O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

Uslubiy  xoslangan  leksika.
  Uslubiy  xoslangan  leksikani  uchga  bo‘lish 
mumkin: a) kitobiy leksika; b) badiiy leksika; v) so‘zlashuv leksikasi. 

---

170 
 
 
Ilmiy,  rasmiy va publisistik leksikaga mansub birliklar umumlashtirilib, kitobiy 
leksika deb yuritiladi:   
ilmiy  leksikaga  oid  birliklar
:  [integral],  [meridian],  [tangens],  [olmosh], 
[bo‘lish], [ko‘paytirish];   
rasmiy  leksikaga  oid  birliklar
:  [bayonnoma],  [buyruq],  [farmon],  [qo‘mita], 
[sessiya], [tashkilot]; 
publisistik  leksikaga  oid  birliklar
:  [jangovar],  [mafkura],  [ilg‘or],  [ittifoq], 
[jahon], [afkor].  
Bunday leksemaning uslubga xoslikni ko‘rsatuvchi ifoda semasi «ilmiy nutqqa 
xos», «rasmiy nutqqa xos», «publisistik nutqqa xos» deb belgilanadi.   
Badiiy  leksikaga  ifoda  semalari  sirasida  «badiiy  nutqqa  xos»  semasi  mavjud, 
badiiylik  bo‘yog‘iga  ega  bo‘lgan  leksik  birliklar  kiradi:  Mehnat  bilan  topadi 
iqbol    (Y.Mirz.).  Uning  odobida,  uning  xulqida,  insoniy  kamolot  mavjud, 
barqaror    (Uyg‘.).  Tabiatan  serzavq  va  har  narsaga  qiziquvchi  bo‘lgan  Sodiq 
uchun  har  hunar  zavq  baxsh  etar,  ko‘nglini  ko‘tarar,  sog‘lig‘ini  saqlardi 
(Shuhr.).  Kundan  kunga  yashnamoqda  ko‘rking,  jamoling.  Bahorning  fikri 
bulut  bosgan  osmonday  qorong‘ilashdi-yu,  ko‘z  oldini  tuman  chulg‘adi 
(Sh.Rash.). Yaxshi qoling, sevgan yurt-u diyorim  (Hamz.). 
Badiiy  nutqda  ilmiy,  rasmiy, publisistik va so‘zlashuv uslubiga xos birlik ham 
bemalol ishlatilaveradi.   
So‘zlashuv  leksikasiga  oddiy  so‘zlashuv  nutqiga  xos,  erkin  muomalada 
qo‘llaniladigan,  adabiy  til  uchun  me’yor  bo‘lmagan  leksema  kiradi: 
[ketvorgan],  [po‘rim],  [qitday],  [mullajiring]  kabi.  Misollar:  O‘ylab  ko‘rsam, 
sarkotib  odamga  shundan  bop  sovg‘a  yo‘q  ekan.  Ruchkaning  poshshaxoni, 
perosi  oltindan    (N.Saf.).  Shomahdiyevning  qilig‘i  ma’lum:  jahli  chiqib  bir 
sannab  ketsa,  uning  chakagini  bosish  asov  tuyani  cho‘ktirishdek  mashaqqat 
(A.Muhid.).  Qizlaringizni  jerkiysiz,  so‘kasiz...  Xo‘sh,  nima  uchun  To‘lani 
yumshoq  paxtaga  o‘rab  papalaysiz?!  (M.Ism.)  Jillaqursa  juvoldiz  bilan 
qarashay  dedim  (Oyb.).  Enang  besh-o‘n  tanga  pul  so‘rab  yubordi.  Bo‘lsa, 
chiqarib  ber,  boyoqishlar  chaynab  tursin.  (Oyb.)  Maza  qilib  kartoshkani 
tushirib tursang... (Say.) 
So‘zlashuv  leksikasiga  kiradigan  leksemaning  tegishli  ifoda  semasi 
«so‘zlashuv nutqiga xos» deb yuritiladi. 
Leksemaning 
uslubiy 
xoslanganligi 
ularning 
boshqa 
bir 
uslubda 
qo‘llanmasligidan  dalolat  bermaydi.  Masalan,  so‘zlashuv  uslubi  erkin  uslub 
sanaladi  va  unda  boshqa  uslub  unsurini  bemalol  ishlatish  mumkin.  Ammo 
leksemani ma’lum bir uslubda qo‘llash nutq me’yoriga muvofiq bo‘lishi lozim.