маъруза соат



Download 1,14 Mb.
Pdf ko'rish
bet36/53
Sana11.01.2022
Hajmi1,14 Mb.
#352059
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   53
Bog'liq
L. B. Qodirova jahon sivilizatsiyalari

2-savolning bayoni: 
  
Antik  yunon  madaniyati  uzoq  vaqt  davomida  rivojlanib  bordi. 
Yunon  madaniyatining  eng  qadimgi  tarixi  “Egey”  yoki  “Krit-Miken” 
madaniyati bilan boshlanadi. Kritda o’ziga xos chiziqli yozuv bo’lgan.
 
 
 
Bu  davrda  hashamatli  me’morchilik  kompozitsiyalari,  podsho 
saroylari,  tasviriy  va  amaliy-dekorativ  san’at  namunalari  yaratilgan. 
Shunday  nodir  yodgorliklardan  biri  ingliz  arxeologi  A.Evans 
tomonidan Kritdan topilgan Knoss saroyining qoldiqlaridir.   Knoss 
saroyida  ustunlardan  keng  foydalanilgan.  Saroy  devorlariga  suratlar 
ishlangan, pollari esa bejirim naqshlar bilan bezatilgan. “Parijlik ayol” 
deb  nom  olgan  tasvirda  shaffof  materiallardan  to’qilgan  libos  kiyib 
olgan  ayol  tasvirlangan.  Monumental  haykaltaroshlik  belgisi  bu  yerda 
uchramaydi.  Lekin  amaliy-dekorativ  haykaltaroshlik  va  zargarlik 
san’ati borasida kritliklar nodir yodgorliklar qoldirganlar.  
 
Krit  madaniyati  inqirozga  yuz  tutgach,  Egey  madaniyatining 
markazi  yunon  materigiga  -  Peloponnes  yarim  oroliga  ko’chdi. 
Bizgacha Mikena va Tirinfdagi baland tepaliklar ustiga m.a. XIV-XIII 
asrlarda qurilgan qal’alar, qo’rg’onlar yetib kelgan. Bu qo’rg’onlarning 
devorlari og’irligi 12 tonnagacha keladigan toshlardan qurilgan bo’lib, 
devorning  qalinligi  6-10  m.  hatto  undan  ham  ortiq  bo’lgan.  Masalan, 
Tirinf qo’rg’oni devorining saqlanib qolgan qismining qalinligi -4,5 m, 
balandligi  -7,5  m.  Mikena  qo’rg’onining  markaziy  darvozasi  “Sherlar 
darvozasi”  deb  nomlangan.  Darvoza  atrofi  yaxlit  katta  toshlardan 
qurilgan, tepasiga ustunlarni ushlab turgan ikki sherning bo’rtma tasviri 
ishlangan.  Bu  ustun  Mikena  podsholari  qudrati  va  birligining  ramzi 


 
112 
bo’lgan.  
 
Eramizdan  avvalgi  XII  asr  o’rtalarida  Bolqon  yarim  orollarining 
shimolidan  janubga  tomon  siljiy  boshlagan  doriy  qabilalarining  Egey 
orollaridagi  davlatlarni  bosib  olishi  Peloponesdagi  Egey  madaniyatini 
tugashiga  sabab  bo’ldi.  Lekin  uning  keyingi  ellin  madaniyatiga  ta’siri 
kuchli bo’ldi.  
 
Elladaliklar  Egey  madaniyatining  eng  yaxshi  yutuqlarini 
o’zlashtirdilar.  Ular  Krit-Miken  diniy-mifologik  tushunchalarini  qabul 
qildilar.  Kulolchilik,  mayda  plastika  san’ati  an’analari  Ellada  san’ati 
taraqqiyotida davom ettirildi.  
 
