“Pragmatika’’ (pragma – ish, harakat) aslida falsafiy tushuncha bo’lib, u Sokratdan oldingi davrlarda ham qo’llanishda bo’lgan va keyinchalik uni J

T a sv i ri y  ma tn

  t ing lo vc h ig a   no ma ’ lu m  b o ’lg a n  bir o r  k is h i,   jo y,   ha yvo no t 

va   na bo t o t   o la mig a   ma ns u b  ma v ju d o t   yo k i  q a nd a yd ir   na r s a - bu yu m  ha md a  

vo q ea - ho d is a n i  ba t a fs il  t a s v ir la b  be r is h  ma q s a d id a   t uz ilg a n  bo ’ la d i.   T a s vir i y 

ma t nd a   ha m  mo no lo g ik   nut q   ko ’r in is h i  ye t a k c hilik   q ila d i.   P art o min ik   t a s vir  

bu nd a y  ma t nn ing   e ng  ha r akt e r li  xu su siya t i  xis o bla n a d i.  Y a ’ni  t a s vir la na yo t g a n 

o b’ekt ning  dast lab  bir la mchi  xususiyat i  t ilga  o linadi.  Ke yin  unga  alo qador 

xu s u s iya t la r   va  q is mla r d a n  yu r it ila d i.   Masa la n:

 

Ya k a n  de ga n  o’ si m li k  bo’ la di .  Ni ma  uc h u nd i r  sa n ’ at k o rl a r,  a ni q r og’ i ,  

otarchilar  pulni  “yakan”   deyishadi.  Aslida  esa  yakan  –  qamishzorda  o’suvchi 

o’simlik,  Yakanni  o’rib  olib,  quritib  uzu mga  osadilar  yoki  savat  qalpoq 

to’qiydilar.  Ma’lumki,  qamish  uzun,  yakan  esa,  aksincha,  pastak  o’simlik. 

S h un da y  bo ’l ib di k i, b i r  ku ni  y ak a n q a mi sh g a q a r ab:  

Qamish  unga  qaragisi  ham  kelmabdi,  javob  bermay  burnini  jimirib  qo’ya 

q o li bd i.   Va qt i- s oa ti  ke li b  a v va l  q a mi shni ,  s o’ ng  ya k an ni  o’ r ib di la r.  T a s od if ni  

qarangki,  o’sha  qamishdan  yasalgan  bo’yrani  bir  uyga  to’shabdilar.  T asodifni 

q a r an g ki,  s h u  u y  to’ s in la r i ga  u zu m la r ni  o si bd il a r,  ya k an da n  to’ qi l ga n  sa v at  

qalpoqlarni  esa  devordagi  qoziqlarga  ilibdilar.  Oradan  kunlar  o’taveribdi. 

Q a mi s h  p a s tg a,  o yo q  o s ti d a,  y a ka n  e sa  t ep ad a  e k an .  O yo qo s ti    bo’ l av e r ib  

xo’rlangan qamish axiyri yakanga qarab zorlanibdi:  

    B u  z o rl an i sh ni  e s hi ti b  y a k an  d eb di k im :  

-

 

Siz  bekorga  g’o’ ddaydingiz.  G’o’d dayib  o’saverdingiz.  Ichingiz 

g’ovak ekanini unutdingiz. G’ovak  bo’lganing iz uchun  emas,  siz  o’sgan  yerda 

ildizingiz  qolgan.  Siz  o’sajak  qamishlarga  yetka zing.  Sizning  holingizga 

t u s hm a si nl a r.  

       Q am i sh ni n g  ba ’ za n  to m ga   h a m  to ’s h a y dil a r.   L e ki n  ba r i bi r   u ni ng 

basharisiga loy chaplanadi….(

T. M a lik .)  

Ke lt ir ilgan  mat nda  yakan  deb  no mla na digan  bir  o ’simlik  t asvir langan. 

Buni  t asvir  o b’ekt i  deymiz.  Uning  o ’simlik  ekanlig i  haq idagi 

a xbo ro t 

bir la mchi  xususiyat   hiso bla nad i.  Uning  qanday  o ’simlik  ekanlig i  haq idag i 

a xbo ro t   a lo q ado r  xu s u s iya t   his o b la na d i.   Bu  ma t nd a  a lo q ado r  xu s u s iya t   d e b 

at a lu vc h i  q is m  bo s hq a   o ’s imlik   b ila n  b o g ’liq   t a s v ir   fo n id a   ya na d a   r a vs ha n  

ifo d a la ng a n.  

Badiiy  asarda  inso n  ma’lu m  bir  mu hit   va  uni  qurshab  turgan  o la m  bila n 

birgalikda  tasvir la nadi.  Qahramo n  fao liyat  ko ’rsatadigan  muhit,  shart -sharo it 

yo z u vc h ila r  

t o mo nid a n 

imk o n 

q a d ar 

bat a fs il,  

det a lla sht ir ilg a n 

ho ld a  

t a svir la na d i. Le k in  na r sa la r  t a svir i  ba d iiy  a sa r d a  d eko r at iv lik   va z ifa s in ig ina  

ba jarmaslig i  lo zim.Ba’zi  yo zuvchilar  narsalarning  uzundan -uzun  bayo ni  o rqali 

go ’yo   tasvirni  jo nlant ir mo qchi  bo ’ladilar,  aslida  esa  asarning  o jiz lig in i 

yashirganda y bo ’lib, vaznini o g’ir lasht iradilar,xo lo s.  

---

 

11