Samarqand iqtisodiyot va servis

hajmi
harakati
indeksi – nisbiy ko‘rsatkich, ayni 
vaqtdagi muammolarda bo‘lgan sanoat mahsulotlarining sotuvdagi xajmi 
kursatkichi. Bunda faqat individual indeks mavjud bo‘lib, bir mahsulotning 
sotuvdagi 
hajmini
boshqa mahsulot ayirboshlashdagi
hajmi
majmuiga 
qiyoslanishi
va ularning narxlaridagi tafovut tovarlar 
hajmidagi
bahoga nisbatan dinamik 
o‘sish.
Tabiiy suratda o‘sish koeffitsiyenti-tug‘ilish va o‘lim borasidagi umumiy 
o‘zgarish koeffitsiyenti.
Transmilliy korporatsiya (TMK) – yirik kompaniya, u xalqaro miqyosda 
faoliyat ko‘rsatadi, ammo mamlakatning milliy kapitali 
hisobidan
moliyalanadi. 
Transfertlar – iqtisodiy boylik, bir tomonlama tartibda ikkinchi tomon 
ishtirokini ta’minlash. 
Tashkil etilmagan eksport (import) – jismoniy shaxslar tomonidan 
qonuniy
tarzda mamlakatga kiritgan yoki mamlakatdan chiqargan 
holdagi
mahsulotlar 
savdosi. 
Tarif cheklovlari – iqtisodiy va ma’muriy 
qonunchiligiga
asoslangan summa, 
u tashqi savdo boshqaruvida boj-tarif siyosatini aks ettiruvchi funksiyadir. 
Mutaxassislar tarif cheklovlarini 
quyidagi
guruhlarga bo‘ladi: 

tashqi savdo operatsiyalariga davlat aralashuvi (mahsulot ishlab 
chiqarishga pul mablag‘lari berish. tovarlar eksporti, poshlinalarga 
imtiyoz berish va 
h
.k.); 

bojxona va ma’muriy tartiblarni amalga oshirish; (dempinga 
qarshi
tartiblar, bojxona va elchilik masalalaridagi 
qonunchilik
cheklovlari va 
boshq.); 

tashqi savdoda texnik ko‘riklar tashkil etish (sanitariya-veterinariya 
me’yorlari, mahsulotlarni 
qadoqlash
va markirovkalashni talab 
qilish
); 

alohida 
qonuniy
cheklovlar (import litsenziyalari, cheklovlar soni va 
boshq); 

import jarayonida yig‘im va to‘lov mexanizmini ijro etish (chegaralararo 
soliq rejimi, importdagi depozitlar, statistik tadqiqotlar va boshq.). 
Bu kabi cheklovlar barcha import mahsulotlarida, asosan esa savdo-sotiq, 
mineral xomashyolar, cho‘yan, po‘lat, to‘qimachilik tekstil mahsulotlarida mavjud. 
To‘lov balansi – mamlakatning chet elga to‘laydigan puli bilan unga chet 
eldan tushadigan pul o‘rtasidagi nisbat. Mamlakatning xorijiy sarf-harajatlari 