 
Qadimgi  Yunoniston  tarixining  Gomer  davri  san’ati  va 
madaniyatini  o’rganishda  “Iliada”  va  “Odisseya”  dostonlari  qimmatli 
manba  hisoblanadi.  Mikena  yozuvlarining  o’qilishi  shu  davrga  oid 
ma’lumotlarning  kengayishiga  yordam  berdi.  Gomer  davrida 
hunarmandchilik,  ayniqsa,  kulolchilik  va  u  bilan  bog’liq  bo’lgan 
ko’zaga  gul  solish  san’ati  ravnaq  topgan.  Dastlabki  ishlangan 
kulochilik  buyumlari  -  ko’zalarda  qadimgi  yunon  amaliy-dekorativ 
san’atining  o’ziga  xos  xususiyatlari  namoyon  bo’ladi.  Bu  ko’zalar 
yuzasiga  geometrik  naqshlar,  o’simliklardan  ishlangan  naqshlar, 
hayotiy  voqealarni  sxematik  talqin  etuvchi  tasvirlar  ishlangan  bo’lib, 
ularning  shakli  ko’rkam,  naqshlar  kompozitsiyasi  aniq  (“Dipilon 
ko’zalari”).  
 
Arxaika  davrida  Gretsiyada  ilmiy  fikrlar  rivojlanadi.  Tibbiyot, 
astronomiya,  tarix,  geografiya,  matematika  taraqqiy  qildi,  poeziya, 
adabiyot, teatr kamol topdi. Yunonlar o’zlaridan avvalgi xalqlar, Sharq 
mamlakatlari - Bobil, Misrning fan va madaniyat borasidagi yutuqlarini 
chuqur  o’rganib,  o’zlarining  betakror  san’at  va  madaniyatlarini 
yaratishga muyassar bo’ldilar.  
 
Yunon  dunyoqarashi  uchun  politeizm  va  tabiatning  jonliligi 
haqidagi  tasavvurlar  xos.  Arxaika  davrida  umumyunon  xudolari 
panteoni  shakllandi.  Bunga  misol-Gesiodning  “Teogoniya”  poemasi. 
Siyosiy  tarqoqlik  va  kohinlar  tabaqasining  yo’qligi  tufayli  yunonlarda 
yagona  din  shakllanmadi.  Ko’plab  bir-biriga  yaqin  diniy  tizimlar 
vujudga keldi.  
 
Arxaika  davri–me’morchilikning  shakllanish  davridir.  Bu  
shaharlarning  rivojlanishi  va  qurilishi  bilan  bog’liq.  Bu  davr  uylari 
sodda  va  primitiv,  asosiy  e’tibor  mahobatli  me’morchilik,  birinchi 
navbatda  ibodatxonalarga  qaratilgan.  Yunon  ibodatxonalari  bir  necha 
tipda  bo’lib,  bularning  ichida  eng  keng  tarqalgan  tipi  peripter 


 
113 
hisoblangan. Bu tipda qurilgan binoning markaziy qismi muqaddas yer-
sella  bo’lib,  atrofi  esa  ustunlar  bilan  o’ralgan.  Yunon 
me’morchiligining  o’zga  xos  xususiyati  –  orderlar  tizimining 
qo’llanilishidir.  
 
Arxaika  davrida  yunon  monumental  haykaltaroshligi  kamol  topa 
boshladi.  Persey  va  Gerakl  qahramonligiga,  xudolar  va  gigantlar 
jangiga  bag’ishlangan  kompozitsiyalar  shu  davr  haykaltaroshligi 
mahsulidir.  
 
Arxaika  davrining  ko’zaga  surat  solish  san’ati  dastlab  qora 
figurali  vazalarda  namoyon  bo’ldi.  Ayniqsa  qora  figurali  vazalar 
ishlash  san’ati  m.a.  VI  asrning  II-III  choragida  rivojlangan.  Mashhur 
ustalardan  biri,  rassom  Klitiy  bo’lgan.  U  jahonga  mashhur  bo’lgan 
“Fransua  vazasi”ni  bezatgan.  Keyinroq  qizil  figurali  vazalar  ishlash 
keng  tarqaldi.  Qizil  figuralarda  tasvirlangan  obrazlar,  tasvirlar 
ko’zaning  tabiiy  rangi  -  pishirilgan  loy  rangida  (qizg’ish,  qizg’ish 
jigarrang)  qoldirib,  fon,  qolgan  bo’shliq  esa  qora  lak  bilan  bo’yab 
chiqilgan. Bu uslub voqelikni real tasvirlashda katta imkoniyatlarga ega 
bo’lib, m.a. VI asrning 3-choragidan IV asrgacha davom etdi.  
 
