0Raqamli texnologiya fakulteti 2-kurs talabalariga 4-semestr uchun «Falsafa» fanidan yakuniy nazorat savollari

.
 
Qadimgi  Hindiston  falsafasi
  Hindiston  hududida 
topilgan  eng  qadimgi  yozma  yodgorliklarga  (2500-1700 

---

yy) asoslanadigan antik falsafa shakli.  
Qadimgi  hind  jamiyati  hayot  haqidagi  ilk  manba 
Vedalar hisoblanadi. Hindistonning qadimiy gimni, falsafiy 
qarashlari 
uning 
madaniy 
merosining 
yozma 
yodgorliklarida,  asosan  4  vedada  (bilimlar,  diniy  gimnlar, 
qo’shiqlar  to’plami)  o’z  ifodasini  topgan.  Bu  vedalardan 
eng  muhimi  Rigveda  bo’lib,  eramiz
dan  taxminan  1500 yil 
oldin  maydonga  kelgan.  Qolganlari  esa  Yajurveda, 
Samaveda  va  Atxarvavedalardan  iborat.  Eramizdan  1000 
yil oldin Upanishad (maxfiy ta’limot) oqimi vujudga kelib, 
uning  ijodiy  mahsullikda,  deb  tushuntiradi.  Upanishadlar 
falsafasining  mohiyati  shundaki,  u  jonni  ruh  bilan 
tenglashtiradi.  Upanishadlarcha,  tan  jonning  qobig’i 
bo’lib,  jon  esa  –
 
dunyoviy  ruhning  bir  bo’lagidir. 
Upanishadlardagi  falsafiy  mavzular  asosan  insonni  o’rab 
turgan  borliq,  uning  hayotidagi  o’rni  va  vazifasi,  tashqi 
olam  va  inson  tabiati,  uning  hayoti  va  ruhiyatining 
mohiyati, 
bilish 
imkoniyatining 
chegaralari 
axloq 
me’yorlari  haqidadir.  Falsafiy  muammolar  asosan  diniy
-
mifologik nuqtai nazardan bayon etilgan. 
Jaynizm  (hindcha  «jinna» 
- 
«g’olib»)  –
  eramizdan 
avvalgi  1-
yillik  o’rtalarida  qadimgi  Hindistonda  yuzaga 
kelgan  va  olamning  asosida  ikki  ibtido:  materiya  va  jon 
yotadi,  deb  hisoblaydigan  ta’limot.  Jaynizm  ta’limotiga 
ko’r. 
Insonning 
asosiy 
maqsadi 
tashqi 
olam 
xukmronligidan  qutulish  va  kamolga  erishishdir.  Inson 
tabiati ham moddiy, ham ruhiydir. Jon bir vaqtning o’zida 
nafis  jon  (jiva)  va  dag’al  materiya  (ajiva)ning  birligidan 
iborat.  Insonning  joni  9jivasi)  qanday  bo’lsa,  u  ham 
shunday  bo’ladi,  bu  holat  esa  karma
-nafis  materiyaga 
bog’liq.  Karma  jonni  (jivani)  o’z  ta’siridan  chiqarmaydi. 
Yaxshi  yoki  yovuz  karmalar  mavjud.  Bu  esa  insonlarning 
turli  shaxsiy  sifatlarini  belgilaydi.  Jaynizm  ta’limotining 
tarafdorlari  inson  kamollikka  erishishi  mumkin,  buning 
uchun  inson  o’z  karmasiga  rioya  qilishi  va  o’z 
ehtiroslaridan  qutilishga  intilishi  kerak.  Inson  yovuz 
karmadan  xalos  bo’lishi  uchun  ezgu  ishlarni  bajarishi 
lozim. Deb hisoblaydilar. 
Jaynizmda  dunyoning  tuzilishi  va  mohiyati  haqida 
turli  g’oyalar  ilgari  surilgan.  Bu  dunyo  abadaiy,  u  hyech 
kim tomonidan yarat
ilmagan va u yo’q qilib tashlanmaydi. 
Olamda  ketma-ketlik  tartibi  mavjud:  quyi  dunyoda  jinlar 
va gunohkorlar yashaydi, o’rta dunyo –
 biz yashab turgan 
dunyo,  keyingi 
–
  xudolar  dunyosi  va  undan  yuqorida 

