana, m om aqaldiroq havoni y an g ratib yubora­
di. H aligina tin iq yarq irab tu rg a n havoni b ir onda 
qop-qora b u lu tla r bu rk ab oladi. Oyim paxtaday 
oppoq yuvgan k irla rin i arqondan y ig ‘ib ham ulgur- 
maydi. Yomg‘ir sharroslab quyadi.
B uvim ayvonda ixlos bilan tasb eh o‘g irib
o ‘tirib d i:
— A lham dulillo! O b irah m at bu! — deydi, 
ko‘zlarin i osm ondan uzm aydi, b u ru sh iq yuzlarida 
ko‘ta rin k i ru h ... — O birahm at bu, olloga sh u k u r, 
q u rg ‘oqchilik edi, jala quydi. B ug‘doy, arp a bitd i 
de! Olloning ishi bu! — tu s h u n tira d i menga.
Ayvon chetida, oyoqlarim ni tarn o v d an shar- 
qirab kelgan suvga tu tib , o‘ynab o ‘tiram an .
Q arsillagan chaqm oqlarga qarab: «Xudo b u lu t 
ichida yurganm ikan? Qanday ekan», deb o ‘ylaym an 
ichim da.
69

---

Qop-qora, go ‘yo yerga yaslanadiganday og‘ir, 
d ah sh atli b u lu tla r. T axm inan to ‘r t soat jala quya­
di. A riq lard an suv toshib ketadi. T arnovlardan suv 
sharaqlab quyib tu ra d i. U nda-m unda chaqm oqlar, 
olov qilichday yarq irab k etad i...
Ja la tin ad i. Qop-qora b u lu tla r a sta surgalib, 
to g ‘ tomon yu rad i. B u lu tlarn in g to ‘kilib ketayot- 
ganidan hanuz yog‘ib borayotganini o‘ylaym an. Bir 
vaqt bobom tu s h u n tirg a n ...
0 ‘qtin -o ‘qtin uzoqda m om aqaldiroqning qarsil- 
lagani esh itiladi, chaqmoq ko‘rin ad i.
Ajoyib fasl! D a rax tlar n afis k o ‘m-ko‘k yaproqlar 
bilan yasanib olgan! T abiatning go‘zalligi ko‘n- 
g illarg a q uyiladi...
•A - * *
— Oyi, uch kundan keyin domlam bilan dalaga 
chiqam iz. N av ro ‘z! — deym an sev in g an im dan
yuragim hapriqib. — Domlam, yaxshi kiyinib ke­
lin g lar, dedi.
— A, rostdanm i? — deydi onam kulib. — 
Y axshilab yuvinib, boringni kiyasan-da.
Biroz su k u td an keyin yerga qarab deyman:
— Oyi, domlam ikki so‘m pul olib kelin g lar, deb 
b u y u rd i...
Sekin boshim ni ko‘ta ra m an , onam ning yuzidagi 
sevinch, tabassum bird an yo‘qolgan, lekin u zo‘raki 
iljayadi:
— Domlang tu s h k u r alom at-da... X o‘p pul 
beray, lekin b ir so‘m senga, b ir so‘m Isaga. Qandoq 
qilay b erard im ... yo‘qchilik...
— Nima gap ta g ‘in? — so‘raydi buvim .
Onam 
tu s h u n tirg a n d a n
keyin 
k a m p irn in g
fig ‘oni oshadi:
— Domlang ham o‘lsin ilohim! Yeb to 1 у mas, 
ayyor o‘lg u r, h a r xil n a ’ma chiqaradi-ya! — 
m ing‘irlab q a rg ‘ay boshlaydi buvim .
— Oyim beradi puln i, sizdan so‘rayapm anm i? — 
do‘q qilam an kam pirga. — B ahor chog‘i, n av ro ‘z 
yaqinlashayapti, o‘ynab kelam iz. Sizdaqa kam p ir­
la r o‘tirsin uyda!..
70

