маъруза соат

 
2-savolning bayoni: 
Ko’p  asrlar  davomida  taraqqiy  qilib  kelgan  qadimgi  hind 
madaniyati bir qator qo’shni xalqlarning madaniy taraqqiyotiga kuchli 
ta’sir  ko’rsatgan.  O’z  navbatida  Hindiston  tasviriy  san’ati  va 
me’morchiligida  (ayniqsa  eramizning  birinchi  asrlarida)  qadimgi 
Yunoniston san’ati, shuningdek O’rta Osiyo mamlakatlari san’ati bilan 
bog’liq qirralar ko’zga tashlanadi.  
Hind  madaniyatining  yodgorliklari  bo’lgan  Moxenjodaro  va 
Xarappa  xarobalaridan  topilgan  ko’plab  miqdordagi  qattiq  tosh, 
yumshoq steatit, fil suyagi va sopoldan qilingan  muhrlarda muqaddas 
qayvonlarning  suratlaridan  tashqari  yozuvlar  o’yib  ishlangan.  Hind 
yozuvining  eng  qadimgi  asarlari  Shimoliy  Hindistonda  urug’chilik 
tuzumining  emirilish  davridan  boshlab  eng  qadimgi  quldorlik 
davlatlarining paydo bo’lganiga qadar ilmiy bilimlarning paydo bo’lishi 
va  juda  qadimgi  shakllanishi  jarayonini  kuzatish  imkonini  beradi. 
Moxenjodaro  va    Xarappadan  topilgan  iyeroglif  yozuvlar  shuni 
ko’rsatadiki,  m.a.  3  ming  yilliklardayoq  Hindistonda  o’ziga  xos 
ravishda  vujudga  kelgan  suratli  yozuv  mavjud  bo’lgan.  Hindistonda 
alifbo-bo’g’inli  yozuv  m.a.  3  asrda  tarqalgan.  Kxaroshti  yozuvidagi 
bitiklar  shu  davrga  oid.  Bu  yozuv  oromiy  yozuvini  qo’llash  negizida 
paydo  bo’lgan  bo’lishi  mumkin.  Ashoka  yozuvlarining  ko’pi  braxma 
yozuvining original qadimgi hind tizimida ko’lamida  yozilgan bo’lib, 
bu  yozuvdan  devanagari,  shuningdek,  ko’p  sonli  boshqa  hind 
alifbolarining ancha keyingi tizimlari taraqqiy etgan. 
Moddiy  madaniyat va san’at  yodgorliklari asosida, Hind vodiysi 
aholisining  diniy  tasavvurlari  to’g’risida    tushuncha  hosil  qilish 
mumkin. Muhrlardagi  tasvirlar bu yerda yashagan aholining daraxtlar, 
hayvonlar, osmon jismlariga  e’tiqod  qilganidan guvohlik beradi. Ona 
ma’buda    haykalchasi  dinning  dehqonchilik  xususiyatini    ko’rsatadi. 

---

 
92 
To’rt      hayvon    qurshovida  yog  holatida  turgan  erkak  ma’bud  
dunyoning to’rt tomonini  hukmdori deb qaraladi.  
 
 Qadimgi  Hindistonning  ko’pgina    asarlari  hozirgacha  hinduizm 
va  buddizmning    muqaddas  kitoblari  hisoblanadi.  Yozma  manbalar 
bizgacha  juda  ko’plab  yetib  kelgan.  Sanskrit    tilini  o’rganish  qadimgi  
til  grammatik  asarlariga,  asosan  Panini  grammatikasiga  (m.a.IV    asr) 
asoslanadi.  Adabiyot  asosan  diniy  madhiyalar  (Rigveda”  va  boshqa 
Vedalar) ritual  sharhlar, nasihatlar to’plamidan iborat.  
Ijtimoiy munosabatlarni    o’rganish uchun  asosiy manba bo’lib,  
diniy-ahloqiy    majburiyat-draxmalar  («Manu  qonunlari»),    siyosat  
san’ati 
to’g’risidagi 
(“Artxashastra”), 
muhabbat 
to’g’risidagi 
(Kamasutra) maxsus traktatlardan foydalaniladi.  
Tarixiy voqealar adabiyotda  kam tilga  olinadi. U ko’p hollarda  
yarim afsonaviy qissalarda aks etadi. Yilnomalar eramizning  I asrlarida 
Tseylondagi  budda ibodatxonalarida  tuzilgan va boshqa  asosan budda 
ta’limotiga  oid  siyosiy-xo’jalik    hujjatlari  bo’lgan.  Davlat  va  xususiy  
arxivlar  yetib    kelmagan.    Hujjatlar  palma  daraxti  barglari,  po’stloq 
yoki mato parchasi kabi mo’rt asosda  yozilgani uchun  saqlanmagan.  
Bizgacha  faqat  eramizdan  avvalgi  III-II      ming  yilliklarga    oid 
o’qish  qiyin    bo’lgan  Hind  sivilizatsiyasiga  oid  muhrlardagi  qisqa 
yozuvlar  va  Ashoki  davri    (m.a.  III  asr)    yozuvlarigina  yetib  kelgan. 
Ashoka  ediktlari  deb  atalmish  bu  yozuvlar    diniy-ahloqiy  nasiqatlarni 
hamda  buddizmning  keng  yoyilishini,  shuningdek  Ashokaning  diniy 
faoliyatini tasvirlaydi.  
Bu yerda me’morchilik, haykaltaroshlik va rassomlik san’ati bir-
biri bilan uyg’unlashgan holda rivoj topgan. Adabiy manbalarga ko’ra 
m.av.  birinchi  ming  yilliklarda,    bu  yerda  dastlabki  davlat  paydo 
bo’lgan  davrda  shu  davlatlarda  ajoyib,  hashamatli  yog’och 
me’morchiligi ravnaq topgan.  
Qadimgi  Hindiston  san’atining  gullagan  davri  Ashoka 
imperatorligi davrida (er.av.272-232) sodir bo’ldi. Ashoka hukmronlik 
qilgan davrda buddizm keng yoyildi. Bu din ibodatxonalar qurilishiga, 
tasviriy  san’at  namunalarining  paydo  bo’lishiga  olib  keldi.  Buddaga 
bag’ishlangan  me’morchilik  kompozitsiyalarida  qadimgi  hind 
me’morchiligida  mavjud  an’analar,  xalq  mifologiyalari,  Budda  hayoti 
va faoliyati bilan qo’shilib ketgan afsonalar o’z ifodasini topdi. 
Qadimgi    Hindistonda  qurilish  materiali  sifatida  asosan  yog’och 
ishlatilgan. Tosh va bronza haykaltaroshligi keyingi asrlardagina paydo  
bo’lgan. Yana  shuningdek, hind  qadimiy  obidalarini o’rganish asosan  

---

 
93 
XX  asrda  boshlandi.  Faqat  ozgina  shaharlar,  Moxenjodaro,  Xarappa 
katta maydonlarda qazib ochilgan. 
Kundalik  hayotda  bo’ladigan  ehtiyojlar  hindlarni  juda  qadimgi 
zamonlardayoq  tabiatda  bo’ladigan  turli  hodisalarni  tartibli  suratda 
kuzatib  borishga  majbur  etgan.  Tibbiyot,  astronomiya  va  matematika 
sohasidagi dastlabki bilimlar ana shu tariqa vujudga kelgan. 
Diniy-sehrgarlik dunyoqarashi hukmronlik qilgan davrda qadimgi 
Sharqdagi  boshqa  xalqlarda  bo’lgani  kabi,  qadimgi  hindlarda  ham 
fanning  boshlang’ich  shakllari  diniy  e’tiqodlar  va  tasavvurlar  bilan 
chirmashib  ketgan.  Shuning  uchun  tibbiyot  fani  to’g’risidagi  eng 
qadimgi    ma’lumotlar  diniy  “Veda”  to’plamlarida,  jumladan, 
“Rigveda”da  madhiyalarida  va  “Atxarvaveda”da  saqlanib  qolganini 
ko’ramiz.  
Qurbonliklar qilishning vaqtini aniqlash uchun osmon jismlarining 
harakatini  kuzatish  talab  etilardi,  bu  astronomiya  bilimlarining 
rivojlanishiga  olib  keldi.  Murakkab  mehroblar,  diniy  inshootlarning 
qurilishi esa geometriya fanining taraqqiyotida muhim omil bo’ldi.  
Vaqt o’tishi bilan qadimgi azayimxon, bxishaj (jinlarni quvlovchi) 
garchi  o’zining  qadimgi  nomini  saqlab  qolgan  bo’lsa-da,  sekin-asta 
tabibga  aylanadi.  Vedalar  tuzilayotgan  davrdayoq  hind  tabiblari 
anatomiyadan  bir  qadar  xabardor  bo’lganlar  va  ba’zi  anatomik 
atamalarni  qo’llaganlar.  Hali  primitiv  bo’lgan  bu  meditsinaning 
taraqqiy eta borishi bilan, tabiblikning ba’zi bir ixtisoslari, chunonchi, 
ichki kasalliklarni, ko’z kasalliklarini davolash, jarrohlik paydo bo’ladi. 
Meditsina  bilimlarining  to’plana  borishi  eramiz  boshlarida  meditsina 
sohasida dastlabki traktatlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ldi.  
Eramizgacha bo’lgan VIII-VII asrlarda Hindistonda Lokayati (faqat 
shu  lokayani  tan  oluvchi  kishilarning  qarashlari)  falsafiy  ta’limoti 
shakllana  boshlaydi.  Bu  ta’limot  asoschisi  Brixaspati  va  uning 
izdoshlari  yerdan  boshqa  tarzda  hayotning  bo’lishi  mumkin  emas, 
degan fikrni olg’a surdilar. 
Charveka  nomi  bilan  ataladigan  qadimgi  hind  falsafiy  oqimi 
tarafdorlari  esa,  dunyoni  tabiat  hodisalarini  qanday  bo’lsa  o’shanday 
tushuntirmoq kerak, degan talabni ilgari surgan edilar.  
Ular  nuqtai  nazaricha,  butun  olam  olov,  suv,  havo,  tuproq 
yigindisidan iborat, inson ham ana shu to’rt unsur birikmasidan tashkil 
topgan.  Charvekalar  dunyoni  hech  kim  yaratgan  emas,  balki  uning 
zaminida moddiy elementlar birikishi yotadi, deb hisoblaydilar.  

---

 
94 
Hind  xalqlari  fan  sohasida  ham  ulkan  yutuqlarni  qo’lga 
kiritganlar.  Masalan,  matematika,  astronomiya  fanlari  bo’yicha    V  
asrda  mashhur  olim    Ar’iyabxattaxa  harakatning  nisbiyligi  asosida 
yerning  o’z  o’qi    atrofida  aylanishi  va  uning    quyosh  atrofida 
aylanishini  faraz  qiladi.  Matematikada    nolning  kiritilishi,  arab 
raqamlari deb aytiladigan raqamlar Hindistondan kelib chiqdi. 
Hindlar  yuqori  nav  po’lat  ishlashni    o’zlashtiradilar.  Metall  
san’atining noyob  namunasi sifatida  Sandra  temir ustuni (o’tgan bir 
yarim  ming  yil    davomida  bu  temir  ustunda  biror    zang  paydo  
bo’lmagan, bu yodgorlik hozirgacha yetib kelgan).