O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

 
 
Ko‘p uglerodli va legirlangan po‘lat buyumlar toblanganda 3—15% va ba’zi 
hollarda  undan  ham  ko‘proq  qoldiq  austenit  bo‘ladi.  Shu  sababli  po‘latlarning 
xiliga  va  markasiga  qarab  quruq  muz bilan spirt  aralashmasi muhitida (—78,5°S), 
suyuq  kislorodda  (—183°S),  suyuq  azotda  (—196°S)  ma’lum  vaqt  tutib  turib 
ishlov berib qoldiq austenit martensitga aylantiriladi. 
 
3-rasm 
 
Tazkesar  
po‘lagni    toblash  va 
bo‘shatish rejchmlari.
 

---

 
132 
Po‘latlarni toblash usullari
 
Yuqoridagi paragraflarda po‘latlarni termik ishlash bilan bogliq bo‘lgan nazariy 
masalalar  bilan  tanishdik.  Endi  amalda  keng  qo‘llaniladigan  usullar  bilan 
tanishamiz. 
a)  Bir      sovitkichda        toblash.        Bu  usul  uglerodli  va  legirlangan po‘lat 
buyumlarni      toblashda      qo‘llaniladi.      Buning  uchun  buyum  toblash 
temperaturasigacha      qizdirilib,      bu  temperaturada  ma’lum  vaqt  tutib  turilgach, 
sovuq  suvda  yoki  moyda  sovitiladi.  Bunda  ichki  zo‘riqish  kuchlari  kattaroq 
bo‘ladi. 
b)  Ikki      sovitkichda      toblash.        Bu  usuldan  ko‘p  uglerodli  va 
legirlangan  po‘latlardan  tayyorlangan  keskichlar    (parma  metchik,  plashka  va 
boshqalar)    ni  toblashda  foydalaniladi.  Buning  uchun  buyum  toblash    
temperaturasigacha        qizdirilib,  shu  temperaturada  ma’lum  vaqt  tutib  turilgach, 
avval  suvda  austenitning  martensitga  aylana  boshlanish  temperaturasigacha  sovitilib, 
so‘ngra  moyda  yoki  xavoda  sovitiladi.  Bu  ishlovda  austenitni    martensitga  
aylanish  jarayoni  sekinroq  borganligi  uchun  ichki  zo‘riqish  kuchlari  birmuncha 
kamroq bo‘ladi. 
v )   I z o t e r mi k   t o b la s h .   B u   u su l   u g le r o d l i   v a   l eg i r l a ng a n   po‘latlardan 
tayyorlangan prujina, ressora, bolt kabi  detallarni toblashda qo‘llaniladi. Buning 
uchun  zagotovka  toblash  temperaturasigacha  qizdirilib,  shu  temperaturada   
ma’lum  vaqt      saqlanib    turilgach,  o‘zgarmas    temperaturali      muhitga,      masalan, 
250°S--300°S li tuz eritmasi solingan vannaga o‘tkazilib   po‘lat tarkibidagi  austenit  
ferrit  bilan      sementit      aralashmasi      parchalanguncha    saqlanib,  so‘ngra    havoda  
sovitiladi. 
Natijada   ichki   zo‘riqish   kuchlaridan   holi   bo‘lgan   ignasimon trostit struktura 
hosil bo‘ladi. 

---

 
133 
g)  Toblab  bo‘shatish.  Bu  usulda  sirt  yuzalari  qattiq,  ichki  o‘zak  qismi 
esa qovushoq bo‘lishi zarur bo‘lgan detallar 
(tishli  g‘ildirak,  val,  zubilo,  bolg‘alar)  va  keskichlar  ishlanadi.  Buning  uchun 
zagotovka toblash temperaturasigacha qizdirilib, shu temperaturada ma’lum vaqt 
tutib turilgach, toblovchi muhitdagi vannaga  o‘tkazilib  chala sovitiladi, so‘ngra 
havoda  to‘la  sovitiladi.  Bunda  chala  sovigan  buyum  ichki  qismining  issiqligi 
hisobiga  sirt  qatlami  bo‘shatish  temperaturasigacha  toblash  bilan  yuqori 
temperaturada  bo‘shatish  po‘latning  xossalarini  yaxshilash  deb  ataladi.  Shuni 
ham  qayd  etish  lozimki,  parma,  razvyortka  kabi  uzunchoq  detallarni  sovitish 
muhitiga  tik  tushirib  uning  atrofidagi  bug‘  yoki  moy  pardalari  sirtini  qoplab 
olmasligi  uchun  aylantirib  turish  yo‘li  bilan  chala  sovitib  keyin  havoda  to‘la 
sovitilmog‘i lozim.