13
o go hla nt ir is h, t ak lif k a b i nut q iy ha r a kat la r n i ifo d a la s h i q u yid a g i yo ’s ind a
a n iq la s ht ir ilis h i mu mk in:
“Dars qilmaysanmi, deb so’rayapman (sendan)”;
“Dars qilmaysanmi? Buni sendan talab qilaman” (o’qituvchining so’zi); “Dars
qilmaysanmi? Seni ogohlantiryapman”; “Dars qilmaysanmi? (kel, birgalikda
qilishga taklif qilyapman)”.
Illo kut iv fe’llarning ma’no tart ibida t alaffuz et ila yo t gan nutqiy bir likning
( g ap yo k i ma t nn ing ) pr ag ma t ik - ko mmu n ik a t iv ma z mu n in i ifo d a lo vc hi s e ma
aso siy o ’rinni egalla yd i. Masalan,
“Fan nomzodi R.Suvono’vaga dotsentlik
u n v on i b e ri s hi ga qa r s h im an ” ; “ Fa n no mzo d i R.S uv o no’ v ag a d ot s e nt li k u n vo ni
berilishini talab qilaman”
k a bi t u z ilma la r b ir x il p ro po z i t s iya g a e g a, u la r n i
farqi faqat gina pragmat ik maz munda, ya’ni turli nut qiy hara kat lar
ifo d a la n is h id a va ko mmu n i k a t iv ma q s a d la r ning ha r xil bo ’ lis h ig a t ur li illo k ut iv
fe’llar (rozi bo ’lmo q, qarshi bo ’lmo q, talab qilmo q) qo ’lla ni lishi vo sit a
xiz mat ini o ’t amo qda. J.Syorl pragmat ik mazmunning bu asno da namo yo n
bo ’lishini “ifo dalanish t amo yili” (t he prinsip le o f expressibilit y) fao llashuv i
na t ija s i d e b x is o b la yd i. B ir o q, u shbu t amo yil nu t q iy m u lo qo t ma t nla r id a ha r
do im ha m bir yo ’sinda namo yo n bo’laver ma yd i. Bino barin, buyurmo q,
o go hla nt ir mo q, ma s la ha t be r mo q , t a q iq la mo q , t ak lif q ilmo q k a bi b ir lik la r
nu t q iy t u z ilma t ark ib id a n jo y o lib, un ing ma z mu n i o yd in la s ht ir is h u c hu n
x iz ma t q ila o lis h i ma ’ lu m. Le k in, “M e n ma qt a na o lma yma n, s e nd a n
aqlliro qman” qabilida maqt anish nutqiy harakat ining qo ’llanishi eht imo ldan
a nc ha yir o q. B a lk i, u s hb u har a kat ni ba ja r a yo t g a n s ha xs n ing ma qt a nis hg a ha q q i
bordir. U o ’z suhbat do shiga nisbat an aqllilig i haq iqatdir, le k in nut qiy mu lo qot
odo bi bunga yo ’l qo ’yma yd i.
P ra g ma t ik ma q s a d va ma z mu n n ing e kp lis it , ya ’n i o c hiq ifo d a et ilis h id a
d iq q at a xbo ro t a lma s h inu v id a n u s hbu a xbo ro t ni u zat is h ma q s a d ig a ko ’c ha d i va
ko mmu n ik a t s iya ma q s a d i u z at ila yo t ga n a xbo ro t ning p r ed me t ig a a yla na d i.
N ut q iy ha r a k at ma q s a d in ing o c hiq ba yo n i t ur li k o ’r in is hd a g i lis o n iy b ir lik la r
vo s it a s id a ba ja r ila d i va bu la r d a n e ng a so s iys i p r a g mat ik a d a pe r fo r mat iv
fo r mu la at a ma s in i o lg a n.
D e ma k , lis o n iy b ir lik la r n ing a n iq va vo qe iy mu lo qo t s haro it id a qo ’lla n is h i
p r ag ma t ik t a hlil o b’e kt id ir . So ’z lo vc hi va t ing lo vc h i mu no s a bat i nu t q i y
mu lo qo t s ha ro it id a yu z a g a k e la d i, nut q iy ha r ak at mu lo qo t mat n in i t a la b q ila d i
va shu mulo qot ko nt ekst ida mazmunga ega bo ’lad i. Muhit, o’z navbat ida,
ijt imo iy xususiyat ga ega bo ’lib, u ijt imo iy qat la m, guruhning madaniyat i bila n
bo g’liq
ho lda
namo yo n
bo ’lad i.
Ushbu
guruhdagilarni
har
xil
anglashilmo vc hilik lar, ma’no viy ikk iyo qla ma lik, no aniq lik larni bart araf et ish
imk o nin i
be r a d ig a n
u mu miy
b il im
z a hir a s ig a
ha md a
mu lo qo t ning
ma va ffa q q iya t in i
t a’minlo vchi qo idalardan fo ydalanish ma lakasiga ega
bo ’lishad i. Shunday ma lakaga ega bo ’lmagan shaxs mu lo qotda hech qanday
s a ma r a g a e r is ha o lma yd i. N ut q iy mu lo qo t da a xbo ro t u z at is h “ yu k i” , so ’z s iz ,
liso niy bir lik lar “ye lkasi”ga tushadi, ammo shaxslar aro muno sabat normasini,
mil li y- ma d a n iy q a d r iya t la r t iz imin i e g a lla ma s d a n t ur ib, t o ’la qo nli mu lo qo t ga
kir ishishning imko ni yo ’q.
Xullas, ko mmunikat iv fao liyat turli xild agi bilimlarga ega bo ’lishni t alab
q ila d i, bu la r d a n, ma s a la n, lis o n iy b il im t il t iz imi t u z ilis h i b ila n bo g ’liq bo ’ ls a ,
qo musiy bilim esa vo qelikni aks ett iradi va niho yat , int erakt iv bilim o ’zaro
mu no sabat asosida turgan, ijt imo iy guruh uchun umu miy bo ’lgan qo idalar
to’pla mini bilishni t aqozo etadi.Liso niy mu lo qot qo biliyat i de yilganda, xudd i
shu bili mla r na z a rd a t ut ila d i. I nt er a kt iv bili m mu lo qo t isht ir o k c hila r i u c hu n
aso san bir xil darajada bo ’lgani ma’qulroq, chunki faqat gina shu ho lat dagina
yakd illikka, o ’zaro bir -bir ini ang lashga erishib bo ’lad i.