---

199 
to‘lov yo‘li bilan 
qoplanadi
. To‘lov turkumiga tashqi 
qarz
, uning foizi, chetdan 
olingan tovarlar va xizmatlar 
haqi
, xorij invenstitsiyasi, xorijda diplomatik ishlarni, 
iqtisodiy aloqalarni yuritish, fuqarolarning chet elga pul o‘tkazishlari kabilar 
kiradi. 
To‘lov balansi mamlakatning xalqaro miqyosdagi iqtisodiy mavqei kuchli 
yoki zaifligini, xalqaro
hamjamiyatdagi
obru-e’tiborini ifodalaydi. 
Umumiy migratsiyaning jadallik koeffitsiyenti-indikator, ya’ni ayni davrda 
aholi yashash joyidan chetga ishlashga yoki ko‘chib borish munosabatlarini 
o‘lchash ma’nosidagi ko‘rsatkich. 
Uy xo‘jaligi harajati – iste’mol munosabatlar uchun 
qilinadigan
jami 
harajatlar. Bunda turmush kechirish uchun 
qilinadigan
barcha pul mablag‘lari, ish 
va xizmatlarga sarflanadigan summalar tushuniladi. Uy xo‘jaligi harajatlariga 
jamg‘arilgan pulning solikdan tashqari bo‘lgan pensiyalar, ijtimoiy sug‘urtalanish 
badallari, pul o‘tkazmalari sovg‘alar uchun 
qilinadigan
harajatlar majmui asos 
bo‘ladi. 
Fermer xo‘jaligi – o‘z xususiy yeri yoki ijaraga olingan yerda tadbirkorlik 
faoliyati bo‘yicha amalga oshiriladigan 
qishloq
xo‘jalik korxonasi. Fermer 
xo‘jaliklari sohib (fermer) va oila a’zolari kuchi bilan yuritiladi. 
Foyda (zarar) – 
qo‘shimcha
mahsulotning pul shakli, korxona, (tashqilot), 
biror soha va jami 
halq
xo‘jaligi ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyatining 
umumlashtiruvchi ko‘rsatkichi. Foyda daromadning bir 
qismi
, yalpi mahsulot 
qiymati
bilan uni ishlab chiqarish va sotish harajatlari o‘rtasidagi farq sifatida 
aniqlanadi. Agar ishlab chiqarish va sotish harajatlari yalpi mahsulot kiymatidan 
ustun bo‘lsa, foyda o‘rniga zarar ko‘riladi. Foydaning muvozanat, 
hisob
-kitob va 
qoldik
shakllari mavjud. 
FOB («Free on Board») – Xalqaro bozorda mahsulotlarni olish va ular 
uchun to‘lovlarni amalga oshirish tartibidagi tijoriy sharoitlar yaratuvchi tashkilot. 
U asosan dengiz portlarida mol-mahsulotlarni tushirish va yuklash yumushlarini 
bajaradi. FOB trasnsport xizmatlari ko‘rsatgani uchun franko-vagon deyiladi. Bu 
tashkilot o‘z xizmatlari bilan buyurtmachining bozordagi mahsulotlari narxini 
ko‘tarilishiga sabab bo‘lmaydi. Xizmat 
hisob
-kitobi, umuman olganda mavjud 
tovar narxiga ta’sir o‘tkazmaydi.
Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi – ishlash uchun bir davlatdan ikkinchi 
davlatga uzog‘i bilan bir yil muddatga ketgan aholi. Ular iqtisodiy sabablar yoxud 
boshqa masalalar bo‘yicha chiqarilishi 
ham
mumkin. 
Xalqaro mehnat taqsimoti (XMT) – alohida mahsulot turi ishlab 
chiqarishga ixtisoslashgan mamlakatlarning jahon bozorida boshqa mamlakatlar 
bilan o‘zaro mehnat taqsimotiga kirishishi. MRT jahon bozori taraqqiyotida, 
xalqaro iqtisodiy aloqalarda va dunyo xo‘jaligidagi milliy iqtisodiy 
hamkorlikda
asosiy rollardan birini o‘ynaydi. 
Xalqaro korporatsiya (XK) – xalqaro va milliy iqtisodiyot sohasida yirik 
sanoat uyushmalari, savdo, transport va bank kompaniyalarining faoliyati. 
Xalqaro auksion – alohida xususiyatlarga ega mahsulotlarni ommaviy 
sotuvga 
qo‘yish
yo‘li bilan sotish uchun muayyan joylarda tashkil etilgan maxsus 
kimoshdi savdo bozorlari. Jahon kimoshdi savdo faoliyati tajribalariga ko‘ra, 

---

200 
auksion savdo tovarlarning mo‘yna, 
qorako‘l
teri, tamaki, choy, badiiy 
hunarmandchilik
buyumlari, ot kabi nisbatan cheklangan ro‘yxati bo‘yicha 
o‘tkazildi. 
Ko‘pgina xalqaro auksionlar Londonda (Buyuk Britaniya), Nyu-York 
(AQSH), Monreal (Kanada), Amsterdam (Niderlandiya), Kalkutta (
Hindiston
) va 
Kolombo (Shri-Lanka) da o‘tkaziladi. 
Harid baholari – savdo yo‘nalishining asosiy shakllaridan biri. U 5 yilgacha 
belgilanadi. Harid baholari odatda markazlashgan tartibda mahsulot ishlab 
chiqarishga iqtisodiy asoslangan harajatlarni 
qoplash
, kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarish uchun zaruriy jamg‘arishni ta’minlash bo‘yicha belgilanadi. 
«Qochkin kapital» - migratsiya munosabati bilan kreditga berilgan 
kapitalning bozor iqtisodiyotidagi alohida mamlakatlar o‘rtasidagi ajratmasi. 
Bunday kapitallar ba’zan bank foizida yuqori stavkali bo‘ladi. Oqibatda xalqaro
kapital bozorida balanslar borasida me’yoriy 
qoidalarni
buzilishiga olib keladi. 
Yalpi ichki mahsulot (YAIM) – biror mamlakatda bir yilda yaratilgan 
barcha mahsulot va xizmatlarning barqaror ulgurji baholarda o‘lchangan 
qiymati
. 
YAIM 
hisob
-kitobi uch xil uslubda amalga oshiriladi. Ya’ni foyda