Jo`rayeva A

13.2. Prokariotlarda oqsillar biosintezining boshqarilishi.
Birinchi marta 
mikroorganizmlarda oqsil biosintezining boshqarilish sxemasi 1961 yilda Jakob va 
Mono tomonidan kashf etilgan. U ichak tayoqchasining laktozali operoni ishi 
misolida ko`rib chiqilgan edi. Oqsil biosintezini bakteriyalardagi turli xil 
transkripton (operon)larning faolligini nazorat qilib boshqarish mumkin. Bunday 
boshqarilishning mexanizmi quyidagicha boradi. Bakteriyalarda repressorlar deb 
ataladigan oqsillar turi mavjud bo`lib, ular turli operonlar – transkriptsiyasini 
nazorat qiladilar. Repressor strukturasini belgilab beruvchi DNK ning ma’lum bir 
qismi gen-regulyator yoki sistron-regulyator deb ataladi. U promotor bilan yonma-
yon joylashmasdan bakteriya xromatini DNK sining boshqa qismida joylashgan 
bo`lishi mumkin. 
Hamma repressorlar operonning operator qismi bilan bog`lanadi va ma’lum 
mRNK ning transkriptsiyasini, ular bilan esa shu oqsilning sintezini ham 
blokirlashi mumkin. Operator bilan bog`lanish qobiliyati faol yoki faol bo`lmagan 
repressorning konformatsiyasiga bog`liq. Repressor faqat faol shaklda operator 
bilan kuchsiz bog` hosil qilishi va mRNK hamda oqsil sintezini blokirlashi 
mumkin; faol bo`lmagan shaklda u operator bilan bog`lana olmaydi. Repressorning 
faolligini yo`qotadigan moddalar induktorlar, ularni faol bo`lmagan holatdan faol 
holatga o`tkazuvchi moddalar esa – korepressorlar deb ataladi. Demak, repressor 
korepressor va induktor bilan bog`lanuvchi qismlarga ega. Oziq moddalar, 

---

107 
moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari kabi hujayrada oqsil biosintezini 
oshirish yoki pasaytirish to`g`risidagi repressor orqali xabar beruvchi moddalar 
korepressorlar va induktorlar bo`lib hisoblanadi.
Induktsiya mexanizmini laktozani o`zgarishida ishtirok etuvchi 3 ta ferment 
(

-galaktozidaza, 

-galaktozidpermeaza va 

-galaktozidatsetilaza) strukturasi 
to`g`risida axborot tashuvchi laktoza operonining transkriptsiyasini boshqarilishi 
misolida ko`rib chiqamiz. Hujayraga kiradigan laktoza induktor bo`lib hisoblanadi. 
U laktoza operonining repressori bilan bog`lanadi va uni operator bilan bog`lana 
olmaydigan – faol bolmagan shaklga o`tkazadi. Buning hisobiga operator bilan 
bog`lanishi natijasida promotorning tutashtiruvchi qismini qisman yopgan 
repressor RNK-polimerazaning promotorga birikishiga va o`z navbatida 
transkriptsiyaga ham xalal bermaydi. Repressorlar transkriptsiya va oqsilning 
salbiy boshqaruvchilariga misol bo`ladi. Ammo repressor mavjud bo`lmaganda 
ijobiy boshqaruvchilar kerak, ular RNK-polimerazaning promotor bilan 
bog`lanishiga va transkriptsiya boshlanishiga yordam beradi. Laktoza operoni va 
glyukoza katabolizmini boshqaruvchi boshqa operonlar uchun ijobiy boshqaruvchi 
vazifasini sAMF bajaradi. sAMF katabolik faollovchi oqsil – KFO (BAK) deb 
nomlangan maxsus oqsil bilan bog`lanadi. sAMF KFO kompleksi promotorga 
RNK-polimeraza bog`lanadigan joyga yaqin qismiga birikadi va u struktura 
genlarining transkriptsiyasini boshlanishini yengillashtiradi. Ribosomalar o`sha 
zahotiyoq mRNK bilan bog`lanadilar va laktoza katabolizmi uchun zarur bo`lgan 
uchta fermentni sintez qiladilar.