маъруза соат

 
Nazorat uchun savollar: 
1.
 
Qadimgi Eronning qaysi diniy ta’limotlari antik dunyoning filosofik 
qarashlariga  va  xristianlik  hamda  islomda  esxolatik  ta’limotlarning 
yuzaga kelishiga katta ta’sir ko’rsatdi? 
2.
 
Elam  sivilizatsiyasi  yuzaga  kelgan  va  gullab-yashnagan  davrni 
aniqlang.  
3.
 
Eron  tsivilizatsiyasining  har  bir  taraqqiyot  bosqichiga  xos 
xususiyatlarni ko’rsating. 
4.
 
Eron  va  O’rta  Osiyo  xalqlari  madaniy  aloqalari  haqida  ma’lumot 
bering. 
 
9-mavzu: Qadimgi Janubi-Sharqiy Osiyo sivilizatsiyasi 
Asosiy savollar: 
1. Dongshon sivilizatsiyasi va uning o’ziga xos xususiyatlari 
2. Milodiy I ming yillikda yuzaga kelgan sivilizatsiyalar 
 
1-savolning bayoni: 
Dongshon  sivilizatsiyasi  m.a.  I  ming  yillikning  boshlarida 
Hindixitoy  yarimorolining  shimoliy-sharqiy  qismidagi  Qizil  daryoning 
quyi  oqimlarida  yashagan  austroosiyo  til  oilasiga  kiruvchi  tilda 
so’zlashuvchi lakvyetlar tomonidan barpo etilgan.  

---

 
76 
Dongshonliklarning  ma’naviy  madaniyatida  ajdodlar  ruhiga 
sig’inish  ustunlik  qilgan  va  u  asta-sekin  sinfiy  jamiyatning  alohida 
dinini  shakllantirgan.  Sholikor  lakvyet-dongoshliklarda,  boshqa 
dehqonchilik  bilan  shug’ullanuvchi  xalqlarda  bo’lgani  kabi,  osmon 
jismlariga, hosildorlikka topinish ham mavjud bo’lgan. Dongshonliklar  
dinining  ko’pgina  elementlari  boshqa  austri  xalqlari  tomonidan  qabul 
qilingan, rivojlantirilgan va to’ldirilgan.  
Dongshon  sivilizatsiyasining  tushkunlikka  yuz  tutishi  uning 
vakillari  diniy  tasavvurlarining  o’zgarishi  bilan  bog’liq  edi. 
Lakvyetlarning  xanliklar  bilan  aloqaga  kirishishi  xanliklar  ma’naviy 
hayotining ta’sirini olib kelmagan bo’lsa-da, bilvosita diniy ma’lumotni 
saqlashda tasviriy vositadan ko’ra matn rolining oshishiga olib keldi.  
Dongshon sivilizatsiyasi diniy  maqsadlarga xizmat qilgan o’ziga 
xos realistik san’ati bilan mashhur. Diniy marosimlar odamlar kundalik 
hayoti  bilan  bog’liq  bo’lgan  va  shu  tufayli  marosimning  realistik 
tasvirlanishi  talab  etilgan.  Insonlar  qat’iy  belgilangan  kompozitsiyalar 
doirasida tasvirlangan, ushbu kompozitsiyalar diniy marosim buyumi – 
“dongshon  nog’oralari”  (kesik  konus)da    aks  ettirilgan.  Ushbu 
konuslarda tasvirlangan sahnalar deyarli bir xil: harbiy kema, kemadagi 
yoki  piyoda  jangchilar  va  uchayotgan  laylak  (dongshonliklarda  laylak 
muqaddas qush sanalgan). Ta’kidlab o’tish lozimki, tasvirlar shunchaki 
turli real odamlarni emas, belgilab qo’yilgan mazmunga ega sahnalarni  
aks  ettirgan.  Dongshon  san’atining  ommaviy  tarqalgan  marosimiy  turi 
mayda bronza haykaltaroshlik  bo’lgan.  
Demak  dongshon  san’atining  muhim  vazifasi  marosimni  qayd 
etish  bo’lgan.  Bu  jihatdan  u  vazifasiga  ko’ra  boshqa  dinlardagi 
marosimni tasvirlovchi matnga mos keladi.  
Dongshon  san’ati  lakvyetlarda  sehrgalik,  qurbonlik,  muqaddas 
qushga  topinish  kabi  amaliyotlarning  bo’lganligi,  rivojlangan  harbiy 
marosimlarning  mavjudligini  ko’rsatadi.  Etnograflarning  keyingi 
kuzatuvlariga  ko’ra  “nog’oralar”  ni  marosimlarda  qo’llash    xudolar 
tasviri  va  kohinlar  ishtirokisiz  bajariladigan  marosimlar  orqali 
insonlarning  narigi  dunyo  kuchlari  bilan  munosabatlarini  yo’lga 
qo’yishga xizmat qilishi lozim bo’lgan.   
M.a.  VI-IV  asrlarda  gullab-yashnagan  dongshon  san’ati  bir 
qancha  lokal  variantlarning  yuzaga  kelishiga  turtki  berdi.  Uning 
Janubiy-Sharqiy 
Osiyoning 
iqtisodiy 
jihatdan 
taraqqiy 
etgan 
hududlarida  yashagan  boshqa  austri  xalqlari  tomonidan  tez  qabul 
qilinishiga  ikkita  omil  sabab  bo’lgan:  sinfiy  jamiyatga  o’tayotgan 