Arxaika  davrining  eng  katta  yutug’i  yunon  yozuvining  paydo 
bo’lishidir.  Finikiya  bo’g’inli  tizimini  o’zgartirgan  holda  yunonlar 
axborotni aks ettirishning oddiy usulini yaratdilar.  
 
Yevropa  madaniyati  uchun  ulkan  ahamiyatga  ega  bo’lgan 
falsafaning  vujudga  kelishi  ham  arxaika  davri  bilan  bog’liq.  Yunon 
falsafasining  ilk  shakli  -  naturfilosofiya  taraqqiyoti  faylasuflar  Fales, 
Anaksimen,  Anaksimandr  nomlari  bilan  bog’liq.  Bu  davrda 
pifagorchilar maktabi ham yuzaga keldi. 
 
Eramizdan avvalgi V asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Gretsiya 
madaniy  ravnaqining  oltin  davri  boshlandi.  Yangi  an’analar  dastlab 
shaharsozlikda  ko’zga  tashlandi.  Bu  davrda  miletlik  Gippodamaning 
shahar  qurilishi  borasidagi  sistemasi  muhim  rol  o’ynadi.  Shu  plan 
asosida  qurilgan  Milet,  Olinf  shaharlarining  ko’chalari  ochiq  va  keng 
prospektlardan  tashkil  topgan.  V  asrning  birinchi  yarmida  doriy 
me’morchiligining  mashhur  namunasi  bo’lgan  Olimpdagi  Zevs 
ibodatxonasi barpo etildi. 
 
San’atning hamma tur va janrlari rivojlanib, yuqori klassika davri 
kishilarining  estetik  ideal  haqidagi  tushunchalarini  mukammal  badiiy 
obrazlarda  ko’rsatadi.  Bu  taraqqiyotda,  so’zsiz,  shu  davrning  yirik 
davlat arbobi Perikl muhim rol o’ynadi. Yuqori klassika davrida Afina 
akropoli  o’zining  tugal  ko’rinishini  egalladi.  Perikl  tashabbusi  bilan 


 
114 
Afinaning ichki qal’asi - Akropol qayta tiklandi. Bu qal’a Eron-Yunon 
urushida  vayron  bo’lgan  edi.  M.a.  V  asrning  uchinchi  choragida  bu 
yerda  Parfenon,  katta  darvozaxona  -  Propiley,  qanotsiz  g’alaba 
ma’budasi Nikaga atab qurilgan Nika Apteros qad ko’tardi. Bu binolar 
badiiy  bezakka  boy  bo’lgan.  Masalan,  Propiley  devorlari  davlatning 
jangovor o’tmishini tasvirlovchi suratlar bilan bezatilgan. Akropolning 
ochiq maydonida Afina davlatining kuch-qudratini va ulug’ligini o’zida 
ifodalab,  yunon  tarixida  birinchi  bor  umumellin  birligini  namoyish 
etuvchi 
me’morchilik 
ansambli 
edi. 
Yunon 
klassikasi 
me’morchiligining  beqiyos  namunasi,  yuksak  aql-zakovat  mevasi  va 
afinaliklar homiysi bo’lgan Afina ma’budasiga bag’ishlangan Porfenon 
ibodatxonasi  hisoblanadi.  U  m.a.  447-438  yillarda  me’morchilik  Iktin 
va  Kallikrat  tomonidan  qurilgan.  Parfenon  ibodatxonasining  bezak  va 
haykallari esa davrning buyuk haykaltaroshi, Periklning yaqin safdoshi 
Fidiy rahbarligida bajarilgan.  
 
