|
A bb o s d e ga n
y i gi tn in g bo r li g i
» (ekzist ensio nal presuppo zit siya) va «
U n in g m en g a ki to bn i
b e rg an li gi
»
(fakt iv
presuppo zit siya )
yo ki
bermaganlig i
(no fakt iv
p r e su ppo z it s iya ) ha q id a xu lo sa viy hu k ml a r ning yu z a g a ke lis h i t a biiyd ir . Bu la r
o d d iy ma nt iq iy xu lo s a la r d ir .
Pragmat ik presuppo zit siyaning mat nga xo slig i, ko ntekstga o idlig ini e’t iro f
et g a n ho ld a lis o n iy b ir lik la r n ing g ap i ko ’p ma ’no lil ig i, u la r n ing t ur li ma t n
mu h it la r id a ( nut q iy va z iya t la r d a) t u r lic h a ma z mu n ifo d a la s h imk o n iya t ig a e g a
bo ’lishini ha m unut maslik lo zim. Xuddi shuningdek, nutqiy t uzilma lar ha m
t ur li ma z mu nd a g i u mu miy b il im ( a xbo ro t ) ni ifo da la s h q u dr at id a n ma hr u m
e ma s d ir la r . S hu ning u c hu n a yr im t ils hu no s la r n ing nu t q iy b ir lik s ifa t id a
q a ra la yo t g a n g ap imk o niya t id a g i p r e s u ppo z it s iya la r ( po t e nt ia l p r e su p po s it io n)
to’pla miga ega va ko ntekstda namoyo n bo ’la yot gani esa fao llashga n
p r e su ppo z it s iya d ir (a ct u a l pr e su ppo s it io n), de g a n fik r ig a ( G az d ar 1 98 0)
qo ’shilmo q kerak. Bu ho lda ko ntekst mu lo qot isht irokchilar i uchun ma’lu m
bo ’lgan imko niyat la r to’pla midan faqatgina bir ini t anla b o lish imko nini beradi
va bu pro po z it s iya ba r c ha u c hu n u mu miy, ma z mu n iy q a r a ma - q ar s h ilik k a yo ’ l
qo ’yma yd iga n (no nco ntro versia l Levinso n 1983:212) axborot ni ifo dalash i
lo z im. M a s a la n, «
Fr a n s i ya q i ro li Ve r sal d a y a sh am a yd i
» gapi so ’zlo vchi va
t ing lo vchi uchun umumiy bo ’lgan «
Fransiyada qirol yo’q
» pressupozit siya
bilimini aks ett irishi kut ilad i. Ammo bunday pressupozit siyaga ega bo ’lish
u c hu n s u hbat do s hla r ik k a la s i ha m Fr a ns iya s iyo s iy t iz imi b ila n t a nis h
bo ’lmo qlari kerak, aks ho lda kulguli ho lat yuzaga kelishi hech gap emas. So ’z
o ’yini bilan bo g’liq haz il va yu mo rli mat nlar ko ’pincha xuddi shu ho lat larga
a so s la na d i.
P ra g ma t ik
pr e s s upo z it s iya
ho d isa s i
lis o niy
mu lo qo t ning
r a mz iy,
maro simiy, an’a naga aylanad igan rasmiy to mo n lari bilan bo g’liqd ir. Masalan,
«
h a z ra t
», «
ha z r at i oli y la r i
» iboralarining qo ’llanilishi ba jar ila yo t gan mu lo qot
fa o liya t in ing r a smiyl ig i p r e ssupo z it siy a d a n da ra k be r ad i. B u nd a mu lo qo t
a d re sat i xu dd i shu t ur d ag i mu r o ja at ni t a la b q ilu vc h i la vo z im, d ar a ja so h ib i
bo ’lmo g’i darkor (bino barin, «
H a zra t
» yuqori diniy la vo zimdag i shaxs bo ’lish i
mu mk in. ) . M u lo qo t ja r a yo nid a bu nd a y t a la b va qo id a la r g a r io ya q ilin is h in i
o ’rganish nat ijasida
ri to r ik p rag m at ik a
yo ’na lish i sha k lla nd i. U shbu t ur da g i
17
pragmat ik t a’limot ning aso siy maqsad i mulo qot tamo yillar i va kategoriya lar in i
a n iq la s hd ir .
XULOSA.
Pragmatika yo'nalishida olib borilgan tadqiqotlardan shu xulosaga kelish
mumkinki, pragmatika tilshunoslikning alohida
sohasi bo'lib, uning tadqiqot doirasida muloqot jarayonida lisoniy
birliklarni tanlab olish, ularni qo'llash hamda ushbu
qo'llanishdagi birliklarning muloqot ishtirokchilariga ta'siri masalasi
o'rganiladi. Ushbu qoidalar kommunikatsiya shart-
sharoitlariga nisbatan keng ma'nodagi kontekst sifatida o'rganiladi. Lisoniy
hodisalarning bu yo'sindagi tahlili ularning
qo'llanishidagi u yoki bu muhitda mavjud bo'lgan to'siqlar,
chegaralanishlarni ham aniqlashga imkon beradi.
Lingvistik tahlilning asosiy g'oyasi ham lisonning tabiatini uning
amaliy faoliyatda qo'llanishiga nisbatan yoki
boshqacha aytganda, bajarayotgan vazifasi doirasida aniqlashdir.
Har qanday nutqning yozma shakli matn tushunchasini bildirar
ekan, har qanday matnda lisoniy birliklarni
muloqot jarayonida to'g'ri, o'rinli qo'llash va ushbu qo'llanilgan lisoniy
birliklar muloqot ishtirokchilariga ta'sir etishi matn-
18
ning pragmatik xususiyatlarini ko'rsatadi. Shu jihatdan matn tahlilida
pragmatikaning o'rni beqiyosdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1.Shahriyor Safarov. Pragmalingvistika. Toshkent, 2008.
2.Marufjon Yo'ldoshev. Badiiy matn lingvopoetikasi. Toshkent, 2008.
3. Mamajonov A. Abdupattoev M. Matn sintaksisi. Farg'ona, 2002.
4. Hakimov M. K. O'zbek tilida vaqt ma'noli lug'aviy birliklar va ularning
matn shakllantirish imkoniyatlari. Farg'ona, 2004.
5.Qo'ng'urov R. Begmatov E. Tojiyev Y. Nutq madaniyati uslubiyat
asoslari. Toshkent, 1992.
6. Nurmonov A. Mahmudov N. Ahmedova A. So'lixojayeva S. O'zbek
tilining mazmuniy sintaksisi. Toshkent, 1992.
7. Nurmonov A. Hakimov M. Lingvistik pragmatikaning nazariy shakllanishi.
O'zbek tili va adabiyoti. 2001.
8. Abduraxmonov X. Mahmudov N. So'z estetikasi. Toshkent, 1981.
9. O'rinboyev B. Qo'ng'urov R. Lapasov J. Badiiy matnning lingvistik tahlili.
Toshkent, 1990.
10.Lapasov J. Badiiy matn va lisoniy tahlil. Toshkent, 1995.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
