0Raqamli texnologiya fakulteti 2-kurs talabalariga 4-semestr uchun «Falsafa» fanidan yakuniy nazorat savollari

Miqdor  o’zgarishlarining  sifat  o’zgarishlariga 
o’tishi  qonuni. 
Hodisalarga  makon-vaqt  mezoni  nuqtai 
nazaridan  tavsif  berish  jarayonida  «qayerda?»  va 
«qachon?»  savollari  birinchi  o’ringa  chiqadi.  Ularni 
bilishga  nisbatan  boshqa  bir  yondashuv  «nima?»  savoli 
bilan  bog’liq.  Ma’lum  joyda  va  ma’lum  vaqtda  mavjud 
bo’lgan mazkur hodisa nimadan iborat? U qanday xossalar 
bilan  tavsiflanadi?  Boshqa  hodisalardan  uning  farqi 
nimada  va  qay  jihatdan  ularga  o’xshash?  Bunday 
savollarga  javob  hodisalarni  sifat  va  miqdor
 
jihatidan 
tavsiflash  orqali  beriladi.  Mazkur  tavsif  predmeti  sifat  va 
miqdor  kategoriyalari  bilan  ifodalanadi.  Eng  sinchkov 
tahlil  ham  hodisada  sifat  yoki  miqdor  jihatidan  tavsiflash 
mumkin  bo’lmagan  narsani  aniqlash  imkonini  bermaydi. 
Binobarin,  sifat  va  miqdor 
–
  hodisaning  qoldiqsiz 
«parchalanuvchi» ikki tomoni (chizmaga qarang)
 
 
131 
2 
1 
7 
Hozirgi  davrda  integrallashgan  falsafa  fanning  sohalarini  sanab 
bering ? 
 
132 
1 
1 
7 
Ijtimoiy  taraqqiyotni  anglashda  formatsion  va  sivilizatsion 
yondoshuvlarni  munosabati  Tarixiy  jarayonning  birligi  va  turli-
tumanligi. 
Formatsion yondashuv tarixni monistik, universalistik 
tushunishga asoslanadi. U jahon tarixini ijtimoiy-
iqtisodiy formatsiyalar olinma-ketin almashuvidan 
iborat yagona, chiziqli-hujumkor tabiiy-tarixiy 
jarayon sifatida talqin qiladi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar haqidagi ta'limotni 
Karl Marks o‘zining «Kapital», «Siyosiy iqtisod 
tanqidiga doir» kabi asarlarida ilgari surgan. Marks 
nazariyasining mohiyatini uning bir qancha qoidalari 
orqali ifodalash mumkin: 
1) ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya – sifat jihatidan aniq, 
yaxlit ijtimoiy tizim bo‘lib, uning muhim elementi 
odamlarning hayot faoliyati jarayonida ular o‘rtasida 
o‘rnatiladigan moddiy (iqtisodiy), ma'naviy 

---

(mafkuraviy) va boshqa aloqalar va munosabatlardir. 
Moddiy va ma'naviy munosabatlarning o‘zaro 
aloqasida moddiy munosabatlar yetakchi rol 
o‘ynaydi. Ularning o‘zagini ishlab chiqarish 
munosabatlari tashkil qiladi. Aynan ishlab chiqarish 
munosabatlari, ijtimoiy tizim faoliyatini belgilovchi 
asos hisoblanadi; 
2) ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya turli mamlakatlarda 
ular rivojlanishining muayyan bosqichida ijtimoiy 
hayotga xos bo‘lgan umumiy jihatlarni aks ettiradi. 
Kapitalizmni o‘rganish va turli mamlakatlardagi 
moddiy va ma'naviy munosabatlarni taqqoslash 
jarayonida bu munosabatlarning ko‘pgina tomonlari 
takrorlanishining va mazkur mamlakatlar ijtimoiy 
rivojlanishning bir bosqichi – kapitalistik bosqichda, 
degan xulosaga kelingan; 
3) ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya jamiyat 
rivojlanishining muayyan bosqichidir. Ko‘p sonli 
ijtimoiy aloqalar orasida ishlab chiqarish 
munosabatlarini farqlash, ularning bir necha turlari 
mavjudligini aniqlash imkonini ham bergan; turli 
ijtimoiy organizmlar bir xil ijtimoiy-iqtisodiy 
tuzilishga ega bo‘lishi ham, har xil ijtimoiy-iqtisodiy 
tuzilishga ega bo‘lishi ham mumkinligi (ya'ni har xil 
tipdagi ishlab chiqarish munosabatlari) aniqlangan. 
Shunday qilib, ishlab chiqarish munosabatlarining 
har 
bir tipi rivojlanish bosqichi
, tarixiy davrni, bu 
ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi va 
o‘zgarishi esa jamiyat rivojlanishining mohiyatini 
belgilaydi, degan xulosaga kelingan. 
Bu qoidalardan kelib chiqib, ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiya – bu jamiyatning muayyan tarixiy tipi, 
ishlab chiqarishning muayyan usuliga asoslangan va 
ijtimoiy taraqqiyot bosqichi sifatida amal qiladigan 
yaxlit ijtimoiy tizim, degan to‘xtamga kelish mumkin. 
«Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya» kategoriyasini 
asoslash tarixiy jarayonni davriylashtirish imkonini 
bergan. U jami formatsiyalarning besh tipini 
farqlagan: ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm, 
kapitalizm, kommunizm. Jahon tarixiy jarayoni bir 
formatsiyadan boshqa formatsiyaga yuksalishdan 
iborat bo‘lgan chiziqli jarayon sifatida tavsiflagan. 
 
133 
2 
1 
1 
Falsafiy  dunyoqarash  o‘zgarishida  ta’lim-tarbiya  jarayonining 
ahamiyati. 

---

 
134 
3 
1 
3 
Antik  dunyo  va  Yunoniston  falsafasining  klassik  davri. 
Milet  va  Eley  maktablari.  Geraklit,  Pifagor  va  pifagorchilar. 
Qadimgi davr falsafasining yana bir silsilasi Yunoniston va 
Rimga tegishlidir. Bu davrdagi falsafiy qarashlar antik davr 
falsafasi  deb  yuritiladi.  Unda  Milet  falsafiy  maktabi, 
Suqrot,  Pifagor,  Aflotun,  Arju  va  boshqalarning  falsafiy, 
tabiiy-ilmiy, ijtimliy-
axloqiy ta’limotlari o’rganiladi.
 
Qadimgi 
Yunonistonda 
dastlabki 
falsafiy 
ta’limotlareramizdan  avvalgi  VII
-VI  asrlar 
o’rtasida  Milet 
shahrida  yuzaga  kelgan  va  rivojlangan.  Milet  maktabi 
vakillari  Fales,  Anaksimandr,  Anaksmenlardir.  Uning 
asoschisi Fales (yer.av. 624-
547 yillar) o’z davrining yetuk 
siyosiy arbobi, jo’g’rofi, faylasufi bo’lgan. Fales ta’limotiga 
ko’ra,  tab
iatdagi  turli-tuman  jism  va  hodisalar  dastlabki 
ibtido-
suvdan  paydo  bo’lgan  va  yana  suvga  aylanadi 
hamda  bu  moddiy  birlik  doimo  o’zgarishida  bo’ladi. 
Anasimandr (Falesning shogirdi) (yer.av. 610-546 yillar). U 
«Tabiat haqida» asarini yozgan, biroq asar biz
gacha yetib 
kelmagan.  Fales  olamning  asossiga  suvni  qo’ygan  bo’lsa, 
Anaksimandr dunyo cheksiz, gazsimon apeyrondan iborat 
deydi. 
Anaksimandrning 
fikricha, 
xamma 
narsa 
apeyrondan kelib chikadi va ma’lum bir vaktda apeyronga 
kaytadi.  Apeyronning  doimiy  xarakat  qilib  turishi, 
Anaksimandrning  fikricha,  qarama-qarshiliklarning  kelib 
chiqishi  tufayli  bo’ladi,  buning  natijasida  bir  xil  narsalar 
paydo  bo’lib,  boshqalari  yo’qolib  turadi.  Dunyodagi  bu 
narsalarning  mavjudligi  hyech  qanday  xudolarning 
ta’siriga  muhtoj  emas.  Anaksimandr  qadimgi  Yunoniston 
fanida  odamning  paydo  bo’lishini  isbotlashga  uringan 
olimlardan  biri  bo’lib  hisoblanadi.  Uning  fikricha 
hayvonlar  dunyosi  qurib  qolgan  dengiz  ostida  paydo 
bo’lib, birinchi hayvonlar suvda yashyaganlar keyinchalik 
qirg’oqqa  chiqqanlar,  odamlar  esa  baliqlardan  paydo 
bo’lgan. 
Milet  maktabining  keyingi  vakili  Anaksimen 
(yer.oldin  585-525  yillar)  hisoblanadi.  Anaksimen 
Anaksimandrning  shogirdi  bo’lib,  uning  mavhum 
materiyasi  «apeyron»dan  yanyada  konkret  materiya 
formasiga  –  havoga  qaytadi.  Anaksimenning  fikricha, 
butun  narsalar  doimiy  harakatdagi  havodan  paydo  bo’lib 
va  yanya  havogv  qaytib  turadi.  Siyraklashib,  suyuqlashib 
ketgan  havo  olovga,  suyuqlashib  ketgan  havo  esa  yerga, 
toshga  aylanadi.  Havo  Anaksimenning  fikricha,  sovuqdan 
suyuqlashib  va  issiqdan  quyuqlashib  turadi.  Uning 
fikricha,  xudolarning  o’zlari  moddadan-havodan  kelib 
chiqib, kosmik o’zgarishlar xudolarning ta’siri bilan emas, 
balki  moddaning  doimiy  o’zgarishi  natijasida  paydo 
bo’ladi.  Qadimgi  Yunonistonning  efera  shahrida  (yer.av. 

---

544-583  yillar)  Geraklit  degan  faylasuf  yashagan.  U 
qadimgi  Yunonistondagi  stixiyali  dialektikaning  asoschisi 
bo’lib hisoblanadi.  
 
135 
2 
1 
2 
Diniy  bag‘rikenglik  va  dunyoviy  bilimlar  takomili,  ular 
o‘rtasidagi  bog‘liqlik  va  aloqadorlik.  Imom  Buxoriy  va  Imom 
Termiziy buyuk hadisshunos olimlar. “Al-jome’ as-sahih” asari. 
Imom–ul–A’zam Abu Hanifa, Imom Moturudiy va Burxoniddin 
alMarg‘inoniy qarashlari: “Al–Hidoya” asari. 
 
136 
3 
1 
3 
Nemis  milliy  falsafasi,  uning  tarixiy  ildizlari.    V.Gegel–nemis 
falsafasining yirik namoyondasi. Feyerbax falsafasi. 
Nemis  klassik  falsafasining  yirik  vakillari  Immanuil  Kant, 
I.Fixte,  F.Shelling,  Georg  Gegel  va  Lyudvig  Feyerbax 
kabilardir.  
Falsafiy  tafakkur  rivojlanishining  bu  bosqichi 
davrning 
muayyan 
tarixiy 
shart-sharoitlari 
bilan 
belgilanadi.  Bu  kuchli  ijtimoiy  ziddiyatlar,  jamiyat  ongida 
olamshumul  o’zgarishlar  yuz  bergan  davr  edi.  Kuchli 
inqilobiy  harakatlardan  so’ng  ularning  sur’ati  pasayib 
imkoniyatlariga  ishonchsizlik  kuchaydi.  Ijtimoiy  ongda 
konservativ  tendensiyalar  ustunlik  qila  boshladi.  Angliya 
va Fransiyada monarxiya va Cherkovning oldingi mavqyei 
tiklandi.  Germaniyada  pruss  monarxiyasining  roli 
kuchaydi.  Tarixdagi  bu  ziddiyatli  voqyealar  nemis 
gnoseologiyasining asosiy xususiyatlarini belgilab berdi.  
Nemis  falsafasi  F.Bekon  va  R.Dekart  boshlagan 
inson 
aqli 
imkoniyatlarini 
o’rganishning 
umumiy 
yo’nalishini  davom  ettirdi.  Biroq  u  o’z  vazifasini  nafaqat 
inson  aqlini  madh  etish,  balki  uning  chegaralarini 
belgilash,  e’tiqod  va  aql, 
din  va  fanni  murosaga  keltirish 
yo’llarini ham izlashda ko’rdi. Bu nemis falsafasi bajarishi 
lozim bo’lgan ijtimoiy buyurtma edi.
 
Davrning olamshumul voqyealari ijtimoiy taraqqiyot 
nafaqat  aql  va  fan  yutuqlari,  balki  axloq,  ma’naviyat 
sohasida 
erishilgan 
muvaffaqiyatlar 
bilan 
ham 
o’lchanishini  namoyish  etdi.  Inqilob  va  u  bilan  bog’liq 
urushlar  davrida  yuz  bergan  ma’naviy  inqiroz  nemis 
falsafasida  nafaqat  bilish  imkoniyatlariga,  balki  inson 
ma’naviy  dunyosining  barcha  tomonlari,  uning  bilish, 
diniy,  axloqiy 
va  estetik  qobiliyatlarining  o’zaro  aloqasi 
muammosiga  ham  e’tiborni  qaratishni  talab  qildi. 
Umuman  olganda,  nemis  faylasuflari  haqiqat,  e’tiqod, 
yaxshilik  va  go’zallik  ajralmasdir,  degan  fikrni  teran 

---

asoslashga harakat qildilar.  
 
 
137 
2 
1 
4 
Ob’ektiv  va  sub’ektiv  borliq  tushunchalari.  Borliqning 
anorganik,  organik  va  ijtimoiy  shakllari.  Mikrodunyo, 
makrodunyo,  megadunyo  va  ularning  namoyon  bo‘lish 
hususiyatlari. 
138 
2 
1 
5 
Olamning mavjudligi – miqdor va sifat voqeligi tarzida. Miqdor 
va  sifat  tushunchalari.  Me’yor  kategoriyasi.  Me’yorning 
saqlanish qonuni. Me’yorning buzulishi va yangi sifatga o‘tishi. 
Taraqqiyotning  tadrijiy  o‘zgarish  usuli  va  uning  hozirgi 
O‘zbekistonda namoyon bo‘lish xususiyatlari. 
139 
2 
1 
9 
Tushuncha,  hukm,  xulosa  chiqarish  tafakkur  shakllari  sifatida 
yoshlarda  to‘g‘ri  fikrlash  qobiliyatini,  fikrni  erkin  bayon  eta 
olish ko‘nikmalarini shakllantirish mezoni ekanligi. 
 
140 
1 
1 
7 
Iqtisod  va  ma’naviyat.  Iqtisodiy  rivojlanishning  ma’naviy 
taraqqiyotga  bog‘liqligi.  Iqtisodiy  boshqarish  va  mafkuraviy 
jarayonlar. 
 
141 
1 
1 
7 
Qadriyat  kategoriyasi,  uning  mohiyati  va  mazmuni.  Qadriyatlar 
tizimi.  Qadriyatlarning  namoyon  bo‘lish  shakllari  va  ularning 
asosiy xususiyatlari, qadrlash va baho, ularning o‘zaro aloqasi 
«Qadriyat»  aksiologik  tushuncha  bo’lib,  inson, 
insonlar  guruhi  va  umuan  insoniyat  uchun  ahamiyatli 
bo’lgan  narsa,  hodisa,  norma  jarayon  va  munosabatlarni 
ifoda etadi. «Ahamiyatlilik» va «foydalilik» qadriyatlarning 
darajasini  belgilovchi  nisbiy  tomonlaridir.  Narsa  va 
hodisalar,  shu  jumladan  sosial  hodisalarning  qadriyatli 
yoki  qadriyatsizligini  aniqlash  muayyan  davrga  inson  va 
insonlar  guruhi  manfaatlari  doirasida  amalga  oshadi. 
Demak, o’z
-
o’zidan ko’rinib turibdiki, qadriyatlar inson va 
biron-bir  ijtimoiy  tuzum,  kshilarning  muayyan  birligi 
uchun  nisbiy  xarakterga  egadir.  Qadriyatlar  ontologik 
xarakteriga  ko’a  tabiiy  va  sosial  qadriyatlarga  ham 
bo’linadi.  Suv  yoki  toza  havo  inson  uchun  tabiiy 
qadriyatdir.  Ular  inson  tomonidan  ishlov  berilib 
yaratilmagan.  Sosial  qadriyatlarning  jamiyat  ichida  uning 
taraqqiyoti  davomida  yuzaga  keladi  va  amal  qiladi. 
Madaniy  qadriyatlar  sosial  qadriyatlarning  tarkibiy  qismi 
sifatida  faqatgina  inson  tomonidan  ishlov  berilgan  sosial 
buyum,  hodisa  va  munosabatlarni  o’z  ichiga  oladi
.  Biron 
o’simlik yoki qo’y biologik hodisa sifatida tabiatniki. Lekin 

---

ular  inson  tomonidan  ishlov  berilgandan  so’ng  madaniy 
hodisalarga 
–
 
madaniy  o’simlik  va  uy  hayvoniga,  shu 
jumladan  madaniy  qadriyatlarga  aylanadi.  Bu  jarayon 
saqlash  voqyelikka  xosdir.  D
emak,  insonning  o’zi  ham 
ishlov  berish  mahsuli  sifatida  madaniy  qadriyatdir.  Sosial 
qadriyatlar  ichida  shunday  tamon,  element  iva 
munosabatlar  ham  borki,  ular  inson  tamonidan  bevosita 
ishlov berish natijalari emas.  
Ularning  yuzaga  kelishi  insonga  nisbatan  olsak, 
bevosita  shartlangandir.  O’z
-
o’zidan  ravshanki  sosial 
qadriyatlar madaniy  va madaniy  bo’lmagan  qadriyatlarga 
ham  bo’linadi.  Yuqorida  qadriyatlarni  belgilash  nisbiy 
xarakterga  ega,  degan  fikr  madaniy  qadriyatlarga  ham 
tegishlidir.  Chunki  ayni  vaqtda  biron-bir  xalq  uchun 
qadriyatli  bo’lgan  urf
-odat  boshqa  xalqlar  uchun 
ahamiyatsiz  bo’lishi  mumkin.  Yoki  har  bir  xalqning  uzoq 
o’tmishda qadrli bo’lgan sosial norma hozirgi davrga kelib 
shunchaki 
madaniy 
yodgorlik, 
hatto 
konservativ 
xarakterda  bo’lishi  mumkin.  Shuningdek  uzoq  o’tmishda 
yuzaga  kelib,  hozirda  ham  nafaqat  doimiy  milliy,  balki 
doimiy  umuminsoniy  qadriyatlar  ham  mavjuddir.  Har 
qanday 
qadriyatlar 
singari 
madaniy 
qadriyatlarni 
bilishning yo’li
-ularning sifatini aniqlashdir.  
 
142 
1 
1 
7 
Jamiyat hayotida barqarorlik va beqarorlik. Barqaror rivojlanish-
tinchlik  va  tadrijiy  taraqqiyot  garovi.  Insoniyatning  xavfsiz 
rivojlanish  imkoniyatlari  va  muammolari. Jamiyat taraqqiyotida 
tolerantlik tamoyili. 
 
143 
1 
1 
7 
Jamiyatni  tahlil  etishdagi  metodologik  yondoshuvlar:  geografik 
determinizm, maltuzchilik, iqtisodiy determinizm. 
   
144 
3 
1 
7 
Falsafa  insoning  mohiyati  to‘g‘risida.  Antroposotsiogenezda 
tabiiylik va ijtimoiylikning o‘zaro mutanosibligi. 
 
145 
1 
1 
7 
O‘zbekiston 
mustaqilligi 
va 
mafkuraviy 
muammolar. 
Mafkuraviy  bo‘shliqqa  yo‘l  qo‘yib  bo‘lmasligi.  Milliy  istiqlol 
mafkurasini  shakllantirilishi  va  fuqarolar  ongiga  singdirilishi 
usullari va imkoniyatlari. 
 
146 
1 
1 
7 
XXI  asrda  O‘zbekistonning  sivilizatsiyalashgan  taraqqiyotining 
muhim xususiyatlari. O‘zbekistonda bunyod etilayotgan jamiyat, 

---

uning asosiy tamoyillari va ustuvor yo‘nalishlari.   
 
147 
1 
1 
7 
Aksiologiya  –  qadriyatlar  haqidagi  fan.  Uning  rivojlanish 
imkoniyatlari. 
 
148 
1 
1 
7 
Yosh  avlodda  ijtimoiy  falsafiy  bilimlarni  shakllantirish  va 
taraqqiyotimizning  tamoyillari  to‘g‘risida  ilmiy  hulosalar  hosil 
qilish zarurati. 
 
149 
3 
1 
9 
Tushuncha  -  borliqni  aks  ettirish  shakli  sifatida.  Tushuncha  va 
til.  Terminlar  va  tushunchalar.  Tushunchalarning  mazmuni, 
hajmi,  miqdori.  Tushunchalarni  chegaralash  va  umumlashtirish. 
Tushunchaning turlari va o‘rtasidagi munosabat. Tushunchalarni 
ta’riflash.