O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

Nomlanishi
a
 
Tarkibi %, massada
b
 
AISI/SAE 
yoki 
ASTM 
raqami 
UNS  bo‘yicha 
belgilanishi 
Uglerod 
Marganets 
Qolganlar 
Qora metallar (kam uglerodli po‘latlar) 
1010 
G10100 
0,10 
0,45 
 
1020 
G10200 
0,20 
0,45 
 
A36 
K02600 
0,29 
1,00 
0,20  Cu (min) 
A516, turi 70 
K02700 
0,31 
1,00 
0,25  Si 
YUqori mustaxkamli kam uglerodli po‘latlar 
A440 
K12810 
0,28 
1,35 
0,30  Si  (max) 
0,20  Cu (min) 
A633, turi E 
K12002 
0,22 
1,35 
0,30 
 
Si. 
0,08V. 
0,02    N.  0,03  
Nb. 
A656, turi I 
K11804 
0,18 
1,60 
0,60  Si.  0,1 V 
0,20 
 
Al.  
0,015  N. 
  Izoh:  a  –  (AISI)  Amerika  temir  va  po‘lat  instituti,  (SAE)  Avtomobil  sanoatining 
injenerlar  uyushmasi,  (ASTM)  Amerika  materiallarni  sinash  uyushmasi,  bundan 
tashqari (UNS) yagona belgilar sistemasi ham qo‘llaniladi.  
  b – bundan tashqari material tarkibida R - 0,04%,S - 0,05%, Si 0,30% bo‘ladi. 
Jadval
.  Ko‘p  qo‘llaniladigan  qora  va  o‘tachidamli  kamuglerodli  po‘latlarning 
mexanik tavsiflari. 
AISI
/S
AE 
yok
i 
AST
M
 r
aq
am
i 
M
u
staxkamli
k
 
ch
egar
asi
, 
M
Pa
 
(k
fun
t/
d
yu
ym
2
) 
Oq
u
vc
h
an
li
k
 
ch
egar
asi
, 
M
Pa
 
(k
fun
t/
d
yu
ym
2
) 
Plastik
li
gi
, 
%
EL
 
(50 
mm
 
asosga
 
2 
(d
yu
ym
) 
Asosiy
 
q
o‘llan
il
ad
iga
n
 soh
alari
 
Qora metallar (kam uglerodli po‘latlar) 
1010 
325 (47) 
180 (26) 
28 
Avtomobil  kuzovi  detallari,  mixlar, 
simlar 
1020 
380 (55) 
210 (30) 
25 
Quvurlar, 
konstruksiyalar, 
po‘lat 
listlar 

---

 
139 
A36 
400 (58) 
220 (32) 
23 
(ko‘prik va bino) konstruksiyalari 
A516, turi 70  485 (70) 
260 (38) 
21 
Past  haroratda  va  bosim  ostida 
ishlovchi idishlar 
YUqori mustaxkamli kam uglerodli po‘latlar 
A440 
435 (63) 
290 (42) 
21 
Boltlar 
yoki 
parchinlar 
bilan 
birlashtiriladigan konstruksiyalar 
A633, turi E 
520 (75) 
380 (55) 
23 
Past 
haroratda 
ishlovchi 
konstruksiyalar 
A656, turi I 
655 (95) 
552 (80) 
15 
Traktor  korpuslari  va  temiryo‘l 
vagonlari 
 
O‘rta uglerodli po‘latlar 
        Bu  guruhdagi  po‘latlar  tarkibida  0,25  dan  0,6  %  gacha  uglerod  bo‘ladi.  Bu 
po‘latlarning  mexanik  xossalarini  termik  ishlash  yo‘li  bilan  oshirish  mumkin, 
toblash  va  bo‘shatish  orqali  strukturasini  austenit  shakliga  keltirish  mumkin.  Ular 
doim  bo‘shatish  amali  bajarilgandan  so‘ng  ishlatiladi,  bunda  ulurning  strukturasi 
bo‘shatilgan  martensitdan  tashkil  topadi.  Qora  o‘rta  uglerodli  po‘latlar  termik 
ishlash  orqali  mustaxkamlanishi    mumkin  va  juda  tez  sovutish  orqali  toblanib 
mustaxkam qatlam xosil qila oladi, biroq qatlam qalinligi unchalik yuqori emas.        
Bu  po‘latlarga  xrom,  nikel  va  molibden  qo‘shilishi  oqibatida  ular,  termik  ishlovga 
moyil  bo‘la  boshlaydi,  buning  natijasida  ulardan  turli  mustaxkamlikka  va 
plastiklikka  ega  materiallar  tayyorlash  mumkin  bo‘ladi.  Bu  guruh  materiallari 
temiryo‘l  g‘ildiraklari,  traktorlar,  tishli  g‘ildiraklar,  tirsakli  vallar  va  yuqori 
mustahkamlikni,  eyilishbardoshlikni,  zarbiy  qovushoqlikni  talab  qiluvchi  turli 
mashina  qurilmalarini  yasashda  qo‘llaniladi.  Bu  guruhga  tegishli  bir  nechta 
materiallarning  tarkibi  13.2.a    jadvalda  keltirilgan.  Bu  erda  qotishmalarning 
nomlanish  prinsipiga  biroz  sharx  berish  lozim.  Po‘lat  va  boshqa  qotishmalarning 
klassifikatsiyasi  va  spetsifikatsiyasi  uchun  javobgarligi  (AISI)  Amerika  temir  va 
po‘lat  institutiga,  (SAE)  Avtomobil  sanoatining  injenerlar  uyushmasiga,  (ASTM) 
Amerika materiallarni sinash uyushmasiga yuklatilgan
1
.  
Jadval
. AISI/SAE va UNS sistemalari bo‘yicha kam legirlangan qotishmalar va 
turli miqdorda uglerodga ega bo‘lgan qora metallarning belgilanishi keltirilgan.