---

— Bas, bas! H addingdan oshma! 0 ‘zingdan kat- 
tan in g dilin i og‘ritm a, yomon bo‘ladi-ya! — deydi 
onam m enga ran jig an ohangda, keyin buvim ga 
m u ro ja a t qilib: — H am m aga kelgan bayram , 
ham m a bolalar ham boradi-da, b itta bularm i? — 
deydi yalingan yum shoq tovush bilan.
Ju m a. B irovlar yaxshi, b iro v lar o‘rta , birovlar 
h a r kungi eski yamoq bo‘lsa ham yuvilgan, ozoda 
k iyim da... H a r kim o‘z holicha yasangan. Domla 
boshliq yo‘lga tu sh am iz. Piyola, choynak va bozor- 
dan go‘sh t, moy, guru ch , non, mayiz — ham m asi 
olingan. B u larn i dom laning o ‘rto g ‘i — b ir q ari chol 
arav aga ortib olib ketadi.
Yo‘l-yo‘lakay b ir necha g u zar uchraydi. Ju m a 
k u n i bo ‘lg a n id a n sam o v a rla rd a odam qalin . 
G uzarlard a q ato r baqqollar. O tnon, pecheniy, par- 
v a rd a ... K o‘zlar o‘ynaydi. Lekin boyvachchalarga 
m aza, u lar unda-m unda to ‘xtab , otnon chaynaydi...
D alaga, K am olonga piyoda yu rib , charchab, 
a x ir 
y etam iz. 
H am m ayoq 
k o ‘m -ko‘k, 
azim
d a ra x tla r ko‘p. C hiroyli qadim gi m achit atro fid a 
a v liy o la rn in g
k a tta - k a tta
q a b rla ri. 
Domlam 
ta g ‘in Q u r’ondan boshlaydi. Qori bolalar ko‘zla- 
rin i yum ib, chayqalib, q iro at bilan o‘qiydilar. 
Shu ta rz d a m ach itd a uzoq Q u r’on o ‘q ilad i. 
Q orinlar ochlikdan achishib ketadi.
— Bolalar! B oringlar, sam ovar qaynaguncha 
o ‘ynab 
k e lin g la r, 
d ala 
keng, 
su v la r 
ko ‘p. 
Y ayranglar, o ‘g ‘illarim , — deydi domlam mayin 
ohangda.
H am m am iz duv etib, shovqin-to‘polon bilan 
m achitdan chiqam iz. B irovlar d arro v chillak, kop- 
to k o‘ynagani tu sh ad i, biro v lar sayr qilib ketadi. 
Men esa b ir to ‘da bolalar bilan qorong‘i, d ah sh atli 
g ‘o rla rn i keza boshlaym an.
B ir g ‘orda og ‘ir su k u td a b ir kishi o‘tirib d i. 
Soqoli o‘siq, ko‘zlari yongan, darveshnam o. Ikkin- 
chi g ‘orda yalan g ‘och b ir chol, u stid a yolg‘iz k ir 
ishton xolos. U ning ham soqoli o‘sgan, ko‘zlari 
yum uq, yonida k ir sopol tovoq! C hurq etm ay,
71

---

b u tu n dunyoni u n u tg an d ay jim , mahliyo o 'tirib d i. 
Biz nafasim izni y u tib , a sta tu ra m iz . Lekin chol 
sharpam izni sezadi shekilli, b ir xo‘m rayadi, avzoyi 
xunuk buzilib ketadi. U ra qochamiz.
D alani aylanam iz. Havo m usaffo. 0 ‘rik lard a 
dovuchchalar g ‘ij-g ‘ij, giloslar hali g ‘o‘ra. K o‘p 
yuram iz, lekin qorin ochligidan domlam oldiga 
sh o sh ilam iz. 
Sam ovar 
baqillab
qaynam oqda. 
Domlam va chol ham m am izni o ‘tqazib, b ittad an
non, b ir siqim dan q u rt yegan k ir mayiz ulashadi.
Choydan keyin domlam b ir to ‘da k a tta shogird- 
larg a imlab ishora qiladi. B olalar b ird an tin iq , 
yangragan baland tovush bilan N avoiydan, X o‘ja 
H ofizdan yod o‘qiy boshlaydilar. K etm a-ket b ir 
necha g ‘azallarni o'qib, keyin Fuzuliyga o‘tad ilar: