|
estetik tarbiya
– jamiyatda ma’naviy muhitni
paydo qilishga ko’mak beruvchi muhim unsur bo’lib, u
inson didini shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi hamda ana
shu
orqali
insonni
jamiyat
munosabatlariga
yaqinlashtiruvchi kuchdir.
Tarbiyaning estetik shakli ijtimoiy jarayonlarda
ishtirok etar ekan, u o’z navbatida, kishilarga jamiyatda
olib borilayotgan ijobiy ishlardan zavqlanish, demokratik
munosabatlarga nisbatan qiziqish tuyg’usini uyg’otishni
o’zining asosiy maqsadi deb biladi. Shuning uchun ham
estetik tarbiyaning pirovard maqsadi inson ma’naviy
olamini boyitishga qaratilgan bo’lmog’i lozim. U insonni
yangiliklar yaratishga undabgina qolmay, ayni paytda uni
nafosat
tamoyillari,
go’zallik
talablari
asosida
rivojlantirishga o’rgatadi ham. Negaki, inson dunyoga
estetik qarashi boy, tuyg’ular va didi tarbiyalangan xolda
kelmaydi. Aksincha, bu ko’nikmalarni voqyelikni kuzatishi,
o’rganishi va ulardan tegishli xulosalar olishi natijasida
shakllantiradi. Inson ana shu tuyg’ular ta’sirida o’zi uchun
mutlaqo yangi bo’lgan olamni kashf etadi. Shunday ekan,
o’z–o’zidan ma’lumki, mazkur zaruriyatni teran anglagan
inson jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotiga qo’shilmaslikka,
unga beparvo munosabatda bo’lishga ma’nan haqqi yo’q.
Hozirda
estetik
tarbiyaning
ko’lami
tobora
kengaymoqda. Shunga ko’ra, u o’z oldiga talaygina muhim
vazifalarni qo’ygan. Bular:
-
kishilarda san’at asarlari, badiiy ijod namunalarini
nafaqat faol o’zlashtirish balki, ularning estetik mohiyatini
anglash va baholash qobiliyatini takomillashtirish;
-
jamiyat
a’zolarining
ijodiy
imkoniyatlarini
namoyon qildirish va ulardan foydalana bilishga ishonch
tuyg’usini uyg’otish;
-
tabiat hamda jamiyat ijtimoiy jarayonlariga sof
tuyg’u bilan munosabatda bo’lishga va ularni ravnaq
toptirish yo’lida astoydil faoliyat olib borish ko’nikmalarini
xosil qilish;
-
o’tmish ma’naviy merosimizga hurmat hissini
uyg’otish, milliy g’urur, milliy iftixor tuyg’ularini
shakllantirish uchun zamin yaratish;
-
ijodning barcha turlarini taraqqiy ettirib jahonga
yuz tutish va ularni millat manfaatlari uchun naf
keltiradigan tomonlarini targ’ib qilishga undashdi.
125
1
1
11
Etikaning kategoriyalari, tamoyillari va me’rlari nimalar ?
Ye.G.Yakovlevning fikriga ko’ra, mazkur tizim shu
turda yaratilgan boshqa tizimlardan o’zining universal-
kengqamrovli mazmun va falsafiy-estetik mohiyat kasb
etib,
moslashuvchanlik
(subordinasiya)
va
muvofiqlashtiruvchilik
(koordinasiya)
tamoyilini
mujassam etgani xolda “ontologik-fenomenologik va
ijtimoiy-gnoseologik jihatlar”ga ega.
Ayniqsa, V.P.Shestakovning estetika kategoriyalari
tarixi, ularni tizimlashtirish muammolari, kategoriyalarga
o’ziga xos yondoshuvning zamonaviy talqinlari hamda
estetik kategoriyalar tasnifiga doir salmoqli tadqiqotlari
bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan.
Faylasuf bu borada yuыorida nomlari tilga olingan estetika
nazariyotchilaridan farqli o’laroq, kategoriyalarni uch
turkumga ajratadi: dastlabki kategoriyalar, umumestetik
kategoriyalar, estetik kategoriyalar ko’rinishlari. Tadqiqot
davomida mazkur turkumning har biri alohida taxlil
qilinadi. Jumladan, dastlabki kategoriyalarni faylasuf
nafosatga tegishli, deb biladi va uni beshta umumestetik
kategoriyaga ajratadi: go’zallik, fojeaaviylik, kulgulilik,
ulug’vorlik va hunuklik.
Mazkur
jadvalda
V.P.Shestakov
tomonidan
tizimlashtirilgan kategoriyalarning umumiy ko’rinishi aks
etgan:
Nafosat
DASTLABKI KATEGORIYa
Go’zallik
Fojeaaviylik
Kulgulilik
-UMUMESTETIK
KATEGORIYaLAR
Ulug’vorlik
Hunuklik
Disgarmoniya
Dahshatlilik
Mubolag’a
Hazil
Forig’lanish
-ESTETIK
KATEGORIYaLARNING KO’RINIShLARI
Qahramonlik
Ideal
Latofat
Garmoniya
Biroq, ta’kidlash lozimki, aksariyat adabiyotlarda
estetika kategoriyalari asosan go’zallik – fojeaviylik –
kulgulilikdan iborat uchlik sifatida taqdim etilgan. Biroq,
davrlar o’tishi bilan bu an’anaga o’zgartirishlar va
qo’shimchalar kiritildi. Xususan, bu tizimga Yu.B.Borev -
ulug’vorlikni, L.N.Stolovich - hunuklikni, M.S.Kagan -
garmoniya
va
dramatiklikni,
N.I.Kiyaщyenko
–
qahramonlikni, o’zbek olimlari T.Mahmudov uyg’unlikni,
Abdulla Sher qiziqarlilikni kiritdi.
126
1
1
12
Estetik munosabatlar deb nimaga aytiladi.
•
Оdatda biz «mushоhada» dеganimizda «kuzatish»
so’zining sinо
nimini tushunamiz. Aslida esa
bunday emas:
kuzatish
, falsafiy qilib aytganda,
bilish mun
о
sabatining tajribaviy as
о
si, u
оb’е
ktga
yo’naltirilgan bo’lib, qo’yilgan maqsad va ilmiy
bilim mantiqi t
о
m
о
nidan b
о
shqarib, tuzatilib
b
оriladi, unga o’zgartirishlar kiritib turiladi, ya’ni u
maqsad as
оsida ish ko’radigan fikriy faо
liyat.
Kuzatishda ins
оn o’z diqqatin
i
оb’еktga yo’naltirar
ekan, uning qiziqishi h
о
disadan m
о
hiyatga qarab
b
о
radi; unda b
о
r narsaning b
оrligini yoki yo’q
narsaning yo’qligini tasdiqlash muhim.
Mush
о
hada esa muayyan narsa-h
о
disaning idr
о
k
etayotgan kishi t
о
m
о
nidan tanlangan rakursda
о
lib
qaralishini ta’minlо
vchi fikriy fa
о
liyat. Unda
sub’е
ktning est
е
tik ehtiyoji, hissiyoti, hayotiy
tajriba m
о
baynida vujudga k
е
lgan est
е
tik
yo’nalmasi birinchi o’rinda turadi, sub’е
kt
оb’еktni o’ziga хоs «ko’radi», vо
q
е
likning
ahamiyati sub’е
kt t
о
m
о
nidan maqsad emas,
maqsadga muv
о
fiqlik bilan b
еlgilanadi; sub’е
kt
оb’еktni «insоniylashtiradi» unga qalb, hissiyot,
ij
о
d,
о
brazlilik durbini bilan qaraydi, natijada
b
оshqalar ko’rmagan narsani ko’radi, bо
shqalar
eshitmagan t
оvushlarni eshitadi, ya’ni estе
tik
mush
о
hada tufayli muayyan bir
оb’е
kt har bir
sub’е
kt t
о
m
о
nidan har
х
il idr
о
k etiladi va har
х
il
talqin qilinadi.
127
1
1
7
Jamiyat hayotining sohalari va tuzilishi.
Jamiyat hayotining sohalari:
1. moddiy-ishlab chiqarish sohasi
moddiy tovarlarni (ishlab chiqarish,
savdo, moliya institutlari va boshqalar)
ishlab chiqarish, taqsimlash,
almashtirish va iste'mol qilish
jarayonida vujudga keladigan
munosabatlarni qamrab oladi;
2. tashkiliy (siyosiy) soha odamlar
faoliyati va ular o'rtasidagi
munosabatlarni (davlat, siyosiy
Do'stlaringiz bilan baham: |
