маъруза соат

Nazorat uchun savollar: 

---

 
81 
1.
 
Dongshon  sivilizatsiyasining  o’ziga  xos  xususiyatlarini  sanab 
bering. 
2.
 
Buddizmning  kirib  kelishi  va  tarqalishi  Janubi-Sharqiy  Osiyo 
sivilizatsiyalari taraqqyotida qanday o’rin tutdi.  
3.
 
Janubi-Sharqiy  Osiyo  madaniyatining  o’ziga  xos  jihatlariga  misol 
keltiring. 
 
10-mavzu: Xitoy sivilizatsiyasi
 
Asosiyo savollar: 
1. Qadimgi Xitoy davlatchiligining taraqqiyoti 
2. Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasining yutuqlari  
 
1-asosiy savol:
  
 
Qadimgi  Xitoy  sivilizatsiyasi  tarixi  m.a.  Xuanxe  vodiysida 
protoshaharlar  paydo  bo’lgan  III-II    ming  yilliklarga  borib  taqaladi. 
Uning  yakuni  esa  Xan  imperiyasining  qulashi  bilan  belgilanadi. 
Xitoyning  tabiiy  sharoiti  ma’lum  ma’noda  qadimgi  Xitoy 
sivilizatsiyasining  o’ziga  xos  xususiyatlarini  belgilab  berdi.    M.a.  I 
ming 
yillikning 
ikkinchi 
yarmiga 
qadar 
Xitoyning 
boshqa 
sivilizatsiyalardan uzilgan holda rivojlanganligi ham bu o’rinda muhim 
rol o’ynadi.  
 
Xuanxe  daryosi  havzasida  mahalliy  paleolit  va  mezolit 
madaniyatlari  asosida  m.a.  V  ming  yillikda  Xunshan,  naqshinkor 
sopolli  Yanshao  neolit  madaniyatlari  shakllandi.  III  ming  yillikda  u 
qora  sopolli  Lunshan  madaniyati  bilan  o’rin  almashdi.  M.a.  II  ming 
yillikda  Xitoyda  shahar-davlatlar  tipiga  kiruvchi  ilk  sinfiy  tuzilmalar 
paydo bo’ldi. Ilk shahar madaniyatlari Xenani, Shansi, Shensi, Shandun 
va  boshqa  hududlarda  topilgan.  Ularning  orasida  Xenandagi  Anyan 
shahri rayonida topilgan “Buyuk shahar Shan” ajralib turgan. Shan (In) 
shahar  davlati  anchagina  yirik  birlashmaning  boshida  turgan.  Shan 
hukmdori  van  deb  atalgan.  Ular  harbiy  vakolatlarga  va  oliy  kohinlik 
funktsiyalariga  ega  bo’lgan.  Shanliklar  doimiy  urushlar  olib  borgan, 
harbiy asirlar ommaviy ravishda ilohiylashtirilgan ajdodlar va ruhlarga 
qurbonlik qilingan. 
 
M.a.  II-I  ming  yilliklar  chegaralarida  Shanga  g’arbdan,  Vey 
daryosi  havzasidan  kelgan  chjou  qabilalari  tomonidan  bosib  olingan. 
Istilo  oqibatida  chjouliklar  katta,  ammo  mustahkam  bo’lmagan  davlat 
birlashmasi tuzganlar.  
U  an’anaviy  ravishda  G’arbiy  Chjou  deb 
ataladi.  Uning  tepasida  Chjou  podsho  urug’idan  bo’lgan  va 

---

 
82 
shanliklardan “van” unvonini qabul qilgan merosiy hukmdorlar turgan. 
Bu davrda podsholikning kelib chiqishi ilohiylashtirilgan. Van Osmon 
O’g’li  (Tyan-tszi)  va  uning  yerdagi  de  sehrli  kuchiga  ega  “Yagona” 
timsoli  deb  e’lon  qilingan.  Van  hokimiyatni  Osmondan  olgan  va  u 
Tyansya  –  Osmon  ostining  hukmdori  deb  hisoblangan.  G’arbiy  Chjou 
davlati  despotik  shaklga  ega  bo’lmagan,  vanlar  hokimiyati  uning 
huzuridagi amaldorlar kengashi bilan cheklangan.  
 
M.a.  IX  asrdan  G’arbiy  Chjouda  davlati  ichki  siyosiy  inqirozlar 
davri  boshlandi.  Chjou  zodagonlari  –  chjuxou  separatizmining  o’sishi 
bilan  vanlarning  harbiy  qudrati  susaygan.  M.a.  VIII  asr  boshlarida 
shimoli-g’arbdan  kirib  kelgan  ko’chmanchilar  hujumining  kuchayishi 
sharoitida  G’arbiy  Chjou  tashqi  xavfga  qarshi  tura  olmagan. 
Chjouliklarning  Vey  daryosi  havzasidagi  yerlari  tsyuanjunlar 
tomonidan  bosib  olingach,  m.a.  770  yilda  Chjou  poytaxti  sharqqa 
(hozirgi  Loyan  hududi)  ko’chirilgan.  Endi  manbalarda  Sharqiy  Chjou 
deb  atala  boshlagan  davlatning  hududi  keskin  qisqargan.    Xitoyda  bir 
qancha  mustaqil  podsholiklar  paydo  bo’ldi.  Ular  orasida  Xuanxening 
o’rta  oqimi  va  Buyuk  Xitoy  tekisligidagi  madaniy  an’analarining 
yagonaligi  bilan  mashhur  bo’lgan  podsholiklar  ajralib  turgan.  Bu 
podsholiklar  mamlakatning  an’anaviy  birligini  ramzi  sifatida  Chjou 
vanining  Osmon  O’g’li  sifatidagi  oliy  hokimiyatini  rasman  tan 
olardilar.  
 
Bu 
podsholiklar 
hududida 
xuasya 
madaniy-genetik 
mushtarakligining shakllanish jarayoni borar edi, natijada m.a.  I ming 
yillik 
o’rtalarida  o’rta  podsholiklarning  (chjungo)  barqaror 
etnomadaniy-siyosiy majmui tashkil topdi. Chjungojen (o’rta podsholik 
odamlari)  larning  madaniy  ustunligi  g’oyasi  qadimgi  xitoyliklar  o’z-
o’zini  anglashining  muhim  komponentiga  aylandi.  Chjou  an’anasiga 
ko’ra  Xitoyda  mahalliy  etnik  asosda  tashkil  topgan  va  o’rta 
podsholiklardan til va madaniyat jihatidan farq qiladigan, ammo  hudud 
va  taraqqiyot  jihatidan  kam  bo’lmagan  boshqa  davlatlar  “varvarlar” 
sifatida  talqin  qilingan.  Chuntsyu  (Bahorlar  va  kuzlar)  davrida  o’z 
hukmini  butun  Osmon  ostiga  o’tkazgan  “Besh  gegemon”  orasida 
to’rttasi  “varvar”  podsholiklardan  edi.  M.a.  V-III  asrlarda,  Chjango 
(kurashayotgan  podsholiklar)  davrida  eng  kuchli  yetti  podsholikdar 
uchtasi xuasya podsholiklari emas edi: Yan, Chu va Tsin.  
 
O’rta podsholiklar qo’shni xalqlar bilan doimiy aloqada bo’lgan, 
bunda assimilyatsiya va o’zaro ta’sirning murakkab jarayoni ham 
borgan.  

---

 
83 
 
Chuntsyu  davridagi  podsholiklarda  yetakchi  mavqe  merosiy 
aslzodalarga  tegishli  edi.  Yirik  podsholiklarda  asta-sekin  markaziy 
siyosiy-ma’muriy tizim joriy etila boshlandi. Asosiy ishlab chiqaruvchi 
kuch  erkin  dehqon-jamoachilar  edi.  Jamolar  orasida  mulkiy  tengsizlik 
jarayoni kuchaydi. Qarz uchun qullik paydo bo’ldi.  
 
M.a.  I  ming  yillik  o’rtalarida  Xitoyning  siyosiy  xaritasi 
Chuntsyuning  boshlanish  davriga  ko’ra  o’zgarib  ketdi.  200ga  yaqin 
davlat  birlashmalaridan  30  dan  ozi  qoldi.  Bu  davr  ishlab  chiqaruvchi 
kuchlarning  o’sishi,  temir  eritishning  o’zlashtirilishi,  hunarmandchilik 
va  dehqonchilikning,  sug’orish  tizimlari  barpo  etishning  rivojlanish 
davri  edi.  Tsin  podsholigi  tomonidan  IV  asr  oxiri-  III  asr  boshlarida 
yirik  suv  xo’jalik  tadbirlarining  o’tkazilishi  bilan  sug’orma 
dehqonchilik uning ravnaqi garoviga aylandi.  
 
Chjango  davrida  qariyb  yarim  million 
aholiga  savdo-
hunarmandchilik  shaharlari  paydo  bo’ldi.  Yerga  jamoa  mulkchiligi 
tizimi tugadi. M.a.. 1000 yillik o’rtalaridan yerni sotish va olish huquqi 
bilan yerga xususiy mulkchilik paydo bo’ldi. Davlat yer egalaridan yer 
solig’ini  olishni  joriy  qildi,  boy  hunarmand-savdogarlar  tabaqasi 
shakllandi.  
 
M.a.    IV    asrda  ijtimoiy–iqtisodiy    munosabatlarni  barqaror  
holatga keltirish uchun  ko’pgina  podsholiklarda islohotlar  o’tkaziladi. 
Ana shunday islohotlardan biri m.a.  350 yilda  Tsin podsholigida oliy 
amaldor  Shan  Yan  tomonidan  o’tkaziladi.  Mamlakat    uezdlarga 
bo’linadi,  yer  sotib    olishga    ruxsat  beriladi,  o’lchov  birliklari 
unifikatsiya  qilinadi,  urug’  zodagonlarning  ayrim  imtiyozlari  bekor 
qilinadi.  Ushbu  islohotlardan  so’ng  Tsin  qudratli  davlatga  aylandi. 
Ichki  ziddiyatlardan  foydalangan  Tsin  vanlari  butun  Xitoyni 
birlashtirdilar.  M.a.  221  yilda  Tsin  so’nggi  mustaqil  podsholik- 
Shandun  orolidagi  Tsi  podsholigini  bosib  oldi.  Tsin  vani  In  Chjen  
yangi “xuandi”  - imperator unvonini oldi va tarixga Tsin Shixuandi – 
“Tsinning  birinchi  imperatori”  sifatida  kirdi.  Tsin  poytaxti  Syayan 
imperiya poytaxtiga aylandi.  
 
Tsin  Shixuandi  shimoliy  chegaralarning  xavfsizligini  ta’minlash 
uchun misli ko’rilmagan qurilish:  minglab kilometr uzunlikdagi Buyuk 
Xitoy  devorni  bunyod  qilishga  kirishdi.  Janubiy  Koreya  va  Shimoliy 
Vyetnamga borsqinchilik yurishlari uyushtirildi. Tsin Shixuandi yakka 
hukmdor  boshchiligidagi  harbiy-ma’muriy  imperiyani  barpo  etdi. 
Tsinliklar unda imtiyozli o’rin egalladi. Qonun bilan teng huquqli erkin 
fuqarolar uchun yagona bo’lgan “qora boshlar” nomi joriy etildi.  

---

 
84 
 
M.a.  210  yilda Tsin Shixuandi vafotidan so’ng boshlangan xalq 
qo’zg’oloni Tsin sulolasini agdarib tashladi.  Qo’zg’alon boshliqlaridan 
biri  mayda    amaldor  Lyu  Ban  m.a    202    yilda  «Xan  imperatori»  
unvonini qabul qilib, Xan imperiyasiga asos soladi. Bu  sulola  Xitoyda 
eramizning  III  asrigacha  hukmronlik  qiladi.  Xan  imperiyasi  tarixi  ikki 
davrga bo’linadi: To’ng’ich Xan (m.a.202 yildan – milodiy 8 yilgacha) 
va Kichik Xan (milodiy 25-220 yillar) imperiyasi. 
 
Imperator  U-Di    (m.a.  140-87  yy)  boshqaruvi  yillari  Xan 
imperiyasining 
eng 
gullab 
- 
yashanagan 
davri 
edi. 
U-Di  
markazlashtirish    siyosatini    olib  boradi.  Konfutsiylik    davlatning  
yagona    mafkurasi  sifatida  qabul  qilingan.  U-Di  faol  istilochilik 
siyosatini olib boradi. Xitoy Hindistonga boradigan  yo’lda Yuanyan va 
Sichuanni,  m.a.  108  yilda  Koreya    yarim  orolidagi  Choson  davlatini 
bosib oladi.  
 
U-Di  shimolda  ko’chmanchi  xunnlar  hududini  bosib  olishga 
harakat qiladi. Xunnlar bilan  urush  yillarida  Xitoy  O’rta Osiyo  bilan 
birinchi    aloqalarni  o’rnatadi.  U-di    m.a  139    yilda  o’z  elchisi   Chjan 
Tsyanni    O’rta  Osiyo  («G’arbiy  o’lka»)ga  yuborgan,  elchi  o’n  yildan 
keyin  Xitoyga  qaytib  keladi.  Xitoyliklar  Farg’ona  (Dovon),  Baqtriya 
(Dasya)  va  Parfiya  (Ansi)  to’g’risida  bilimga  ega  bo’ladilar  va  bu 
mamlakatlar  bilan  aloqa    o’rnatadilar.  Ana  shu  vaqtda  Xitoy    O’rta 
Osiyodan  uzum,    loviya,  beda,  anor  va  yong’oq  daraxti,  musiqa 
asboblari,  idish-tovoqlarni  o’zlashtirib  oladi.    Keyinchalik  Xitoy  O’rta 
Osiyodan budda dinini qabul qiladi.  
 
Imperator    U–Dining  hukmdorlik  yillari  qadimgi  Xitoy    tarixida  
«oltin  davr»    deb  hisoblandi.  Xan  davrida  qullarning  soni    oshdi. 
Xususiy,  davlat  qullari,    qarz  uchun  qul  qilingan  qullar  mavjud  edi. 
M.a.  II-I  asrlarda  xalqning  iqtisodiy  ahvoli  yana  og’irlashadi,  yer  va 
boshqa boyliklar oldi-sotdisi keng tus oladi.  
 
Milodiy  asr  boshlarida    yillarida    yirik  amaldor  Van  Man  (9-23 
yy)  imperator  hokimiyatiga  ega  bo’lib,  yer  egaligi  va  quldorlik  
munosabatlarida  islohot    o’tkazadi.  Bu  vaqtda    dehqonlarning 
yersizlanishi  kuchayib,  katta-katta    yer  maydonlari  alohida    qullarda 
to’planib  qolgan  edi.  Van  Man  barcha  yerlarni    imperator  mulki  deb  
e’lon    qilib,  yerni  sotishni  ta’qiqlaydi.  Qul  savdosi  ham  ta’qiqlanadi, 
ammo bu islohotlar amalga oshmaydi. Mamlakatning ijtimoiy–iqtisodiy 
hayoti  tobora tushkunlikka yuz tuta boradi.  18 yilda boshlangan “Qizil 
qoshlilar” qo’zg’aloni tufayli Van Man halok bo’ldi.  

---

 
85 
 
Kichik  Xan  imperiyasi  davridagi  taraqqiyot  zamirida  chuqur 
ziddiyatlar  yashirin  edi.  Imperiyadagi  siyosiy  va  ijtimoiy-iqtisodiy 
inqiroz  sharoitida  184  yilda  Qadimgi  Xitoy  tarixidagi  eng  yirik 
qo’zg’alon  –  “Sariq  ro’molliklar”  qo’zg’aloni  boshlanib  ketdi. 
Qo’zg’alon bostirildi, ammo ichki ziddiyatlar tufayli zaiflashgan Xitoy 
220 yilda uch mustaqil davlat Vey, Shu va U ga bo’linib ketadi.