---

 
77 
asosiy  sholikor  vodiylar  aholisi  rivojlangan  mafkura  zarur  edi  va 
ikkinchidan,  bu barcha xalqlarning diniy tasavvurlarining asosi yagona 
bo’lgan – ajdodlarga sig’inish.  
Ilk bosqichlarda dongshon sivilizatsiyasi Indoneziyaning Malakka 
yarimoroli tomonga, shuningdek Qizil daryoning yuqori oqimi bo’ylab 
tarqalgan.  Keyinchalik  shimoli-sharqqa,  lakvyetlarga  qardosh  bo’lgan, 
o’z davlatiga ega bo’lgan namvyetlar yerlariga tarqalgan. 
Dongshon  san’ati  ta’sirida  shakllangan  eng  qiziqarli  maktablar 
sirasiga  malayya-yava  maktablarini,  tay-austroosiyo  muhitida  Dien 
davlatini  (hozirgi  Yunnani),  shuningdek  namvyetlarni  (Namvyet 
davlati-Guansi va Guandun hududlari)  kiritish mumkin.  
 
Dienada “nog’oralar” o’zgartirilgan holda saqlanib qolgan, ularda 
mahalliy  obrazlar  aks  ettirilgan.    Diena  san’atida  naqshlar  uslubi 
o’zgargan,  bu  yerda  e’tiqod  qilinadigan yo’lbars  va ilon tasviri paydo 
bo’lgan. Austroneziyaliklarda (malayalar, yavalilar va boshqalar) diniy 
sahnadagi  asosiy  qism  –  laylak  parvoziva  patli  dubulg’ali  jangchilar 
saqlanib  qolgan.  Shu  bilan  birga  mahalliy  muqaddas  obrazlar  paydo 
bo’lgan.  Namvyet  maktabida  insonlarning  mahalliy  obrazlari 
yaratilmagan,  yangi  elementlar  naqshli  belgilardan  iborat  bo’lgan. 
Namvyetliklarda  “yomg’ir  chaqiruvchi”  qurbaqalarga  sig’inish  rivoj 
topgan. 
 So’nggi  dongshon  davrida  (m.a.  II-I  asrlar)  mazkur  san’at  izlari 
o’chib  borgan,  milodiy  asr  boshlaridan  esa  Qizil  daryo  vodiysi  va 
undan  janubdagi  vodiylarda  diniy  marosim  buyumlarini  ishlab 
chiqarish  ham  to’xtagan.  Ammo  bu  yerda  ajdodlarga  sig’inish 
hanuzgacha  saqlanib  qolgan.  Bu  Hindistondan  buddizmning  kirib 
kelishi 
va 
lakvyetlarning 
xanliklar 
bilan 
madaniy 
assimilatsiyalashtirishga urinish bilan bog’liq edi. Milodiy I-II asrlarda 
“nog’oralar” bilan bog’liq e’tiqod  Xan  ma’muriyati tomonidan ta’qib 
qilingan.  
Milodiy I asrdan  lakvyetliklar orasida buddizmning tarqalishi va 
asosiy  dinga  aylanishi  dongshon  diniy  marosim  amaliyotining  yo’q 
bo’lib  ketishiga  asosiy  sabab  bo’ldi.  Ushbu  amaliyot  uzoqroq 
vaqtgacha  chekka  tog’li  hududlarda  va  Indoneziya  orollarining  bir 
qismida  saqlanib  qoldi.  Vyetlar  e’tiqodida  bronza  nog’ora  uzoq 
vaqtgacha  vyet  imperatorlarinning  ruhlari  kabi  vyetlar  davlatini 
asrovchi  mo’’jizaviy kuchlar timsoli sifatida saqlanib qolgan.