---

xudolarga o’xshashlar dunyosi joylashgan
5
. 
Hinduizm 
–
  hindistonda  tarqalgan  din.  Hinduizm 
ta’limoti 
verdizm 
va 
baraxmanizm 
g’oyalarining 
evolyusiyasi  natijasida  mil.av.2-
ming  yillikning  o’rtalarida 
paydo  bo’lgan. 
VIII-asrda  Hindistonda  islom  dinining 
taraqalishi  bilan,  uni  qabul  qilmaganlarni 
«
hindu
»
lar  deb 
atay  boshladilar
.  Hinduizm  ibtidoiy  dinlarning  ko’p 
unsurlarini  saqlab  qolgan:  muqaddas  hayvonlar,  tabiat 
hodisalariga, ajdodlar ruhiga sig’inish va hakozo. 
Hinduizm 
yagona  cherkov  tashkilotiga  ega  emas.  Uning  paydo 
bo’lishini
  biror  konkret  asoschining  nomi  bilan 
bog’lamaydilar
.  Hinduizm  diniy  va  falsafiy  qarashlarning 
murakkab 
kompleksi 
hamda 
qonun-qoidalari 
majmuasidan 
tashkil 
topgan 
bo’lib, 
odamning 
tug’ulganidan  to  o’lgunicha  bo’lgan  barcha  huquq  va 
burchlarini  belgilab  beradi.  Marosimlar  o’tkazishga  kat
ta 
e’tibor beriladi. Hinduizm Trimurti tamoyiliga asoslangan. 
Olam,  hayotning  hamma  shakllarini  Braxma  yaratgan. 
Biroq,  Braxmaga  sig’inish  deyarli  yo’q.  Hindular  boshqa 
xudoga 
–
 
Vishnu va Shivaga sig’inadilar, shunga muvofiq, 
hinduizm  ikki  asosiy  oqim 
–
  shivaizm  va  vishnuizmga 
ajraladi.  Hinduizmning  hamma  oqimlari  Vedalarning 
abadiyligi va xudo tomonidan yuborilganligiga, Koinotning 
deyarli  mavjudligiga,  bunda  harakat  pastlashib  boruvchi 
yo’ldan ketishiga: jonning abadiyligi va o’lmasligi, ko’chib 
yurishi (sansara)ga ishonadi. 
Buddizm  (Budda  nomidan  olingan) 
–
  diniy  falsafiy 
ta’minot
,  vujudga  kelishi  jihatidan  birinchi  jahon  dini. 
Buddizm  asoschisi 
–
  shahzoda  Siddxartxa  Gautama 
(mln.av. 567-
488 y.) vafotidan so’ng «haqiqat natijalari» 
- 
budda  deb  atala  boshlagan.  Yagona  ta’limont  sifatida 
shakllangan  budizm  dastlabki  asrdayoq  18  ta  maktabga 
bo’linib  ketgan.  Bir  nechta  saborlarda  u
ni  birlashtirishga 
urinish natijasiz yakunlangan. Milodning I-asrida buddizm 
xinoyana  9kichik  aravacha  yoki  najot  topishning  keng 
yo’li) oqimlariga bo’linib ketadi. Hozirgi davrda buddizmga 
e’tiqod  qiluvchilar  soni  400  mlndan  ziyod  oshib  ketdi. 
Buddizm  falsafasi  vedalar  matnlari  asosida  yaratilgan. 
Siddxartxa o’z ta’limotining asosiy qoidalarini Banorasdagi 
targ’ibotida  «to’rt  oliy  haqiqat»  shaklda  bayon  etgan:  1) 
azob-
uqubat  xaqidagi  ta’limot;  2)  azob
-uqubat  sabablari 
haqidagi  ta’limot;  3)  azob
-uqubatlarda
n  xalos  bo’lish 
haqidagi  ta’limot; 4)  azob
-uqubatlardan  qutqarishrshning 
najot  yo’llarini  topish  haqidagi  ta’limot.  Bu  so’nggi 
                                                           
5
 Қаранг. Фалсафа: Қомусий луғат. Т., 2004, 123-бет. 
 

---

ta’limot yechimi «Najotning olijanob sakkizlik yo’li»da o’z 
ifodasini topgan: taqvodorlik e’tiqodli, qat’iyati, so’zi ishi, 
turmush  tarzi,  taqvodorlikka  intilish,  taqvodorlikni  orzu 
qilish, taqvodorlik fikr-
hayoli bilan yashash. Bu yo’lga amal 
qilgan odam oqibatda yuksak  kamolotga erishadi, ya’ni u 
arxatga  (chin  haqiqatni  anglab  yetgan  avliyoga)  aylanadi 
va nirvanaga o’tadi.
 
Chorvaka-lokayata 
–
  miloddan  avvalgi  VII  asrda 
Hindistonda  yuzaga  kelgan  falsafiy  maktab.  Chorvaka-
lokayata maktabining asoschisi-donishmand Brixaspatidir. 
Chorvaka  so’zining  lug’aviy  ma’nosi  to’rt  unsur,  «loka» 
so’zining  lug’aviy  ma’nosi
-
bu  dunyoda,  ya’ni  moddiy
 
dunyo. 
Bu  ikki  ta’limotning  mazmuni  bir  bo’lgani  uchun 
«chorvaka
-
lokayata»  deb  atala  boshlandi.  Olam  asosida 
to’rt  unsur  yotadi.  Brixapati  ta’limotiga  ko’ra,  biz  yashab 
turgan  moddiy  dunyodan  boshqa  dunyolar  yo’q.  Inson 
ham  ana  shu  to’rtta  unsurdan  tashkil  topgan.  To’rt 
unsurni  sezgilarimiz  orqali  qabul  qilamiz.  Ular  hyech  kim 
tomonidan  yaratilmagan.  To’rtta  unsurning  turlicha 
birikishi  orqali  organizm,  noorganik  moddiy  narsalar  va 
hodisalar tashkil topadi. 
Chorvaka-
lokayataning 
ta’kidlashicha, 
insonda 
his
siy  bilish  muhim  kasb  etadi.  Agar  sezgi  a’zolarimiz 
bo’lmaganda,  olam  haqida  bilimga  ega  bo’lmagan  bo’lar 
edik,  deb  ta’kijdlashardilar.  Ular  aqliy  bilishni  ham  tan 
olganlar.  Lekin  aqliy  bilish  hissiy  bilishdan  kelib  chiqadi 
deb o’qtiradilar.
 
 
181 
2 
1 
8 
Demografik muammolarni ta’riflab bering? 
.
  Hozirgi  vaqtda  insoniyatning  eng  muhim 
muammolari orasida,  aksariyat  davlatlar va  mintaqalarda 
aholi  haddan  tashqari  ko’payishiga  sabab  bo’layotgan 
aholining 
nazoratsiz  o’sishi 
qayd 
etiladi. 
Ayrim 
mutaxassislarnin
g baholashlariga ko’ra, sayyorada mavjud 
energetika,  xom  ashyo,  oziq-ovqat  va  boshqa  resurslar 
Yerda  faqat  bir  milliardga  yaqin  kishi  («oltin  milliard») 
munosib 
hayot 
kechirishini 
ta’minlashi 
mumkin. 
Vaholanki, oxirgi ming yillik mobaynida sayyoramiz aholisi 
15 baravar ko’paydi va bugungi kunda 6 milliard kishidan 
oshib  ketdi. Bunda  nafaqat  miqyos,  balki  aholining o’sish 
sur’atlari  ham  aqlni  lol  qoldiradi.  Xususan,  birinchi  ikki 
baravar ko’payish 700 yil ichida, ikkinchisi –
 150 yil ichida, 
uchinchisi 
–
  100  yil  ichida  va  oxirgisi 
–
  40  yildan  kamroq 
vaqt ichida yuz berdi. Shuni aytishning o’zi kifoyaki, 1956 

---

yil Yerda 2,8 milliard kishi yashagan bo’lsa, XX asr oxiriga 
kelib bu raqam 6 milliardga yetdi.  
XX  asrda  yer  kurrasi  aholisining  «demografik 
portlash» deb nomlangan mislsiz darajada o’sishi biologik 
qonunlarning  emas,  balki  stixiyali,  notekis  ijtimoiy 
rivojlanish va insoniyat katta mashaqqatlar bilan bartaraf 
etishga  harakat  qilayotgan  chuqur  ijtimoiy  ziddiyatlar 
mahsuli  bo’ldi.  Bu  avvalo  rivojlanayotgan 
mamlakatlarga 
tegishli  bo’lib,  ularga  jahon  aholisi  o’sishining  o’ndan 
to’qqiz qismidan ko’prog’i to’g’ri keladi. Bu yerdagi vaziyat 
rivojlangan mamlakatlarga XX asr boshidayoq xos bo’lgan 
o’lim  darajasining  yuqoriligi  va  butun  insoniyatga  XVIII 
asrga  xos 
bo’lgan  tug’ilish  darajasining  yuqoriligi  bilan 
tavsiflanadi.  Ayni vaqtda mehnat  unumdorligi  darajasi  va 
aholi  jon  boshiga olinadigan  daromad  miqdoriga,  qishloq 
xo’jalik  ekinlarining  hosildorlik  darajasi  va  qishloq 
xo’jaligining  samaradorligiga,  aholining 
savodxonlik 
darajasi  va  umumiy  madaniy  saviyasiga  ko’ra  bu 
mamlakatlar  xalqlarining  aksariyati  hali  XIX  asrda 
yashamoqda.  
 