Bu  davrga  kelib,  haykaltaroshlik  yuksak  kamolot  davriga  qadam 
qo’ydi.  Haykaltaroshlar  endilikda  odam  qomati  va  yuz  tuzilishini 
to’g’ri  tasvirlabgina  qolmasdan,  o’z  asarlarida  murakkab  harakatlarni 
ham  ifodashga,  kompozitsiya  echimining  hayotiy  bo’lishiga,    inson 
ma’naviy  olamining  turli  qirralarini  yoritishga  alohida  e’tibor  bera 
boshladilar.  Bu  xususiyat  klassika  davrining  buyuk  haykaltaroshlari 
Miron  (“Diskobol”,  “Afina  va  Marsiy”),    Poliklet  (“Dorifor”, 
“Diadumen”),  Skopos  (“Menada”)  ijodida sezilarli edi. Klassika davri 
tasviriy  san’atida  ham  oealistik  an’analarga  intilish  kuzatiladi.  Bu 
davrdagi rangtasvir rivoji Polignot va Appolodorlar nomi bilan bog’liq.   
 
M.a.  V  asr  dramatik  san’atning  gullab-yashnash  davridir.  Esxil, 
Safokl, Evripdlar yaratgan tragediyalar, Aristofan yaratgan komediyalar 
o’z davrining muhim muammolarini ochib berishga xizmat qilgan.  
 
M.a. V asrda eng yirik yunon tarixchilari Gerodot va Fukidid o’z 
asarlarini yaratdilar va tarix ilmi rivojiga ulkan hissa qo’shdilar.  
 
Klassika  davrida  yunon  falsafasi  ham  o’ziga  xos  tarzda  rivoj 
topdi.  Geraklit,  Empedokl,  Anaksagor,  Levkipp,  Demokrit,  Protagor, 
Sokrat  kabi  faylasuflar  bu  davrda  turli  falsafa  maktablariga  asos 
soldilar.  
 
Ellinizm 
davri 
me’morchiligi 
o’zining 
hashamatliligi, 
dabdabadorligi  va  katta  hajmga  intilishi  bilan  xarakterlanadi. 
Me’morchilik  nazariyasi  rivojlanadi  Uning  bosh  maydoni  atrofi  esa 
turli ijtimoiy binolar bilan o’ralgan. 
 
Ellinizm  davri  madaniyati  yaxlit  tusga  ega  emas  edi,  u  har  bir 


 
115 
hududda  mahalliy  an’anaviy  va  yunon  madaniyatining  o’zaro  ta’siri  
natijasida    shakllangan  edi.  Shu  bilan  birga  ellinistik  madaniyatni 
umumiy  xususiyatlarga  ega  bo’lgan  yaxlit  hodisa  sifatida  baholash 
mumkin. Ellinistik madaniyatning vujudga kelishida ellin turmush tarzi 
va ellin ta’limotining tarqalishi muhim omil bo’ldi.   
 
Ellinistik  shaharlar  o’ziga  xos  qiyofaga  ega  edi.  Masalan,  Misr 
Ptolemeylar podsholigining poytaxti Aleksandriya ellinistik dunyoning 
yirik madaniy-siyosiy markazi, yirik port shahri edi. Bu davrda jamoat 
binolarining  yangi  tiplari  paydo  bo’ldi:  kutubxonalar  (Aleksandriya, 
Pergam  va  b.),  Museyon  (Aleksandriya,  Antioxiya),  spetsifik  binolar- 
120 metrlik Faross mayog’i va Afinadagi Shamollar minorasi.  
 
Ellinizm  davrida  sharq  va  yunon  dunyosida  to’plangan 
bilimlarning  solishtirilishi  uning  klassifikatsiyasi  va  yanada  taraqqiy 
etishiga  asos  bo’ldi.  Matematika  (Evklid,  Appoloniy,  Arxime), 
astronomiya  (Kiden,  Naburian,  Aristarx,  Gipparx),  geografiya 
(Erastofen, Posidoniy, Gippal, Strabon), botanika (Feofrast), meditsina 
(Gerofil  xalkedonskiy,  Erasistrat)  kabi  fanlarda  ulkan  yutuqlar  qo’lga 
kiritildi.  
 
Adabiyotda  eski  janrlar-epos,  tragediya,  lirika,  ritorika  va  tarixiy 
proza yanada rivojlandi va yangi janrlar-filologik tadqiqotlar, lug’atlar, 
biografiyalar va h.k. yuzaga keldi.  
 
Monumental  haykaltaroshlik  bu  davrda  yanada  rivoj  topdi. 
Ellinistik  haykaltaroshlikka  mifologik  mavzular,  mahobat,  murakkab 
kompozitsiyalar  xos.  Masalan,  Rodos  kolossi-Xeres  tomonidan 
yaratilgan  Geliosning  35  metrlik  bronza  haykali  san’at  va  texnika 
mo’’jizasi  edi.  Pergamdagi  Zevs    mehrobida  aks  ettirilgan  xudolar  va 
gigantlar kurashi sahnalari ( uzunligi 120 m.) dinamikasi, ifodaliligi va 
dramatizmi  bilan  ajralib  turadi.  Bu  davrda  Lisipp,  Skopas  va  Praksitel 
an’analarini  davom  ettirgan  rodoss,  pergam  va  aleksandriya 
haykaltaroshlik maktablari shakllandi. Aleksandrning “Melos orolidagi 
Afrodita”  (“Venera  Miolsskaya”),  noma’lum  haykaltaroshlarning 
“Samofrakiya  orolidagi  Nika”,  “Anadiomen  Afroditasi”,  Agesandr, 
Polidor  va  Afinodorlar  tomonidan    yaratilgan  “Laokoon”,  “Farnez 
buqasi”,  “O’layotgan  gall”,  “O’zi  va  xotinini  o’ldirayotgan  gall”  kabi 
asarlar ellinistik haykaltaroshlikning durdonalaridir.  
 
Portret  haykaltaroshligi  va  rangtasviri  ham  yuksak  darajada 
taraqqiy  etdi.  Bu  haqida  Fayum  vohasi  portretlari  orqali  xulosa 
chiqarish mumkin.  
 
Ellinistik  davrdagim  tarixiy  va  falsafiy  asarlarda  insonning 


 
116 
jamiyatga, o’z davrining siyosiy va ijtimoiy muammolariga munosabati 
aks  etgan.  Bu  davr  falsafasida  kiniklar  va  skeptiklar  maktabining  roli 
o’sdi.  Stoiklar  va  Epikur  falsafasi  yangi  davrning  dunyoqarashining 
asosiy xususiyatlarini o’zida aks ettirdi.    
 
Ellinistik  davr  diniy  e’tiqodlarida  ham  yunon  va  sharq  diniy 
tasavvurlarining o’zaro ta’sirini ko’rish mumkin. Bu davrda  an’anaviy 
yunon  xudolari  bilan  bir  qatorda  sharq  xudolariga  (Aarapis,  Isida, 
Kibela)  topinish  ham  keng  tarqaldi.  Ellinistsik  podsholar,  qadimgi 
Sharq    an’analaridan  foydalangan  holda  podsholarga  topinishni  keng 
yoyishga harakat qilardilar.  
 
Rim  tomonidan  ellinistik  davlatlarning  zabt  etilishi,  Sharqiy 
O’rtayer  dengizi  mamlakatlariga  siyosiy  va  ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlarning  rimcha  shaklining  yoyilishi  o’z  navbatida  aks 
ta’sirga ega edi-Rimga ellinistik madaniyat, mafkura va ijtimoiy-siyosiy 
tuzilmalar  kirib  kela  boshladi.  Ellinistik  dunyoning  ko’plab 
xususiyatlari Rim imperiyasi tomonidan meros qilib olindi. 
 
Назорат саволлари: 
 
 

Download 1,14 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   53




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish