маъруза соат

Nazorat uchun savollar: 
1.  Kavkazorti  sivilizatsiyalari  qanday  o’xshash  va  o’ziga  xos 
xususiyatlarga ega? 
2.  Kavkazorti  sivilizatsiyalari  taraqqiyotida  antik  dunyo  ta’siriga  baho 
bering. 
3.  Kavkazorti  sivilizatsiyalarining  yutuqlari  qadimgi  Sharq  madaniy 
taraqqiyotida qanday rol o’ynadi? 

---

 
68 
 
8-mavzu: Qadimgi va ilk o’rta asrda Eron 
Asosiy savollar: 
1.  M.a.  IV-I  ming  yilliklarda  Qadimgi  Eron  sivilizatsiyalarining 
shakllanishi va taraqqiyoti 
2. Ahamoniylar sulolasi va Parfiya davrida Eron. 
 
1-savolning bayoni: 
 
Qadimgi  Eron  tarixida  quyidagi  bosqichlarni  ajratish  mumkin: 
Elam  sivilizatsiyasining  vujudga  kelishi  va  gullab-yashnashi  (m.a.  IV 
ming yillik oxiridan m.a. VII asr oxirigacha); Midiya davri (m.a. VIII- 
VI  asr  o’rtalari);  Ahamoniylar  davri  (  m.a.  VI  asr  o’rtasidan  330 
yilgacha);  Parfiya  davri  (  m.a.  III  asr  o’rtasidan  –  taxminan  224 
yilgacha).  
Eron  janubi-g’arbiy  qismining  tub  aholisi  elamliklar  bo’lgan. 
Zagrosning  g’arbiy  tog’oldi  hududlarida  va  shimoliy-g’arbiy  Eronda 
kelib chiqishi hind-yevropalik bo’lmagan qabilalar, jumladan xurritlar, 
manneylar,  lullubeylar  va  boshqalar  istiqomat  qilishgan.  M.a.  XII-XI 
asr chegaralarida G’arbiy Eronga midiya va fors qabilalari kirib kelgan, 
ular  keyinchalik  butun  Eron  tog’ligini  egallab,  avtoxton  aholini 
assimilyatsiya qilgan.  
Eronning  hozirgi    Xuziston  viloyatini  egallagan  Elamda  ishlab 
chiqarish  kuchlarining  jadal  rivojlanishi  uchun  qulay  sharoit  mavjud 
edi. Eng qadimgi dehqonchilik madaniyati shaklangan hududlardan biri 
bo’lgan  tekislik  qismida  qishloq  xo’jaligi,  hunarmandchilik,  jumladan 
kulolchilik  ravnaq  topdi.  Elamning  tog’li  qismi  esa  qurilish  xom-
ashyosiga,  qazilma  boyliklarga  boy  bo’lib,  aholi  asosan    chorvachilik  
bilan  shug’ullangan.  M.a.  III  ming  yillik  boshlarida  bu  hududda 
qabilalarning ilk davlatchilik birlashmalari vujudga keldi.  
Shunday  birlashmalardan  birining  poytaxti  bo’lgan  Suza  Elamni 
Ikkidaryo oralig’i va Sharqiy Eron bilan bog’lab turuvchi muhim savdo 
yo’llarining  chorrahasida  joylashgan  edi.  Bundan  tashqari  Elamda 
Avan, Anshan, Kimash va Simash davlatlari mavjud edi.  
Asta-sekin  davlat  boshqaruvining    o’ziga  xos  tizimi  shakllandi. 
Sukkalmax  (buyuk  vakil)  unvoni  bilan  Suzada  hukmronlik qilgan oliy 
hukmdordan tashqari uning o’rinbosari, odatda kichik uka va bo’lajak 
merosxo’r  katta  rol  o’ynagan.  U  Simash  sukkali  (vakili)  deb  atalgan. 
Davlat  iyerarxiyasida  uchinchi  o’rinni  Suziana  viloyatining  noibi, 
podshoning  katta  o’g’li  turgan.  Kichikroq  viloyatlarni  esa  mahalliy 

---

 
69 
shaxslar  -  «otalar»  («adda»)  boshqargan,  ularning  vafotidan  so’ng 
hokimiyat  jiyanlarga  (singillarning  o’g’illari)  o’tgan. M.a. XIII asrdan 
podsho  taxti  ota  tomonidan  meros  qoladigan  bo’ldi,  ya’ni  otadan 
o’g’ilga o’ta boshlagan.  
M.a. III ming yillikda Elamdagi iqtisodiy va ijtimoiy tashkilotning 
asosiy  shakli  barcha  erkin  shaxslar  kirgan  va  oqsoqollar  tomonidan 
boshqarilgan  qishloq  jamolari  edi.  Ammo  m.a.  II  ming  yillikdan 
boshlab  qul  mehnatidan  foydalaniladigan  xususiy  xo’jaliklar  jadal 
rivojlana  boshladi.  Qishloq  jamolarining  o’rniga  paydo  bo’lgan 
qarindoshlardan tashkil topgan uy jamoalari ham mulkiy tengsizlikning 
kuchayib borishi tufayli bora-bora o’z ahamiyatini yo’qotdi.  
Elamning  siyosiy  tarixi  Mesopotamiya  tarixi  bilan  chambarchas 
bog’liq  bo’lgan.  Ikki  davlat  bir-birlari  bilan  urushlar  olib  borgan, 
tinchlik  shartnomalarini  tuzgan  hamda  qizg’in  savdo  va  madaniy 
aloqalariga  ega  bo’lgan.  M.a.  XXIV-XXIII  asrlarda  Elam  Akkad 
davlati  tarkibida  bo’lgan.  M.a.  XXII-XXI  asrlarda  Urning  III  sulolasi 
davrida  ham  Elam  Ikkidaryo  oralig’ining  hukmronligi  ostida  bo’lgan, 
biroq  XXI  asrning  ikkinchi  yarmida  mustaqillikka  erishgan.  M.a.  XIV 
asrdan  m.a.  XII  asrgacha  Elam  bobilliklarga  qaram  bo’ladi.  M.a.XII 
asrda  Elam  mustaqilligini  qo’lga  kiritib,  hatto  Bobilning  ko’plab 
shaharlarini  bosib  olgan.  Eronning  o’zida  Elam  janubda  Fors 
ko’rfazidan  shimolda  hozirgi  Hamadon  shahrigacha  bo’lgan 
hududlarda hukmronlik qilgan.  
M.a.  VIII  asrda  uzoq  davom  etgan  Ossuriya  –  Bobil  urushlarida 
Elam  bobilliklarning  ittifoqchisi  bo’lgan.  Urush  so’ngida  Elamning 
mag’lubiyati  va  Suzaning  ssuriyaliklar  tomonidan  bosib  olinishi  bilan 
yakun  topdi.  M.a.  549  yilda  urushlar  tufayli  zaiflashib  qolgan  Elam 
forslar tomonidan bosib olindi va o’z mustaqilligini yo’qotdi.  
Elam  sivilizatsiyasi  Qadimgi  Eronning  ma’naviy  va  madaniy 
hayotiga  ulkan  ta’sir  ko’rsatdi.  Elamliklar  m.a.  III  ming  yillikda 
piktografik  yozuvni  kashf  etishdi.  Hozirgacha  o’qishga  muvaffaq 
bo’linmagan protoelam yozuvida tushunchalar va so’zlarni anglatuvchi 
150  ga  yaqin  asosiy  belgilar  mavjud  edi.  Protoelam  yozuvida  bitilgan 
sopol taxtachalar nafaqat Elam hududida (Suza, Anshan va h.k.),  hatto 
Markaziy  Erondagi  Sialkda,  Eronning  janubi-sharqida  (Tepa-Yahyo) 
ham topilgan.  
M.a. III ming yillikning ikkinchi yarmida Elamda chiziqli-bo’g’inli 
yozuv  ixtiro qilindi. 80 ga yaqin belgilar yordamida turli mazmundagi 

---

 
70 
matnlarni  yozish  imkoni  bo’lgan.  III  ming  yillik  oxiridan  to  m.a.  V 
asrgacha elamliklar shumer-akkad mixxatidan foydalanganlar.   
Elam  dini  ham  Mesopotamiya  dini  ta’sirida  bo’lgan  bo’lsada, 
o’ziga  xos  jihatlarga  ega  bo’lgan.  Mamlakatning  diniy  markazi  Suza 
bo’lgan.  Elam  xudolar  panteoniga  xudolar  onasi  hisoblangan  Pinekir, 
Suza homiysi Inshushinaka, Xumban, quyosh xudosi Naxxunt kabi 37 
ga yaqin ilohalar kirgan.  
Elamliklar m.a. IV ming yillikdayoq o’ziga xos san’at yaratishgan. 
M.a.  II  ming  yillikda  uning  rivojiga  Bobil  san’ati  katta  ta’sir 
ko’rsatgan. Malika Napirasuning bronza haykali Elam san’atining nodir 
namunasidir.  Elam  me’morchiligining  eng  yirik  yodgorligi  m.a.  XIII 
asrda  Dur-Untash  (hozirgi  Choga-Zambil)  yaqinida  barpo  etilgan, 
umumiy balandligi 42 metrni tashkil etgan zikkurat sanaladi.  
Midiyalik  va  fors  qabilalari  m.a.  I  ming  yillikning  boshlarida 
Eronga kirib  kelishgan. Ular eron tilining turli lahjalarida  so’zlashgan 
va  ko’pchiligi  ko’chmanchi  chorvachilik,  shuningdek  dehqonchilik 
bilan  shug’ullanishgan.  Ossuriya  manbalarida  ular  haqidagi  ilk 
ma’lumotlar m.a. IX asrga oid.  
Midiyaliklar    shimoliy–g’arbiy  Eronda  joylashishgan.  M.a.    IX   
asrda  bu  yerda  midiyaliklar  va  avtoxton  aholini  birlashtirgan  o’nlab 
mayda  knyazliklar  mavjud  edi.  Forslar  Ossuriya  manbalarida  parsua 
deb  atalgan  Markaziy  Zagros  tog’larida  joylashgan  viloyatda  ko’plab 
mayda qabilalarga bo’linib istiqomat qilishgan.  
Tax.  m.a.  800  yillarda  forslar  midiya  qabilalaridan  ajralib, 
Eronning  janubi-g’arbiga  yo’l  olishgan  va  vaqt  o’tishi  bilan  Elam 
hududlarini  egallab  olishgan.  Bu  hudud  ularning  nomi  bilan    Parsa 
(hozirgi Fors viloyati) deb atalgan. M.a. VII asrning 40-yillariga qadar 
forslar  Elam  podsholariga,  so’ngra  qisqa  muddat  ossuriyaliklarga 
qaram  bo’lishgan.  Shu  davrlardayoq  forslar  Ahamoniylar  sulolasi 
tomonidan boshqarilgan qabila ittifoqiga birlashgan. Fors qabila ittifoqi 
6 ta dehqonchilik qabilasi va 4 ta ko’chmanchi-chorvador qabilalardan 
iborat bo’lgan.   
Ossuriyaliklarga  qarshi  kurashish  zaruriyati  midiyaliklarning 
birlashish  jarayonini  kuchaytirgan.  M.a.  VII  asr  o’rtalarida    Midiya 
qadimgi  sharqda    kuchli  davlatga  aylanadi.  M.a.  624  yilda  Kiaksar 
skiflarning  bosqinini  bartaraf  qilib,  barcha  midiya    qabilalarini 
birlashuvini  to’liq  tugallaydi va poytaxti Ekbatana (hozirgi  Hamadon) 
bo’lgan  yagona davlat tuzadi.  

---

 
71 
Shundan  so’ng,  Midiya  raqibi    Osuriyaga  qarshi    dastlab  o’zi, 
keyin  Bobil  bilan  ittifoq  bo’lib    kurash    boshlaydi.  M.a.  614  yilda 
Midiya va Bobil qo’shinlari Ossuriyaning  qadimgi poytaxti Ashshurni, 
612  yilda  Nineviyani  yer  bilan  yakson  qiladilar.  M.a.  609-yilda  ular 
Xarran  shahrida  ossur qo’shinlari qoldiqlarini tor-mor qilganlar.  
Midiya shimoliy Mesopotamiya va Xarran viloyatini, janubda Fors, 
Kaspiy  dengizining    janubi-sharqidagi  Parfiya  va  Girkaniyani,  Urartu, 
skif davlatlari Sakasena va Mannani o’ziga qo’shib oladi. M.a. 585-550 
yillarda  podsholik  qilgan  Astiag  davrida  Midiya    katta  va  qudratli  
davlatga aylanadi. Bu vaqtda Elam ham qo’shib olinadi. M.a. 550-yilda 
forslar Midiyaga  qarshi  qo’zg’olon ko’tarib, uni bosib oladilar.  
M.a. VII va VI asrning birinchi yarmida Midiya Eronning moddiy 
va  ma’naviy  madaniyati  markazi  edi.  Keyinchalik  ularning  yutuqlari 
forslar  tomonidan  qabul  qilib  olindi.  Midiya  hududida  aniqlangan 
yodgorliklarni  tadqiq  qilish  ularning  ularning  tarixiga  oid  boy 
arxeologik ma’lumot berdi. Sakkiz shahridan topilgan xazina,  Xasanlu 
tepaligidan  mustahkamlangan  inshoot  qoldiqlari,  G’ilon  viloyatidagi 
Marlik qabristoni shular jumlasidandir.