маъруза соат

 
Nazorat savollari: 
1.
 
Hind  sivilizatsiyasining  jahon  sivilizatsiyasi  taraqqiyotiga  qo’shgan 
hissasiga baho bering. 
2.
 
Hind madaniyatining rang-barangligi sabablarini izohlang. 
3.
 
Hind falsafiy maktablari haqida ma’lumot bering. 
4.
 
Qadimgi hind adabiyoti haqida nimalar bilasiz? 
 
12-mavzu: Yapon sivilizatsiyasi 
Asosiy savollar: 
1. Yaponiya sivilizatsiyasining yuzaga kelishi va rivojlanishi. 
2. Yaponiya madaniyati va uning o’ziga xosligi. 
 
1-savolning bayoni: 
Yaponiya  orollarida  mezolit  va  neolit  davrida  (m.a.  VIII-I  ming 
yilliklar)  Dzyomon  madaniyati  tarqalgan.  Bu  davrda  Yaponiyada 
yashagan  ilk  xalqlar  protoayn  xalqlari,  shuningdek  kelib  chiqishi 
bo’lgan  malayya-polineziyalik  qabilalar  bo’lgan  deb  taxmin  qilinadi. 
M.a.  I  ming  yillikning  o’rtalarida  Koreyaning  janubiy  qismidan 
protoyapon  qabilalarining  kirib  kelishi  kuchaygan.  Xitoy  tilidagi 
yodgorliklarda  protoyaponlar  «Va  odamlari»  deb  tilga  olinadi.  Ular 
Yaponiya  janubidagi  xalqlarni  assimilyatsilashtirishga  muvaffaq 
bo’lgan.  Yaponlar  dunyoqarashining  yetakchi  belgilardan  biri  bo’lgan 
boshqa  xalqlar  bilan  aloqalar  tufayli  kirib  kelgan  ko’nikma  va 
bilimlarni o’zlashtirish qobiliyati juda erta shakllangan. Buni aynan shu 
assimilyatsilashish  jarayonidan  so’ng,    m.a.  IV-III  asrlar  chegarasida 
sug’orma  sholichilik  va  metallga  ishlov  berish  yuzaga  kelishida  ham 
ko’rish mumkin.  

---

 
95 
M.a. III asrdan milodiy III asrgacha bo’lgan olti asrlik davr yapon 
tarixshunosligida  “Yayoy”  (ushbu  madaniyatning  birinchi  yodgorligi 
topilgan Tokiodagi kvartal nomidan olingan ) davri deb ataladi. Yayoy 
madaniyati  sug’orma  dehqonchilik  bilan  shug’ullangan  barqaror 
jamoalarning  yaratilishi  bilan  xarakterlanadi.  Temir  va  bronza 
Yaponiyaga deyarli bir vaqtda kirib kelgan. 
Davlatchilik  Yaponiyada  milodiy  III-IV  asrlarda  yuzaga  kelgan. 
Bu davrda Janubiy Kyusyu qabilalari ittifoqining markaziy Yaponiyaga 
bosqinchilik  yurishlari  sodir  bo’ladi.  Natijada  markaziy    Xonsyuda 
Yamato davlati shakllana boshlaydi.  
Yapon sivilizatsiyasi taraqqiyotidagi Yamato davrining IV asrdan 
VI  asrgacha  bo’lgan  davri  tuzilishi  va  buyumlarida  Koreya  va 
Xitoyning    kuchli  ta’siri  sezilib  turadigan  dafn  qo’rg’onlari  tufayli 
“qo’rg’onlar  davri”  (“kofun  dziday”)  deb  ham  ataladi.  Bugungi 
kungacha  10  mingdan  ortiq  qo’rg’onlar  topilgan  bo’lib,  ehtimol  ular 
genetik jihatdan Kyusyu orolidagi dolmenlar bilan bog’liq bo’lgan. Shu 
bilan  birga  IV-VIII  asrlar  madaniyatini  o’tgan  davrlar  madaniyatidan 
ajratib turadigan yana bir xususiyat mavjud. Bu davrda  suvoriylik, otda 
yurish san’ati bilan bog’liq o’ziga xos an’analar yapon orollariga kirib  
keladi. 
Qo’rg’ondan  topilgan  buyumlar  orasida  qadimgi  ritual  san’at 
namunasi  –  xaniva  sopol  haykalchalar  alohida  ahamiyatga  ega. 
Qo’rg’on  tipidagi  inshootlarni  barpo  etish  ajdodlarga  sig’inish  va 
Quyoshga topinish bilan bog’liq bo’lgan, bu bizgacha  yetib kelgan ilk 
yapon  yozuvi  yodgorliklarida    (“Kodziki”,  “Nixon  syoki”)  ham  o’z 
aksini topgan. 
Ajdodlarga  sig’inish  haqiqiy  yapon  dini  –  sintoizm  uchun  ham, 
demakki,  butun  Yaponiya  madaniyati  uchun  katta  ahamiyatga  ega. 
Ajdodlarga  sig’inish  yapon  sivilizatsiyasining  tarixiy  evolyutsiya 
jarayonida 
merosiylikni 
ta’minlaydigan 
yana 
bir 
qudratli 
harakatlantiruvchi kuchini tashkil etadi.  
Davlat miqyosida ajdodlarga sig’inish hukmdor urug’ning ajdodi 
sanalgan  Quyosh  ilohasi  Amaterasuga  e’tiqod  qilishda  o’z  aksini 
topgan.    Ilk  sintoizm  panteoniga  o’sha  davrda  yapon  jamiyatining  
ijtimoiy  tuzilmasida  yetakchi  o’rin  egallagan  urug’lar  ajdodlari  ham 
kirgan.  Ulardan tashqari yaponlar mahalliy ahamiyatga ega turli tabiat 
ilohalariga sig’inishgan.  
VI asrda “tenno”imperator hokimiyati rasmiylashtirila boshlangan 
Yamato  davlatida  mustaqillikka  intiluvchi  kuchlar  mavjudligiga 

---

 
96 
qaramasdan  birmuncha  siyosiy  barqarorlikka  erishilgan.  Mafkuraviy 
tarqoqlikka  barham  berish  uchun  Yapon  hukmdorlari  buddizmga 
murojaat  etganlar.  Umumdavlat  mafkurasining  yaratilishiga  qo’shgan 
hissasidan tashqari buddizm ta’limoti urug’ an’analariga bog’lanmagan 
va  shu  tufayli  davlat  munosabatlari  tizimida  faoliyat  ko’rsatish  uchun 
munosibroq bo’lgan shaxsning yangi tipini shakllantirdi.  Buddizmning 
ijobiy ahloq me’yorlarining kuchayishida ham roli katta.  
Buddizmning ashaddiy muxlisi bo’lgan imperator Setoku (474-622 
yy.)  davrida  Xitoy  ta’siridan  chiqishga  harakat  boshlangan. 
Yaponiyaning  yaponcha  Nixon  (Nippon)  -  “quyosh  chiqadigan 
mamlakat”  degan  nomi    aynan  Setoku  nomi  bilan  bog’liq.  604    yilda  
konfutsiylik davlatning  mafkuraviy asosi qilib  olinadi. 
710  yilga  kelib  doimiy  poytaxt  Naraning  qurilishi  yakunlangan. 
Taxminan  200  ming  kishi  istiqomat  qilgan  Nara  o’sha  vaqtda  yagona 
shahar  bo’lgan.  Qishloq  xo’jaligi,  hunurmandchilik  va  ijtimoiy 
munosabatlarning  taraqqiyot  darajasi  shaharlarning  yuzaga  kelishini 
talab qiluvchi bosqichda emas edi. VIII asrga  kelib Yaponiyada tanga 
zarb qilina boshlangan.  
VII  asrning  o’rtalarida  boshlangan  islohotlar  Yaponiyani 
yarimyovvoyi  qirollikdan  “imperiya”  ga  aylantirishga  xizmat  qilishi 
lozim  edi.  646  yilgi  to’rt  moddadan  iborat  farmonga  ko’ra  yerga 
davlatning  egalik  qilishi,  mamlakat  viloyatlar  va  uezdlarga  bo’linishi, 
yerni qayta taqsimlash uchun xo’jaliklarning ro’yxatga olinishi, ilgarigi 
mehnat  majburiyati  bekor  qilinishi  va  qishloq  xo’jaligi  hamda 
hunarmandchilik  mahsulotlari    bilan  to’lanadigan  soliq  hajmining 
belgilanishi e’lon qilingan edi.  
VII  asrning  ikknchi  yarmida  davlatning  qonunchilik  sohasidagi 
faol  siyosatini  kuzatish  mumkin.  Keyinchalik  alohida  farmonlar 
birlashtirilib, ularning asosida 701 yilda birinchi universal “Tayxoryo” 
qonunlari  tuzildi.  U  bir  qancha  o’zgartirishlar  va  qo’shimchalar  bilan 
butun o’rta asr davomida feodal qonunchilikka asos bo’lib xizmat qildi. 
“Tayxoryo”  va  “Yororyo”  (757  y.)  ga  ko’ra,  yapon  davlatining 
ma’muriy  –  amaldorlar  apparati  murakkab  va  keng  tarmoqli  iyerarxik 
tizimni tashkil etgan. 
Yaponiya  davlat  tuzimining  yana  bir  o’ziga  xos  xususiyati  X 
asrda  shakllangan  harbiy-xizmatchilar  tabaqasi  -  samuraylar  edi. 
Samuraylarning  alohida  or-nomus  kodeksi  mavjud  edi.  Samuray 
jangchi  (busido)  yo’lidan  borishi  kerak  bo’lgan.  Maxsus  mashqlar 
yordamida u o’zini to’liq boshqarishga erishgan. Samuray uch narsaga 

---

 
97 
ont  ichgan:  uy  haqida,  rafiqasi  haqida  va  o’z  hayoti  haqida  unutish. 
Uning yagona jinoyati  xo’jayiniga xiyonat bo’lgan va bunday holatda 
samuray  o’z  joniga  qasd  qilishi  (xarakiri)  lozim  bo’lgan. 
Samuraylarning tepasida syogun turgan. XII asrdan Yaponiyani rasman 
imperator boshqarsa-da, haqiqiy hokimiyat syogun qo’lida bo’lgan.  
Yapon  sivilizatsiyasining  ajralgan  (yakka)lik  xususiyati  tufayli 
Meydzi inqilobiga qadar deyarli o’zgarmasdan qolaverdi.