182 
3 
1 
10 
Antitezisni isbotlash orqali tezisni rad etish deb nimaga aytiladi? 
Ma’lumki,  dialektika  G.Gegel 
falsafasining  eng 
kuchli tomoni hisoblanadi. U dialektikani mantiq va bilish 
nazariyasi  bilan  tenglashtiradi.  Gegel  falsafasida  dunyo 
mutlaq  ruhning  o’z
-
o’zini  rivojlantirishi  sifatida  namoyon 
bo’ladi.  Mutlaq  ruh  bir  vaqtning  o’zida  ham  substansiya 
(borliq 
asosi),  ham  subyekt,  ya’ni  o’z  rivojlanishi  va 
bilishining  manbaidir.  Inkorni-inkor  Gegel  falsafasining 
asosiy  tamoyili  hisoblanadi.  Ikki  tomonlama  inkor  etish 
g’oyasiga  muvofiq  mutlaq  g’oyaning  rivojlanishi  quyidagi 
uch bosqichdan o’tadi: sof borliq (tezis), yo’qlik (antitezis); 
mavjud  borliq  vujudga  kelish  va  yo’q  bo’lish  sifatida, 
shakllanish (sintez). Bilishning uch bosqichi (triada) g’oyasi 
Gegel  falsafasini  to’la  qamrab  oladi.  Nafaqat  Gegelning 
butun  falsafasi,  balki  u  ilgari  surgan  fikrlarning  har  bir 
kichik hujayrasi ham uch qismga bo’linadi («Mantiq fani», 
«Naturfalsafa», «Ruh falsafasi»). Masalan, mantiqni Gegel 
ilohiy  aqlga  mos  keladigan  sof  aql  sohasi  sifatida 
ta’riflaydi. U uch qismdan iborat:
 
- borliq;  
 
- mohiyat; 

---

- tushuncha. 
Mantiqning 
birinchi 
qismida 
Gegel 
borliq 
tushunchasini  tavsiflovchi  kategoriyalar:  sifat,  miqdor, 
me’yorga  ta’rif  beradi.  Sifatni  Gegel  «borliq  bilan  ayniy 
bo’lgan  bevosita  muayyanlik»  deb  ta’riflaydi.  Ayni  shu 
sababli predmet o’z sifatini yo’qotar ekan, o’zining avvalgi
 
mohiyatini  ham  yo’qotadi
1.
  Miqdor  sifatning  inkoridir: 
«Miqdor  sof  borliq  bo’lib,  unda  muayyanlik  borliq  bilan 
ayniy  emas,  balki  yo’qolgan  yoki  befarq  tus  oladi»
2
. 
Me’yor  –
 
predmet  borlig’ining  chegarasi;  miqdor 
o’zgarishlarining shunday bir chegarasiki, 
bunda predmet 
o’zining  aniq  sifatini  yo’qotmaydi.  Miqdor  o’zgarishlari 
me’yori  chegarasidan  o’tar  ekan,  predmet  yangi  sifat 
holatiga o’tadi. 
 
 
 
183 
2 
1 
12 
Sa’natning zavq berish va evristik vaziflarini izohlab bering? 
Chinakam  san’at  insonni  bu  xolatdan  qutqarishga 
qodir  bo’lgan  estetik  tarbi  vositasidir.  Shuningdek, 
shaxsning  estetik  tarbiyasini  san’at  vositasida  amalga 
oshirishning  afzal  tomonini  ikki  xususiyat  bilan  ifodalash 
mumkin.  Birinchidan,  san’at  ijtimoiy  anglashning  boshqa 
shakllariga qaraganda insonga birmuncha yaqinroq hamda 
tezroq  ta’sir  ko’rsata  olish  imkoniga  ega.  Ikkinchidan, 
san’at  insonni  estetik  jihatdan  kamolotga  yetkazish 
jarayoniga muayyan mafkuraviy mazmun bag’ishlashi bilan 
birga  inson  ma’naviy  qadriyatlarini  ro’yobga  chiqarishda 
yaqindan yordam ko’rsatadi.
 
San’at o’zining estetik bisotini to’laligicha namoyon 
qilishi  uchun  ham  tarbiya  jarayoni  bilan  chambarchas 
bog’lanadi.  Chunonchi,  inson  tafakkurini  go’zallashtirish 
estetikaning 
tadqiqot 
obyekti 
hisoblansa, 
estetik 
tarbiyaning  predmeti  esa  ma’naviy  dunyoni  inson 
tomonidan estetik anglash bilan belgilanadi.
 
Ma’lumki,  fuqarolarda  yuksak  did  va  idealni 
shakllantirish  estetik  tarbiyaning  asosiy  vazifalaridan 
hisoblanadi. Bu vazifaning zalvorli yukini avval ham, hozir 
ham  va  bundan  keyin  ham  chinakam  san’at,  adabiyot  va 
ma’rifat ko’tarishiga shubha yo’q. 
 
  
Shuni aytish lozimki, so’nggi yillarga kelib san’at va 
madaniyatga  jamiyat  hayotini  o’zgartiruvchi,  unga  xizmat 
qiluvchi,  fikrlar  almashinuvini  ta’minlovchi  hamda  estetik 
ahamiyat  kasb  etuvchi  murakkab  ijtimoiy  jarayon  sifatida 
munosabat  bildirilayotganligi  diqqatga  sazovor.  Negaki, 
                                                           
1
 Қаранг: Гегель Г.В.Ф. Энциклопедия философских наук. Т. 1. – М.:Прогресс, 1974. – С.228.  
2
 Гегель Г.В.Ф. Соч. Т. 1. – М.;:., 1999. –  С.170.  

---

turli–tuman  madaniy–ma’rifiy  tadbirlar,  rang–barang 
ko’rik–tanlovlar,  san’at  bayramlari  va  festivallarini 
o’tkazilshi  o’z  navbatida  kishilarni  tayyor  ma’naviy 
«mahsulotning 
iste’molchisi»ga 
aylanib 
qolishidan 
saqlaydi.  Shuningdek,  san’atning  inson  estetik  tafakkurini 
yuksaltirishdagi  ahamiyati  yana  shu  bilan  izohlanadiki, 
san’at  avvalo;  voqyelikni  badiiy  qiyofalar  yordamida  aks 
ettiradi,  o’zida  moddiylik  va  ma’naviylikning  estetik 
mazmunini  namoyon  qiladi,  ijtimoiy  hayotga  yangicha 
ko’rk  bag’ishlaydi,  ularni  qaytadan  tashkil  etadi  va 
o’zgartiradi. Ana shunga ko’ra, insonning bilimlilik tomoni 
san’atning  ko’rinishlarini  namoyon  ettirish  holatlarini 
amalga  oshiradi.  Mazkur  xolatlar  natijasida  estetik 
tarbiyaviylik hususiyati o’z ifodasini topadi.
 
 
 
184 
1 
1 
12 
Estetik Guzallik tushunchasiga ta’rif bering? 
«Go’zallik»ning  tugal  ilmiy  ta’rifi  haqida  biror–
bir 
qat’iy fikr mavjud emas. Biroq, go’zallikning idrok etilishi, 
tabiatda  namoyon  bo’lishi,  san’atda  aks  etishi  hamda 
uning jamiyat rivojiga ta’siri haqida bildirilgan fikrlar, ilgari 
surilgan  g’oyalar,  yaratilgan  ta’limotlar  o’zining  salmog’i 
bilan  ahamiyatlidir.  Inson  va  uning  ruhiy
–
jismoniy, 
axloqiy
–
estetik  faoliyati,  tabiat  va  undagi  hodisalar, 
jamiyat  va  unda  ro’y  berayotgan  ijtimoiy–ma’naviy, 
siyosiy
–iqtisodiy  jarayonlar  go’zallikka  yondoshuvning 
tarixan  tarkib  topgan  asosiy  obyektlaridir.  Shuni  alohida 
ta’kidlash  zarurki,  go’zallik  haqidagi  qarashlar  va 
nazariyalar  markaziga  «Go’zallik  nima?»  degan  savol 
qo’yiladi–yu,  ammo  ularning  aksariyatida  «Nima  go’zal?» 
degan  javobni  ko’ramiz. 
Shuning  uchun  ham  odatda, 
go’zallik  ikki  omil  asosida  yuzaga  keladi.  Bular:  inson 
tafakkuri  va mehnatining mahsuli  natijasida yaratiladigan 
go’zallik;  inson  tafakkuridan  tashqarida,  insonga  bog’liq 
bo’lmagan  xolda  yuzaga  keladigan  go’zallik.  Birinchisida