41-rasm.
M anzarali qora tut.
M A K LY U R A - M A C L U R A NUTT
Maklyura vatani Shimoliy Amerika bo‘lib, yaxshi sharoitlarda
20 m balandlikka ega daraxt boMib, barglari tekis tuxumsimon
shaklda och-yashil, yaltiroq. Barg qo‘ltig‘ida uchli ingichka 2 sm
170
uzunlikda tikanlari bor. Ikki uyli may-iyun oyida gullaydi, gullari
sharsimon gul to ‘plamidan iborat. Mevasi sentyabr-oktyabr oyida
pishib etiladi. M aklyura mevasi o ‘z vatanida pishib etilgach
to qsariq rangga kiradi, bizning sharoitimizda yashil-sariq rangga
kiradi. Sharsimon mevasi diametri 10-15 sm boMib, tashqi ko'rinishi
apelsin mevasiga o ‘xshab ketadi. Iste’mol qilish uchun yaramaydi.
Urug lari bahorda ekilganda yaxshi unib chiqadi, sovuqqa o ‘rtacha
chidamli. Sho‘rlangan erlarda o ‘sishi mumkin. Q urg‘oqchilikka
chidamli, ko‘kalamzorlashtirishda foydalaniladi.
I I BOB.
N IN A B A R G L I D ARA X T T U R L A R I
O D D IY A R C H A - JU N IP E R U S C O M M U N IS
B o‘yi 12-18 m, diametri 25-40 sm, shox-shabbasi tuxumsimon
daraxt. Po‘stlog‘i qizgMsh sariq rangda yoki qo‘ng‘ir kul rang,
yupqa po‘st tashlab turadi. Kurtaklari 0,3 sm b o iib , tangachasimon
ninabarglar bilan qopiangan. Novdalari ingichka, uch qirrali.
Ninabarglari qirrali, novdada 3 tadan boMib, doira shaklida
joylashadi. Barglarining yuz tomonida yoriqchalar va mum qavati
boMganligidan oqish ko‘rinadi, orqa tomoni yaltiroq, bo‘yi 1: 1,5 sm,
eni 0,6-1,5 sm gacha bo‘lib, tubi bo‘g ‘imli. Barglari daraxtda 4
yilgacha saqlanadi. Oddiy archa bir uyli, ayrim jinsli. Erkak
qubbalari boshoq shaklida, sarg‘ish bo‘lib, sohta tangachalardan
tuziladi, bu tangachalar ichida 3-7 tadan changdon bor. Qubbalar
kuzda hosil boMadi, oval shaklda, bo‘yi 3-4 mm, sariq rangda.
U rg‘ochi qubbalari yashil kurtakka o ‘xshaydi va uchta oqish
urug‘kurtakli bir nechta tangachadan iborat boMib, bir yil ilgari hosil
boMadi.
Oddiy archa aprel oyida changlanadi. U rg‘ochi qubbalari
shamol vositasida changlanadi. U rug‘chisi urugMangandan keyin
urug‘ tangachalar o ‘zaro qo‘shilib o ‘sib, shirali qubba - «yumshoq
meva» hosil qiladi. Kelgusi yili qubbalar etli boMib etilib, havorang
qavatga o ‘ralib oladi va qora k o ‘kish rangga kiradi. Ichi 1-3 urugMi,
yashil-qo‘ngMr rangli, smolali, shirin etli boMadi. Qubba ikkinchi
yili etiladi. UrugM cho‘zinchoq, qalin po‘stli, uch qirrali, qo‘ngMr
rangda, smolali bezlari bor. B o‘yi 3,5-5 mm, eni 2-3 mm. 1000 dona
urugMning vazni 18 g keladi. Bir kilogrammda 12600 dona urug‘
boMishi mumkin.
Oddiy archa urug‘dan ko‘payadi. Lekin urugM jud a sekin unib
chiqadi. Kuzda sepilgani kelgusi yili bahorda, bahorda sepilgani esa
keyingi yilning bahorida unib chiqishi mumkin. Uni parxish qilib,
qalamchadan va payvandlab ham ko‘paytirish mumkin. U sovuqqa
va qurg‘oqchilikka chidamli daraxt. Qisman soyasevar. Qumli,
ohakli semam tuproqda yaxshi o ‘sadi. Tuproq sho‘riga, havoning
ifloslanishiga chidamsiz. Asosan MDH ning Evropa qismidagi
o ‘rmon mintaqasida va Sibirda tarqalgan. U qarag‘ayzorlarda
ikkinchi va uchinchi yarusda o ‘sadi. Y og‘ochi o ‘zakli boMib smola
yoMlari y o ‘q. Tanasini arralaganda garmdori hidi keladi. Yog'ochi
pishiq va mexanik xossasi yaxshi boMganligidan ko‘p vaqtgacha zax
joyda, suvda yotsa-da chirimaydi. U mayda duradgorlik buyumlari
yasashda, mebel, shaxmat, sandiq, qo‘gMrchoqlar ishlashda va
boshqa maqsadlarda ishlatiladi.
Archaning qubbalaridan rangsiz, o ‘ziga xos hidli moy olinadi.
So‘ng qoldigM konditer sanoatida ishlatiladi. Qubbalari medisinada
ham ishlatiladi. Ninabarg-laridan efir moyi olinadi. P o‘stidan esa lak
tayyorlashda ishlatiladigan sandarak olinadi.
Tuproqni yogMn suvlari bilan yuvilishdan saqlashda va uning
sifatini yaxshilashda archaning roli katta. Chiroyli shakllari
shaharlarda parklarga, ko‘chalarga ekiladi. Uning turli shakllari
ko‘kalamzorlashtirish ishlarida katta rol o ‘ynaydi.
V IR G IN A R C H A SI - JU N IP E R U S V IR G IN IA N A
B o‘yi 15-30 m ga yaqin daraxt. Shox-shabbasi tor tuxumsimon
yoki yoyiq. Bu archa tanasining tubidan shoxlaydi, keyinroq bu
shoxlari qurib tushib ketadi. P o‘stlogM kul yoki qo‘ngMr-qizgMsh
rangda, novdalari ingichka, yashil kulrang, to ‘rt qirrali. Ninabarglari
qarama-qarshi joylashadi. Yon novda yoki shoxchalaridagi barglar
mayda, tangachasimon boMib, uzunligi 1-2 mm
dan oshmaydi.
Barglarida uzunchoq smola bezlari bor. Qubbalari 5 mm uzunlikda,
shar shaklida boMib, birinchi yili etiladi. Unda 1-3 ta urug‘
rivojlanadi. UrugMning bo‘yi 3,5-4 mm, eni 2-2,5 mm, yumaloq
tuxumsimon, uchi oMkir, yaltiroq, qattiq qobiqli. 1000 donasining
vazni 2,5-2
,6
g keladi. UrugM unib chiqish xususiyatini 3 yilgacha
saqlaydi. Bu archa ham urug‘dan ko‘payadi. UrugM sepilgandan
keyin ikkinchi yili unib chiqadi.
Shimoliy Amerikaning g ‘arbiy va sharqiy shtatlarida tarqalgan.
Tuproq tanlamaydi. Quruq toshli, qumli va botqoq hamda nam
sho‘rtob tuproqlarda o ‘saveradi. Q urg‘oqchilikka, havoning iflosla-
nishiga, soyaga chidamli. Y og‘ochi o ‘zakli, yumshoq, xushbo‘y
xidli bo‘lib, qalam ishlab chiqarishda ko ‘p foydalaniladi. Undan
mayda mebel va boshqa buyumlar ham yasaladi. Bu archa Qora
dengiz bo‘ylarida, Kavkazda va Qrimda, Ukrainada, Belorussiyada
ekiladi. Uni yashil to ‘siq sifatida yakka-yakka yoki guruh-guruh
qilib ekish tavsiya etiladi.
42-rasm.
M anzarali virgin archasi.
K AZA K A R C H A SI - JU N IP E R U S SABINA
Bu archa turining tarqalish areali Rossiyaning 0 ‘rta Don va
Jiguli togMari, Orenburg viloyati, Tarbagatay, Sibir va Q ozog‘is-
174
tonning dasht mintaqasidagi uncha baland bo‘lmagan toglari bilan
diegaralangan. Bu archa Oltoy, Sayan toglarida, 0 ‘rta Osiyo, Qrim
va Kavkazning shimoliy toglarida ham tabiiy o ‘sadi.
43-rasm.
Kazak archasi.
Bu archa turi 0 ‘rta Osiyodagi archa-
zorlarning yuqori tarqalish chegaralarida dengiz
satxidan 2800-3200 m balandliklarda xam o ‘sadi.
Balandligi 1,5 m gacha, ba’zan 5 metrgacha
kichik daraxt bo‘lib, ko‘p hollarda er bag‘irlab
o ‘suvchi shox-shabba hosil qiladi. Ninabarglari
tangachalar bilan qoplangan,
1-2
mm uzunlikda
bo‘lib, novdada 3 yilgacha o ‘sadi.
Aprel-may oyida gullaydi. Ikki uyli, qub-
balari
8
mm, eniga kulrang-qora rangda, oqish-
ko‘kish g ‘ubor bilan qoplangan
2-6
mm meva
bandida osilib turadi. Bu archaning ildiz tizimi
tuproqning yuza qismida joylashadi, tuproqqa va
namga kam talabchan. Sovuqqa chidamli, sekin
o ‘sadi. Urug‘idan va qalamchalaridan ko‘payadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |